kolos.docx

 Ryszard Domański

Teoretyczne podstawy geografii ekonomicznej

PWE 1982

2. Metodologia geografii ekonomicznej

2.3. Konstruowanie teorii w geografii ekonomicznej

Każda nauka poszukuje odpowiedzi na znamienne pytania wchodzące w zakres jej problematyki. Odpowiedź jest naukowa, jeśli dotyczy pytania na które dotychczas nikt nie odpowiedział i może być udowodniona naukowymi metodami. Mimo całej różnorodności dziedzin, którymi zajmuj' się poszczególne nauki, pytania, jakie one sobie stawiają mogą być uogólnione do kilku zasadniczych typów. M. Mazur  formułuje je następują co: 1) "co jest?" (fakty), 2) "co jest jakie?" (właściwości), 3) "co od czego jak zależy?" (związki), 4) "jak co osiągnąć?" (optymalizacja).

Geografia ekonomiczna formułuje pytania wszystkich czterech typów, ze względu jednak na swoje zainteresowanie złożonymi strukturami i procesami przestrzennymi, obchodzą ją przede wszystkim pytania typu trzeciego, pytania o związki i zależności (relacje). Pod wpływem rozszerzających się powiązań między nauką i praktyką oraz konieczność oparcia gospodarki na podstawach naukowych, geografia ekonomiczna rozszerza swoje zainteresowania na pytania typu czwartego i zwiększa swój udział w rozwiązywaniu problemów społeczno-gospodarczych w sposób optymalny. Odpowiedzi na pytania szczególnie znamienne nazywa się twierdzeniami.

" Teoria jest zbiorem usystematyzowanych twierdzeń, wśród który przynajmniej jedno jest twierdzeniem nieobserwacyjnym. Jeśli się zważy, iż twierdzenia nieobserwacyjne, tj. zawierające terminy teoretyczne, powstają w wyniku uogólnienia, to zgodnie z przyjętą definicją można powiedzieć, że konstruowanie teorii  polega na celowym uprawianiu dwóch procedur - procedury uogólniającej i procedury systematyzującej.

2.3.1. Twierdzenia

System informacji geograficznej dostarcza danych o faktach i ich właściwościach. