Alrauna - zob. Mandragora; z nm. Alraune 'mandragora, pokrzyk' od rdw. imienia żeńskiego. Al Sirat - w legendzie muzułmańskiej most z ziemi do Raju, ostry jak miecz, cieńszy niż włos, rozpięty nad ognistš czeluciš Piekła; stopa niewierzšcych polinie się na nim i spadnš w ogień; wierzšcy przekroczš go pewnie i bez trudu. Al Tair - jedna z najbliższych gwiazd, najjaniejsza (alfa) w konstelacji Orła (Aquila), widoczna w Polsce latem i jesieniš; z arab. al ta'ir 'latacz, ptak'. Altamira - jaskinia w płd. Pirenejach w pobliżu Santander (w Hiszpanii), którš w 1879 badał archeolog hiszp. Marcelino de Santuola, gdy jego mała córeczka dostrzegła na cianach i sklepieniach "wielkie zwierzaki". Te rytowane i wielobarwnie malowane przez ludzi z epoki wczesnego paleolitu (ok. 15000 lat temu) znakomite sceny o charakterze magicznym, z życia zwierzšt, gł. bizonów, rozpoczynajš historię sztuki; por. Lascaux. Altea - zob. Meleager. Altembas - dawn. złotogłów, odmiana brokatu z przewagš koloru ztotego; z tur. altyn 'złoto' i bez 'płótno'. Alter Fritz - nm., 'Stary Fryc', przydomek króla Prus, Fryderyka Ii Hohenzollerna (zob.), zwanego Fryderykiem Wielkim. Alternata - dawn. pierwszeństwo przyznawane kolejno na przemian stronom uważajšcym się za równe; odbywanie się sejmów na przemian w Koronie i na Litwie; ze rdw. łac. alternare 'odmieniać' od alter 'inny'. Alwar - pot. osławiony podręcznik gramatyki łacińskiej "De institutione grammatica" (1572) portugalskiego jezuity Emanuela Alvarusa, używany powszechnie w dawnych szkołach Europy, kilkadziesišt razy przedrukowywany dla użytku szkół polskich, jeszcze i w Xix w., mimo że usunięty z programów przez Komisję Edukacji Narodowej. Z Alwara się uczył - przysł., tęgi z niego łacinnik; również iron. Ałuszta - uzdrowisko na płd.-wsch. wybrzeżu Krymu, miejscowoć znana z Prokopa z Cezarei (zob. Historia: sekretna) jako Allustion. Mickiewicz powięcił jej dwa sonety krymskie: "Ałuszta w dzień" i "Ałuszta w nocy". Amadis De Gaula - Amadis z Walii, bohater słynnego romansu rycerskiego pod tym tytułem, pochodzšcego z Portugalii a. Kastylii Xiv w., skompilowanego i rozszerzonego w 1508 przez Garcię Ordoneza de Montalvo. Romans zawiera wiele elementów bretońskiego cyklu Okršgłego Stołu. Amadis uosabia rycerskie ideały odwagi, wiernoci i czystoci. Porzucony przez matkę w kolebce na wodzie, znany dlatego jako Doncet del Mar, 'Dziecię Morza', uratowany, wychowuje się na dworze szkockim, zakochuje w królewnie ang. Orianie i ku jej chwale dokonuje niewiarygodnych czynów, m.in. rozcina dwóch olbrzymów na pól jednym zamachem miecza, stšd zwany Rycerzem Niezwyciężonego Miecza. Powieć zdobyła ogromnš popularnoć w Europie i miała liczne naladownictwa; romans rycerski uratowany z całopalenia i oceniony jako "najprzedniejszy w swoim rodzaju" w dyskusji proboszcza z balwierzem w Don Kiszocie, 1, 1, 6, Cervantesa; por. Palmerin. Amadis de Gaules - Opera w stylu fr. (1779) Johanna Christiana Bacha. Amaimon - jeden z głównych diabłów demonologii rdw., król wschodniej częci piekła, przełożony Asmodeusza; zob. Diabeł. Amalekici - w Biblii, koczownicze plemię