Ewa MiturskaInstytut Psychiatrii i Neurologii ZBAiT, Mazowieckie Specjalistyczne Centrum Zdrowia
ABC interwencji kryzysowej
Ogólna teoria kryzysu opiera się na założeniu, że każdy człowiek doświadcza różnych problemów życiowych, które powinien umieć pokonywać, odwołując się do dotychczasowo wyuczonych strategii działania.
Kryzys dotyczy każdej osoby, która znajduje się w sytuacji ocenianej jako trudna i przełomowa. Większość badaczy zajmujących się analizą zjawiska jest zdania, że kryzys:
· jest zjawiskiem o złożonej symptomatologii, jest ograniczony w czasie;
· to sytuacja zagrożenia, jak i okazja do samorozwoju oraz samorealizacji;
· to wyzwanie, które stawia człowieka przed koniecznością wyborów, dokonywania zmian oraz wewnętrznej pracy nad sobą.
Występowaniu tej trudnej emocjonalnie sytuacji najczęściej towarzyszy przekonanie o braku możliwości rozwiązania danej sytuacji na drodze zwyczajowych wyborów i dotychczasowych form działania. Dotknięta kryzysem osoba często nie zna żadnego sposobu na rozwiązanie problemu oraz doświadcza danej trudności jako tej nie do zniesienia, wyczerpującej „normy wytrzymałości”. Towarzyszy temu zwykle bezradność i związana z nią niemożność wykorzystania własnych zasobów w celu pokonania problemu.Konstruktywne pokonanie kryzysu służy rozwojowi osobowości w różnych sferach życia m.in. wytworzeniu większej autonomii, wzmocnieniu sprawstwa, przełamaniu barier osobistych, zmianie destrukcyjnych przekonań, powiększeniu sieci wsparcia czy zwiększeniu zdolności do radzenia sobie z podobnymi problemami oraz kształtowaniu nowych umiejętności społecznych, niezbędnych w procesie adaptacji. Niestety, kryzys może być także czynnikiem zwiększającym ryzyko chorób, aktywizującym zaburzenia psychiczne czy mechanizmem spustowym zachowań destrukcyjnych, choćby takich, jak autoagresja czy samobójstwo.Kryzysowe sytuacje w życiu człowieka w literaturze psychologicznej są najczęściej przedstawiane jako kryzysy: rozwojowe, sytuacyjne, egzystencjalne oraz środowiskowe.Kryzysy rozwojowe to wydarzenia zachodzące w toku normalnego rozwoju człowieka, powodują one gwałtowną zmianę w jego dotychczasowym życiu, wywołując silną reakcję emocjonalną i przysparzając wielu dylematów. Kryzys taki może na przykład być reakcją na urodzenie dziecka, podjęcie nowej pracy, rozwód, zmiany w karierze zawodowej lub przejście na emeryturę. Kryzysy rozwojowe mają charakter naturalnych przemian w życiu człowieka.Kryzysy sytuacyjne to nagłe i nieoczekiwane zdarzenia, których człowiek często nie przewidział ani też nie może ich kontrolować. Najczęściej są to wydarzenia takie, jak: śmierć, nagła choroba, kolizja drogowa, gwałt, niespodziewana utrata pracy. Kryzys sytuacyjny jest zaskakujący, wywołuje silny wstrząs, zaburza poczucie bezpieczeństwa oraz często ze względu na swoją nieprzewidywalność ma bardzo szkodliwy wpływ na funkcjonowanie jednostki.Kryzys egzystencjalny dotyczy różnych wewnętrznych konfliktów i lęków związanych z ważnymi dla człowieka sprawami, takimi jak poczucie sensu życia, realizacja własnych celów życiowych, zaspokojenie potrzeb: autonomii, wolności, bezpieczeństwa czy samorealizacji. Często kryzysy te uaktywniają się w okresach przełomowych dla człowieka, nierzadko bez odniesienia do konkretnych zdarzeń.Kryzysy środowiskowe to naturalna lub spowodowana przez człowieka katastrofa jakiej doświadczają ludzie. Przykładem takich kryzysów są: wojny, epidemie, powodzie, trzęsienia ziemi, tornada, susza i głód czy pożary lasów.Widać więc, że kryzysy są nieodłączną częścią życia każdego człowieka. Zaburzenie równowagi emocjonalnej, dezorganizacja towarzyszą każdemu kryzysowi. Uniwersalność kryzysu polega na tym, że nikt z nas nie jest całkowicie odporny na załamanie; ale wyjątkowość kryzysu pokazuje, że nie każda osoba reaguje podobnie na taką samą sytuację. Człowiek jest podmiotem sytuacji jakich doświadcza, w zależności jak ocenia sytuację, w której się znajduje, tak reaguje emocjonalnie oraz podejmuje konkretne działania odpowiadające tej ocenie. Dlatego doświadczenie kryzysu może mieć zarówno wartość ujemną (zwiększa ryzyko zaburzeń), jak i wartość dodatnią (rozwija i wzbogaca).
