Symbolika
1. Zwierzęta
• Lew- znak władzy ( początkowo lwy posiadali w swoich menażeriach tylko bogaci panowie); dominują zwłaszcza w rzeźbie romaoskiej; w manuskryptach najczęściej spotykane zwierzę; imiona chrzestne utworzone od lwa (Leo, Leonardus, Leonellus, Leopoldus), nazwiska i przydomki nadawane znanym postaciom (np. Ryszard Lwie Serce); lew dominuje w heraldyce-w pewnym momencie tarcza z lwem staje się typowym atrybutem chrześcijaoskiego rycerza, wyposaża się go we wszystkie cnoty wodza i wojownika (siła, odwaga, duma, hojnośd, sprawiedliwośd) nieraz nadając im cechy chrystologiczne (miłośd ofiarnośd, miłosierdzie); geneza wschodnia; w czasach biblijnych dzikie lwy żyły na terenie Palestyny (Leo persicus- mniejszy niż lwy afrykaoskie), wspominany w Biblii jako uosobienie siły- zwyciężyd lwa to wielki wyczyn a wszystkich wielkich mężów porównuje się do lwów; zwierzę dwuznaczne, zły lew: groźny, okrutny, brutalny, podstępny, bezbożny- wcielenie siły zła, wrogów Izraela, tyranów, złych królów i ludzi nieczystych. W Nowym Testamencie lwa porównuje się do diabła, walka z lwem jest walką z szatanem; dobry lew: używa swojej siły dla wspólnego dobra i jego ryk wyraża Słowo Boże, najdzielniejszy ze wszystkich zwierząt, symbol plemienia Judy, kojarzony z Dawidem i Chrystusem („lew z pokolenia Judy”) ; „król wszystkich dzikich zwierząt” ; lew zacierający swoje ślady ogonem aby ujśd myśliwym to Jezus ukrywający swoją boskośd w łonie Marii (?) ,lew darujący życie pokonanemu to Bóg miłujący się nad grzesznikiem, lew śpiący z otwartymi oczami to Chrystus w grobie(ludzka postad śpi lecz boska czuwa), lew który swoim tchnieniem przywraca życie martwo narodzonym młodym to obraz Zmartwychwstania; zwierzę męskie, królewskie, słoneczne, złote; i. W skutek nabrania przez lwa znaczenia chrystologicznego musiał powstad osobny nośnik negatywnych cech lwa. Tak powstaje symbol lamparta. Nie wygląda jak lampart, bardziej jak lew bez grzywy ale obdarzony złą naturą; lew upadły, bękart(owoc związku lwicy z samcem pantery), pół lew lub wróg lwa- krewny lub sojusznik smoka; głowa en face a ciało profilem- w heraldyce to zawsze pejoratywne
• Niedźwiedź- w odpowiedzi na dedykowany mu pogaoski kult zostaje utożsamiony z diabłemà ursus est diabolus!, diabeł często przybiera postad niedźwiedzia żeby dręczyd grzeszników; negatywne cechy: bezwzględnośd, złośliwośd, lubieżnośd, niechlujstwo, lenistwo, obżarstwo, nieopanowany gniew; w hagiografii częste wzmianki o tym jak człowiek boży pokonał niedźwiedzia (przykładem, cnotami lub mocą) i zmusił go do posłuszeostwa np. św. Kolomban zmusza niedźwiedzia do pomocy przy budowie pustelni; następnie niedźwiedzia ośmieszono, stał się zwierzęciem cyrkowym w kagaocu i na łaocuchu, które taocząc zbiera datki; 4 spośród 7 grzechów głównych;
• Dzik- symbol pochodzi od polowao na dziki, przynoszących chwałę i będących trudnym wyzwaniem, dzik walczy do kooca; określenia: gwałtowny, zapalczywy, dziki, warczący, piorunujący, porywczy, wściekły, toczący pianę, groźny, brutalny stwór porażający furią!; atrybut odwagi i wojowniczości; wcielenie wszystkich nieprzyjaciół Jezusa wg jego 10 cech: brzydki, czarny, szczeciniasty, żyje w mroku, jest zdradziecki, porywczy i próżny, jest zaczepny, ma dwa straszliwe kły (podobne do piekielnych wideł), nie patrzy nigdy w niebo, zawsze ma łeb zwrócony w dół, ryje w ziemi przez cały dzieo i myśli tylko o ziemskich przyjemnościach, jest brudny i tarza się w błocie, ma krzywe nogi, jest leniwy ( gdy już się naryje w ziemi i naje, myśli tylko o tym, żeby zalec w barłogu)à jest wrogiem Chrystusa. Jest diabłem; dzik jako bestia pustosząca winnice Pana (psalm 80); umieszczono go w samym środku bestiariusza diabła; zwierzę przybyłe z piekielnej otchłani aby dręczyd ludzi (niszczycielska siła, ślepia ciskające iskry, lubieżnośd, brzydki zapach, rogi w pysku); w pewnym momencie zatarła się różnica między dzikiem a świnią domową; dzik nosicielem sześciu z siedmiu grzechów głównych(bez chciwości);