arabskie mieszkajšce na południe od Judy, z którym Izraelici walczyli od czasów Jozuego do czasu, kiedy Dawid rozgromił je ostatecznie; I. Ks. Król., 30, 17. Amaltea - gr. Amaltheia, mil. gr. opiekunka małego Zeusa, ukrytego przed Kronosem na Krecie przez Gaję; nimfa, a wg innej wersji koza-karmicielka, którš wdzięczny Zeus po jej mierci umiecił na firmamencie jako gwiazdę Kozę (łac. Capella), a skórš jej obił swojš egidę (zob.). Róg Amaltei - róg obfitoci, atrybut Plutosa i Dionizosa jako patronów płodnoci ziemi, bogactwa, obfitoci, stale napełniajšcy się płodami ziemi ułamany róg kozy Amaltei; gr. keras Amaltheias; łac. cornu copiae 'róg obfitoci'. Mały Jowisz, faun i koza Amaltea - rzeba (ok. 1620) L. Berniniego, Rzym, Galeria Borghese. Koza Amaltea karmi małego Jowisza - obraz J. Jordaensa, Paryż, Luwr. Amarant - kolor winiowofioletowy, który na choršgwiach polskich i w barwie mundurów zastšpił w Xix w. czerwień karmazynowš (populamš w Polsce przedrozbiorowej) pod wpływem mody francuskiej, powstałej na skutek wprowadzenia koszenili jako przemysłowego barwnika tkanin; szarłat, rolina zielna, często czerwonawa; z gr. amarantos 'niemiertelny; nie więdnšcy'. Amarna - zob. Tell el-Amarna. Amaryllis - imię pasterki, młodej, wiejskiej licznotki u Teokryta, Wergiliusza, Owidiusza i póniejszych poetów; bot. amarylek. Amaterasu - mit.jap. najwyższe bóstwo sintoizmu, bogini słońca, pramatka rodu cesarskiego; jap., 'rozwietlajšca niebo'. Amati - rodzina słynnych lutników włoskich w Cremonie w Xvi8xvii w. Założycielem kremońskiej szkoły lutniczej był Andrea Amati, ok. 1535-80, który ostatecznie ustalił do dzi obowišzujšcš postać skrzypiec. Synowie Antonio i Girolamo (a. Hieronymus) prowadzili pracownię po ojcu. Najwybitniejszy był wnuk, syn Girolama, Niccolo, 1596-1684, nauczyciel A. Guarneriego, A. Stradivariusa i Fr. Ruggiera. Amaurote - stolica Utopii (zob.) Thomasa More'a; Rabelais w Garganlui i Pantagruelu, ks. 2, r. 23, wprowadza Utopię i "wielkie miasto Amaurotów", oblegane przez Dipsodów; z gr. amauros 'ciemny, niewyrany'. Amazis - zob. Polikrates. Amazonki - bajeczny lud wojowniczych kobiet, zamieszkały na krańcach znanego wiata; w mit. gr. w Azji Mniejszej nad rzekš Termodont, gdzie żyły bez mężczyzn, a podtrzymywały cišgłoć rodu dzięki sezonowym spotkaniom z mężczyznami z sšsiednich krajów. Chłopców zabijały lub kaleczyty. Obcinały sobie prawš pier, aby łatwiej nacišgać cięciwę łuku, skšd, wg etymologii lud., ich nazwa: gr. a 'bez', mazos 'pier'; zob. Antiopa 1; Hippolita; Pentesilea; Talestris. Bardzo popularny temat we wszystkich okresach sztuki staroż. z wyjštkiem archaicznego, pocišgajšcy twórców kontrastem między kobiecš urodš Amazonek a ich wojennym rzemiosłem. Starsze wizerunki przedstawiały je jako greckich wojowników, póniejsze dajš im strój scytyjski, ponieważ uchodziły za sšsiadki Scytów. Wyobrażano je w spodniach, obcisłej szacie z rękawami, czapce scytyjskiej, z łukiem, tarczš (zob.) w kształcie pótksiężyca i podwójnym toporem o półksiężycowych ostrzach. Chętnie przedstawiano również walki herosów gr. (Actullesa, Bellerofonta, Dionizosa, Heraklesa, Tezeusza) z