Funkcjonowanie człowieka w kryzysie
Każdy człowiek jest inny, podobnie jak inna jest sytuacja kryzysowa. Podejmując interwencję, warto wiedzieć, z jakimi reakcjami po stronie klienta można się spotkać. Kryzys wpływa bowiem na funkcjonowanie człowieka w sferze poznawczej, emocjonalnej i behawioralnej. W sferze poznawczej kryzysowi często towarzyszą treści autodeprecjacyjne, wyrażające zagubienie, chaos i niemożność panowania nad sytuacją. Na poziomie emocjonalnym odpowiadają temu uczucia smutku, lęku, osamotnienia i bezradności.W obszarze intencji i działań uaktywniają się trzy podstawowe tendencje: walka, ucieczka i „zastygnięcie”. Interwent powinien też zwrócić uwagę na liczne sygnały płynące z ciała, m.in. takie jak: bezsenność, płacz, suchość w gardle, bóle głowy, zaburzenia łaknienia, pocenie się, kołatanie serca, drżenie ciała, uczucie duszności, poczucie ciężaru i duszność w klatce piersiowej.
WPŁYW KRYZYSU NA FUNKCJONOWANIE CZŁOWIEKASFERA POZNAWCZA (MYŚLI)
PRZYKŁADY: „to koniec”, „beznadzieja”, „to niesprawiedliwość”, „o co chodzi?”, „dlaczego?”, „dłużej nie wytrzymam”, „chyba zwariuję”, „musi być jakieś wyjście”, „co jeszcze może mi się przydarzyć?”, „jestem do niczego”, „to moja wina”, „powinnam wiedzieć”, „jestem do niczego”, „znowu mi się to zdarza” itp.
SFERA EMOCJONALNA (UCZUCIA)
PRZYKŁADY: złość, żal, lęk, smutek, strach, wściekłość, rozpacz, zwątpienie, bezsilność, osamotnienie, poczucie izolacji, ból, bezradność, poczucie winy, wstyd, poczucie zagrożenia, nadzieja, zwątpienie, apatia itp.
SFERA BEHAWIORALNA (INTENCJE, DZIAŁANIA)
PRZYKŁADY(INTENCJE): skończyć z tym, uciec, zawalczyć, schować się, rozwiązać, znaleźć pomoc, zobojętnieć, zaakceptować, pogodzić się z tym, nie zawieść pomimo wszystko, przetrwać ten czas, zapomnieć itp. DZIAŁANIA: wycofanie się, proszenie o pomoc, podjęcie ryzyka, rozmowa, organizowanie pomocy, tłumaczenie się, czekanie, zdobywanie informacji, uczenie się nowych rzeczy, walka, ucieczka itp.