• Jeleń- zwierzę chrystologiczne, przeciwstawiane dzikowi; 10 rogów zostaje porównanych do dekalogu; zwierzę słoneczne, istota świetlista, pośrednik między niebem a ziemią; jeleo biały, jeleo złoty, jeleo ze skrzydłami, jeleo mający w rozgałęzieniu rogów świetlisty krzyż; symbol płodności i zmartwychwstania (rogi jelenia odrastają co roku); symbol chrztu świętego, nieprzyjaciel zła; zwierzę czyste i szlachetne, obraz dobrego chrześcijanina, atrybut Jezusa tak jak baranek i jednorożec; servus = cervus. Jeleń to Zbawiciel; jeleń jest zwierzęciem ofiarnym, porównywane do męki Chrystusa; łowy na jelenia jedynymi łowami godnymi króla;
• Lis- chytry; zaciera za sobą ślady; zwierzę żeoskie, księżycowe, chłopskie, rude;
• Wiewiórka- lubieżna; „małpa lasów”; leniwa, głupia, skąpa; igra, droczy się i swawoli; gromadzi znacznie więcej jedzenia niż potrzebuje a to grzech, co gorsza zapomina, gdzie je zakopała, co świadczy o wielkiej głupocie. Zewn. Znakiem jej złej natury jest ruda sierśd.
• Hipopotam – stwór wodny, silny i wytrzymały, który pływa do tyłu i sprawia, że rzeki występują z brzegów. A to znak wielkiej grzeszności.
• Mors – koo morski, łagodny i stadny, gruby jak słoo; jego mięso, słonina, kości i skóra to dar boży
• Słoń – wielki wróg smoka, czyli szatana; jego skóra, kości i kły pomagają odegnad węże, chronią przed robactwem a starte na proszek działają jako odtrutka; najinteligentniejszy spośród zwierząt, wspaniała pamięd; czysty; daje się oswoid, miło się z nim obcuje; kośd słoniowa ma wszystkie zalety słonia
• Narwal – jego długie spiralne kły skojarzono z rogiem jednorożca
• Jednorożec- zwierzę, którego może pojmad jedynie dziewica, ma znaczenie chrystologiczne; jego róg ma niespotykane właściwości lecznicze i uświęcające; przechowywane w skarbcach kościoła jako cenna relikwia mająca boską naturę
• Wilk- wygłodniały i okrutny
• Osioł- leniwy i głupawy
• Zając- wesoły i beztroski
• Kruk- gadatliwy i żarłoczny
• Łabędź- hipokryzja, bo pod białym upierzeniem kryje czarną skórę
• smok- symbol zła, stwór diabelski
• świnia- upór, zachłannośd, bezbożnośd, pycha, brud, brzydota, rozwiązłośd, rozpasanie, żarłocznośd, lenistwo;
2. Rośliny
Drewno i drzewa- drzewo Jessego; drzewo życia, krzyż; żywa materia przeciwstawiana kamieniowi i metalowi, mniej trwałe ale szlachetniejsze i czystsze a przede wszystkim bliższe człowiekowi- żyje i umiera, ma defekty, posiada silną indywidualnośd; kora drzewa porównywana do skóry człowieka, jest żywą istotą prawie zwierzęciem; mówiące, chodzące, płaczące, krwawiące posągi są zawsze wykonane z drewna; legendy o posągach z drewna przemienionych w kamienne za karę; materiał czysty i uświęcony idealnym obrazem Świętego Krzyża; cieśla jest rzemieślnikiem skromnym, człowiekiem bez skazy(w przeciwieostwie do kowala, czarownika, który pracuje ogniem z materiałem z wnętrza ziemi)- tradycja uczyniła z Jezusa syna cieśli; drewno ujarzmia metal; drwale i węglarze ścinają i palą drewnoà muszą przeto byd wysłannikami diabła!Drwal posługuje się żelazem i krzesze iskry- kat i rzeźnik lasu. Węglarz obcuje z ogniem, największym wrogiem drewna- jest umorusany i diaboliczny; las to miejsce spotkao i przemian, do lasu człowiek udaje się aby uciec przed światem, spotkad Boga lub diabła, odnowid się, przemienid się, przebywanie w lesie czyni z człowieka dzikusa; dobre drzewa:
• lipa-ulubione drzewo średniowiecza, ma same zalety, majestatyczny wygląd, przepych i długowiecznośd. Zapach, muzyka(brzęczenie pszczół) , bogactwo produktów jakie można z niej otrzymad: sok(cukier), kora(materiał –tilia- wyrabia się z niego worki i sznury do studni) , liście(pasza dla zwierząt), kwiaty (działanie uspokajające a nawet narkotyczne, dostarczają miodu). Drzewo opiekuocze i dodające splendoru, sadza się je przed kościołami, w jej cieniu sprawuje się sądy. Później drzewo dekoracyjne.
• Jesion- pośrednik między niebem ziemią, przyciągający pioruny i burze, używany do produkcji broni pociskowej. 3. Brzoza- biel-czystośd. Z niej produkowano rózgi do chłostania nawiedzonych i przestępców aby wypędzid z nich zło. Drzewa szkodliwe: 1.cis – niepokojący, złowrogi charakter, rośnie smętnie na odludziu(nieużytki i torfowiska), jest podejrzanie niezmienny, zawsze zielony, jakby pakt z diabłem zapewniał mu nieśmiertelnośd. Legendy przypisują mu rolę drzewa śmierci, jest drzewem cmentarnym, mającym związek z żałobą i samobójstwem( Judasz miał zabid się wypiwszy silną truciznę sporządzoną z wyciągu z cisu) wszystko w nim jest trujące: liście, owoce, kora, korzenie a zwłaszcza sok, z którego sporządza się trucizny. Żadne zwierzę nie tknie cisu. Z jego drewna produkowano łuki i strzały.
• Orzech- drzewo szkodliwe, rosnące w lasach szatana. Jego trujące korzenie sprawiają, że dookoła ginie roślinnośd a gdy zbyt się przybliżą do stajni stają się przyczyną śmierci zwierząt domowych. Drzemka pod orzechem powoduje ból głowy i gorączkę ale też może ściągnąd złe duchy i moce piekielne. Drzewo czarownic. Jednak jego drewno uważa się za najpiękniejsze i najodpowiedniejsze do rzeźbienia.
• Olcha – bardzo podejrzana, utrzymuje dziwne stosunki z wodą, rośnie tam, gdzie nie rosną inne drzewa (torfowiska i moczary) pali się, nie dając dymu, jej liście nie żółkną, we mgle przypomina widmo, ponadto krwawi (!) jej żółte drewno czerwienieje po ścięciu.
• Jabłoń- nazwa malus kojarzy się ze złem (franc. mal)drzewo rodzące zakazany owoc ; dąb św. Ludwika- symbol sprawiedliwości
• Topór- broo i narzędzie, broo niegodna rycerza ale całkiem OK dla plebsu. Jako narzędzie symbolizuje siłę. Topór uderza żeby coś mogło powstad.
• Piła – używana ale ludzie średniowiecza się nią brzydzą- jest narzędziem diabelskim. W ikonografii występuje tylko jako narzędzie tortur, piłą nie tnie się drewna lecz ciała świętych w czasie męki; poza tym piła jest cicha i można nią ciąd cudze drzewo; zbyt podobna do kobiety, oszukaocza, zdradziecka, dochodzi swego za sprawą długotrwałego uporu (?); wszystko co ząbkowane ma negatywną konotację, zarezerwowane dla wiarołomnych rycerzy, szaleoców, bękartów i prostytutek.
• Lilia- symbol czystości i dziewictwa; płodności i żyzności; władzy i panowania; znaczenie chrystologiczne („jam narcyz Saronu, lilia dolin” PnP 2,1) do XIII wieku przedstawia się Jezusa wśród kwiatów lilii; kult Marii Panny („jak lilia pośród cierni, tak przyjaciółka ma pośród dziewcząt” PnP 2,2) po uchwaleniu dogmatu o tym, że Maria jest wolna od grzechu pierworodnego przyznano jej atrybuty związane z czystością; Dziewica trzymająca w prawej ręce kwiat lilii; w późniejszych przedstawieniach maryjnych lilia zostaje wyparta przez różę, kwiat miłości wypiera kwiat czystości; Król Francji ma w herbie 3 lilie na znak 1. Trójcy Świętej lub 2. Trzech cnót (wiary, mądrości i rycerskości); symbol suwerenności; w scenie Zwiastowania;
• Róża – symbol miłości dworskiej
Kolory
• Złoto- funkcja artystyczna, estetyczna, liturgiczna i polityczna; jest znakiem władzy; funkcja rytualna; wymowa etyczna: dobre złoto, światło, uczestniczy w boskości, ale jako materia jest tożsame z ziemską chciwością, przepychem, bogactwem- vanitas; służy do wyrażenia idei bieli (super-bieli), oznaczającej rzeczywistośd niebiaoską lub boską; złoto jest bielsze niż biel; potem stanowi „dobry żółty”
• Niebieski- kolor ciepły (!) , symbolizuje powietrze (które jest ciepłe i suche) ; uspokaja lub oddala
• Zielony- „jest barwą pośrednią między bielą, czerwienią i czernią”; używany w liturgii w pozostałe dni; kolor zerwania, chaosu,a potem odnowy;