Amazonkami, tzw. amazonomachie, na wazach i płaskorzebach od Vii w. pne., a zwł. od Vi w. Także malarstwo baroku (Rubens) i sztuka Xix w. Ranna Amazonka - Polikteta (V w. pne.), bršz, kopia marmurowa, Rzym, Muz. Kapitolińskie (tzw. Sosiklesa). Rzeba Fidiasza (?). poł. V w. pne., kopia, Rzym, Watykan; tzw. Mattei. Walka z Amazonkami - fryz z Mauzoleum w Halikarnasie (Iv w. pne.) Skopasa i in., Londyn, Brit. Mus. Fryz ze wištyni Apollina z Bassai (ok. 420 pne.), tamże. Bitwa Amazonek - obraz Rubensa, Monachium, St. Pinakoteka. Ambaje - dawn. 'brednie, androny, niedorzecznoci' (etym. lud. przez skojarzenie z bajać, bajdy) z łac. ambages 'manowiec; wybieg; dwuznacznik'. Ambit - dawn. ambicja, dzi tylko w zwrocie: wzišć na ambit 'uznać co za punkt honoru, postanowić osišgnšć co trudnego'; obejcie, nawa obiegajšca prezbiterium kocioła od tyłu; dawn. galeria, kryty krużganek, miejsce spacerowe; z łac. ambitus 'okršżenie; okres mowy; ambicja; pycha'. Ambrozja - gr. ambrosia 'niemiertelnoć', mit. gr., pokarm bogów olimpijskich, tak jak ich napojem byt nektar. Spożycie ambrozji i nektaru zapewniało niemiertelnoć, chroniło ciało od zepsucia, ich woń zagłuszała przykre zapachy. Wg niektórych uczonych sš one wyidealizowanš postaciš kaszy jaglanej i miodu pitnego; por. Homera Iliada, 5, 341; 19, 38; Odyseja, 4, 445; 5, 93; 18, 192; por. Ichor. w. Ambroży - Aurelius Ambrosius, ok. 339-397, jeden z ojców i doktorów kocioła zach., od 374 biskup Mediolanu, zagorzały przeciwnik arianizmu, reformator liturgii i piewu kocielnego. Biblioteka Ambrozjańska - zob. Biblioteka. Chorał, piew ambrozjański a. mediolański - rodzaj piewu liturgicznego używany dzi tylko w diecezji mediolańskiej, którego zasady ustalił w. Ambroży. Jedna z gł. gałęzi (obok choralu gregoriańskiego, galijskiego, mozarabskiego) chorału kocioła chrzec. Hymny ambrozjańskie - 13 hymnów ułożonych i prawdop. skomponowanych przez w. Ambrożego; nie należy do nich błędnie przypisywane mu Te Deum. Liturgia ambrozjańska - zreformowana przez w. Ambrożego, różnišca się znacznie od rytuatu rzymskiego, używana w diecezji mediolańskiej. Amen - w judaizmie i religii chrzec. końcowa formuła liturgiczna oznaczajšca solenne potwierdzenie wygłoszonej modlitwy: "Niech tak będzie, niech się tak stanie"; z hebr. amen 'zaiste, zaprawdę'. Amenhotep Iv - gr. Amenofis, faraon staroż. Egiptu ok. 1375-58 pne., z Xviii dynastii, najmielszy nowator sporód faraonów, który dla osłabienia potęgi tebańskich kapłanów Amona spróbował pod imieniem Echnaton ('wiatłoć Atona') zdetronizować starych bogów i wprowadzić kult jedynego boga tarczy słonecznej, Atona. Po jego mierci reformy te anulowano. Grób jego znajduje się w Tell el-Amarna (zob.); zob. też Neferetiti; Tutenchamon. Rzeba: Głowa posšgu (czerwony piaskowiec), ok. 1370 pne., Kair, Muzeum. "Amenhotep całujšcy córkę" a. "Uznanie następcy tronu", wapień, Kair, Muzeum. Posšg siedzšcy, ok. 1370 pne., Paryż, Luwr. Ameryka - zob. Hollywood; Kolumb; Lincoln, Nowy (Nowa Anglia; Nowy Jork); Stan (Stany Zjednoczone); Vespucci; Waszyngton. Amerykanin w Paryżu - fantazja symf. (192...
Semi111