Źródło: Opracowanie własne.Wydarzenia kryzysowe mogą zostać wyparte ze świadomości, zaprzeczenie kryzysowi daje jednostce poczucie chwilowej ulgi i pozwala jej uzyskać stan tymczasowej i złudnej równowagi. Dopiero późniejsze wydarzenia życiowe pokazują, na ile osoba rzeczywiście „uporała” się z trudnymi dla niej doświadczeniami emocjonalnymi. Interwent musi więc być czujny na mechanizm wypierania obronnego. W obszarze diagnostyki interwencyjnej warto też zwrócić uwagę na zróżnicowanie między stanem kryzysu a zespołem stresu pourazowego (PTSD) oraz innymi zaburzeniami, posiłkując się tu określonymi kryteriami diagnostycznymi. Nie wszystkie osoby będące w kryzysie, cierpią na PTSD lub depresję czy zaburzenia lękowe, choć zdarza się, że wystąpienie kryzysu może być czynnikiem warunkującym późniejsze zaburzenia. Dlatego w ocenie stanu i sytuacji osoby znajdującej się w kryzysie kładzie się nacisk na diagnozę kliniczną oraz analizę sytuacji kryzysowej i czynników generujących kryzys. Dokładna ocena w tym względzie umożliwia podejmowanie decyzji co do rodzaju i nasilenia interwencji bądź ukierunkowania na inny rodzaj pomocy.
Interwencja kryzysowa − podstawowe zasady
Kryzys jako szczególnie trudne doświadczenie często przekracza możliwości samodzielnego poradzenia sobie. W sprzyjających warunkach, gdy zarówno zasoby wewnętrzne, jak i elementy środowiska społecznego mogą być spostrzegane jako efektywny system wsparcia, człowiek jest w stanie samodzielnie rozwiązać problem. Obserwacje kliniczne wskazują jednak, iż w wielu sytuacjach naturalne zasoby danej jednostki są niewystarczające do efektywnego zmierzenia się z sytuacją.Występowanie tak wielu rodzajów kryzysów, o różnym kontekście indywidualnym i społecznym, spowodowało pojawienie się wielu form interwencji kryzysowych. Ogółem przyjmuje się, iż interwencja kryzysowa to szereg działań o charakterze doraźnym i krótkoterminowym, zmierzających do udzielenia natychmiastowej pomocy osobom znajdującym się w sytuacji kryzysowej. Interwencja kryzysowa jest zespołem interdyscyplinarnych, profesjonalnych, celowych oraz skoordynowanych oddziaływań wykorzystujących zasoby klienta i jego otoczenia społecznego oraz instytucji pomagających. Celem działań podejmowanych w ramach interwencji jest ułatwienie osobie doświadczającej kryzysu odzyskania równowagi wewnętrznej i poczucia sprawczości oraz rozwiązania problemu stanowiącego podłoże doświadczenia kryzysowego. Odbiorcą tych działań mogą być zarówno jednostki, grupy, jak i całe społeczności.Ponadto, interwencję kryzysową rozumiemy jako metodę systemowego oddziaływania na osobę w kryzysie, dostarczającą wszechstronnego wsparcia i wielostronnej pomocy psychologicznej, materialno-bytowej, prawnej, społecznej, medycznej, informacyjnej i innej wskazanej w danej sytuacji. Charakterystyczne zasady interwencji kryzysowej to:
· udzielanie pomocy jak najszybciej po wystąpieniu wydarzenia kryzysowego;
· utrzymywanie intensywnych i częstych kontaktów;
· podejmowanie elastycznych oddziaływań względem klienta;
· mobilizowanie naturalnego systemu wsparcia i wzmacnianie zasobów klienta.
Złożoność oddziaływań interwencyjnych wynika z charakteru doświadczenia kryzysowego i rodzaju kryzysu. Kryzys obejmować może prawie wszystkie sfery funkcjonowania wewnętrznego i zewnętrznego jednostki, dlatego też interwencja może mieć charakter pomocy udzielanej ze strony specjalistów różnych dziedzin. Najczęściej są to psycholodzy, pedagodzy, kuratorzy, pracownicy socjalni, policjanci, prawnicy oraz służby specjalistyczne – medyczne i ratownicze.