• Czerwony – przypomina krew przelaną przez Jezusa; używana przy świętach apostołów, męczenników, Podwyższenia Krzyża, Zesłania Ducha Świętego ; symbol męczeostwa; najwyższy zbytek i grzech; diabeł, piekło, kolor ogni piekielnych i twarzy szatana; namiętnośd;
• Rudy- kolor demonów, lisa, hipokryzji, kłamstwa i zdrady(Judasz,Kain); rude włosy są symbolem przedstawicieli haobiących profesji(prostytutki, lichwiarze, kowale, młynarze, błaźni, kaci); odrzucenie i infamia; wszystkie rudowłose kobiety są w mniejszym lub większym stopniu czarownicami;
• Biały- kolor Wielkanocy; kolor najbardziej godny; symbol czystości; stosowana podczas świąt aniołów, dziewic, Bożego Narodzenia i Epifanii, na Wniebowstąpienie i Wszystkich Świętych; kolor Raju; symbol męczeostwa, dziewictwa; kolor świąteczny; kolor chwały i Zmartwychwstania;
• Fioletowy- podczero
• Żółty- zdrada; kłamstwo; kolor Żydów i synagogi;
• Cytrynowy(żółd i zieleń)- coś agresywnego, niewłaściwego, niepokojącego; nieład, szaleostwo, zmysłowa rozwiązłośd, umysłowe rozkojarzenie; odzienia błaznów, trefnisiów i szaleoca z Księgi Psalmów;
• Błękit- barwa dominująca we wszystkich dziedzinach twórczości artystycznej; kolor chrystologiczny, maryjny; królewski i książęcy
• Czerń- kolor żałoby i pokuty; używany przy mszach za zmarłych, w czasie Adwentu, w dniu świętych Młodzianków i w trzecią niedzielę przed wielkim postem; kolor upokorzenia; zakonny; symbol pokory;
Herb:
Powstanie herbu ma związek z przekształceniami społecznymi i zmianą wyposażenia wojskowego. Tkaniny i pieczęcie dostarczały kolorów i figur geometrycznych.
Tkanina z Bayeux 1080 r. Ta sama osoba za każdym razem ma inną tarczę. Płyta Nagrobna Gotfryda Plantageneta zm. 1151- pierwszy herb. XIII w. posługiwanie się godłami. Słownictwo do opisywania herbów - miejscowe. Emblematyka indywiduzalna, rodowa, feudalna.
Narodziny nowych grup społecznych, które potrzebują etykietek.
Konflikt koloru: czarne benedyktyni, biali cystersi. Każda postać ma swoje atrybuty: świecim krol, rycerz które ich identyfikują. Sztuka sakralna wykorzystuje herby. Rozpowszechnienie pieczęci = narodziny herbu i nzawisk rodowych.
kolory i figury. 2 grupy kolorów. kolorów z tych grup nie można mieszać.
XiV zagęszczenie kompozycji herbu. Herb struktura warstwowa.
dziedzictwo emblematyczne - połączneie ze sobą figur w rebus odwołanie do pamięci rodu.
opis język miejscowy. kościół nie uczestniczy, brak łaciny. Heroldzi, problemy z rozszyfrowaniem mają kromikarze, juryści i notariusze.
Figura jest maską i totemem przynależności do rodu. Nawiązanie stosunków z przodkami. Klejnot dodawał siły.
przekształcenie:
chorągwie: fakt zdobycie, akulturacja, przejęcie z nich elementów i treści. Symbole etniczne nie przekształciły się w godła, tylko znaki monarchy.
Szachy
W skarbcach kościoła przechowywano figury. pojawiły się w XI - XII w. Popularne w całym społeczeństwie. Gra potępiana. Zanik kości które kojarzą się z hazardem. Gra sprzyja kłótni.
Pionki z kości słoniowej, rogów jelenia, byków. Słon - zwierze pozytywne, dobra pamięć słoni.
obcą Symbolikę arabskę dostosowano do chrześcjańskiej. Zwycieństwo= danie "mata". Wezyr zamieniony na królową.
królów nie bierze się do niewoli. Szachy przypominały bitwę. funkcja sądu bożego. Wojna skład się przecież z nieustannych potyczek.
kategorie dworskie a wojenne. Król może mieć wielu doratców ale 1 żonę.
Czerwień i biel - kolory pieonków. Często jeszcze pozłacane. w kościołach szachownica oznacza ceremonię. hołd, śluby, pogrzeb.
symbol duzalizmu, konwersji.
XIII - powszechna wśród arystokracji.
Any29