Podstawowe umiejętności interwenta
Prowadzenie interwencji kryzysowej wymaga określonej wiedzy i szeregu umiejętności psychospołecznych, jakie powinien posiadać interwent. Specyfika interwencji kryzysowej polega na tym, że pracownik często musi zmierzyć się z szokującymi informacjami udzielanymi przez klientów, którzy dodatkowo słabo panują nad swoimi emocjami i reakcjami. Niezbędną umiejętnością interwenta jest tutaj opanowanie, spokój i zadaniowe podejście do rozwiązania problemu. Interwent musi umieć zbudować klimat zaufania i bezpieczeństwa, wskazana jest również umiejętność „wyciszania” klienta, modelowanie cierpliwości oraz wyrozumiałość wobec klientów.Niezwykle pomocna dla interwenta jest jego kreatywność i elastyczność w poszukiwaniu rozwiązań problemu. Ponadto podejmowanie działań w obszarze interwencji wymaga energii i systematyczności, zwłaszcza że często tych umiejętności brakuje osobie doświadczającej kryzysu. Do zadań interwenta należy dokonanie szczegółowej oceny funkcjonowania klienta w obszarze takich wskaźników, jak: stan afektywny, stan funkcjonowania poznawczego oraz funkcjonowanie w sferze zachowań. Interwent musi również umieć ocenić sytuację kryzysu pod względem stopnia jego natężenia i ryzyka zagrożeń. Te i inne wymogi obligują interwenta do zdobywania szeroko ukierunkowanej wiedzy w tym zakresie w ramach różnych dziedzin.Klasyczny model interwencji kryzysowej polega na zapewnieniu wsparcia emocjonalnego, poczucia bezpieczeństwa, zredukowaniu lęku i wzmocnieniu sprawstwa. W interwencji kryzysowej istotne jest empatyczne, a zarazem praktyczne odpowiedzenie na potrzeby osoby w kryzysie.
Etapy interwencji kryzysowej
Pierwszy etap interwencji to zdefiniowanie i zrozumienie problemu z punktu widzenia klienta. Na tym etapie interwent dokonuje również pełnej diagnostyki w obszarze funkcjonowania klienta w różnych sferach jego życia. Etap ten ma duże znaczenie dla celowości i efektywności podjętych działań. Jeśli bowiem interwent nie zrozumie problemu klienta i nie „poogląda go” jego oczami, trudno mu będzie dobrać sensowne strategie i procedury interwencji, co wpłynie na małą efektywność udzielanej pomocy. Etap drugi to zapewnienie klientowi bezpieczeństwa poprzez minimalizację lub redukcję fizycznych i psychicznych zagrożeń dla niego lub innych osób. Działania podjęte w tym kierunku mają mu umożliwić wyjście z kryzysu i mobilizację własnych zasobów do walki z trudnościami życia codziennego. O bezpieczeństwo klienta należy dbać na każdym etapie interwencji, w sytuacji odczuwanego przezeń zagrożenia trudno będzie go bowiem motywować do wprowadzania zmian. Etap trzeci to wzmacnianie klienta, udzielanie mu wsparcia oraz pokazywanie, jakie są jego możliwości. Ważnym elementem tego etapu jest dbanie o zgłaszane potrzeby klienta oraz docenianie jego starań w walce z kryzysem. Istotne jest tu rozeznanie, jakie działania klient dotychczas podejmował w tej lub podobnej sytuacji kryzysowej; interwent wzmacnia te, które mają charakter konstruktywny. Etap czwarty, piąty i szósty to fazy działań. Na tych etapach interwent wraz z klientem kolejno poszukuje różnych dostępnych opcji wyborów i możliwości, tak aby klient zredukował swój poziom lęku i doświadczył poczucia sprawstwa, co tym samym ułatwi mu wyjście z kryzysu. Później interwent układa wraz z klientem szczegółowy plan działania. Plan taki koncentruje się głównie na zidentyfikowaniu źródeł wsparcia, znalezieniu sposobów radzenia sobie z aktualnie przeżywanymi trudnościami, nauce nowych umiejętności oraz uwzględnia rzeczywiste zasoby, jakie klient może wykorzystać w drodze wprowadzanych działań. Końcowy etap to kontraktowanie, czyli uzyskanie zobowiązania klienta co do realizacji poszczególnych działań. Na tym etapie pomagacz doprowadza do końca swoją interwencję. Osoba wspomagana powinna dalej sama wdrażać w codziennym życiu nowe strategie.
Budowanie kontaktu z osobą w kryzysie
Udzielając pomocy osobom w kryzysie, warto mieć na uwadze kilka zasad budowania kontaktu. Przede wszystkim relację współpracy należy budować na empatii. Kontakty powinny być intensywne, tak aby doprowadzić do wypracowania planu działania i wprowadzenia określonych zmian. W niektórych sytuacjach wskazane jest, aby interwent był dyrektywny. Osoba w kryzysie z reguły nie jest w stanie sama rozwiązać swoich problemów, brakuje jej obiektywizmu względem wielu kwestii. Rola interwenta polega więc nie tylko na udzielaniu wsparcia, ale również wskazaniu pewnych kierunków działania czy uświadomieniu klientowi niekorzystnych jego zachowań. Nie jest jednak dobrym rozwiązaniem dawanie klientowi gotowych rad, ponieważ wzmacnia to tylko jego poczucie niekompetencji. Interwent musi pamiętać o celu nadrzędnym interwencji, czyli wykorzystaniu potencjału klienta, tak aby on sam był sprawcą tych zmian i tym samym wzmocnił przekonanie o wewnętrznej kontroli.
Interwencja kryzysowa a inne formy pomocy
Interwencja kryzysowa, rozumiana jako forma pomocy psychologicznej, koncentruje się na problemie wywołującym kryzys u danej jednostki. Ma ona charakter czasowo ograniczony i polega na konfrontacji osoby z kryzysem, co prowadzić ma do jego rozwiązania. Interwencja kryzysowa to działalność prewencyjna, ukierunkowana na zapobieganie pogłębianiu się dalszych dysfunkcji w konsekwencji nierozwiązanych kryzysów. Zasadnicza różnica między interwencją kryzysową a poradnictwem długoterminowym i psychoterapią polega na tym, że czas trwania pomocy, zakres diagnozy problemu, identyfikowanie możliwości klienta, planowanie i wdrażanie działań mają tu charakter bardziej skondensowany. Interwencja skoncentrowana jest na tym, co się dzieje „tu i teraz” i maksymalnym wykorzystaniu potencjału klienta. Celem interwencji jest pomóc klientowi jak najszybciej przezwyciężyć kryzys i, jeśli jest to możliwe, przewartościować go w aspekt rozwojowy.
Bibliografia
Badura-Madej W., Wybrane zagadnienia interwencji kryzysowej , Wyd. „Śląsk”, Katowice 1999.Badura-Madej W., Dobrzańska-Mesterhazy A., Przemoc w rodzinie: interwencja kryzysowa i psychoterapia , Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000.Greenstone J.L., Leviton S.C., Interwencja kryzysowa , GWP, Gdańsk 2004.Kasprzak J., Interwencja kryzysowa „Terapia Uzależnienia i Współuzależnienia”, 3/2000.Kubacka-Jasiecka D., Budyń K. Kryzys, interwencja i pomoc psychologiczna. Nowe ujęcia i możliwości , Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2004.Kubacka-Jasiecka D., Interwencja kryzysowa. Pomoc w kryzysach psychologicznych , Wyd. Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2010.Lipczyński A., Psychologiczna interwencja w sytuacjach kryzysowych , Diffin, Warszawa 2007.Richard K.J., Burl Gilliland E., Strategie interwencji kryzysowej , Wyd. PARPA, Warszawa 2005.Sęk H., Psychologia kliniczna , PWN, Warszawa 2005.
tomi69tomi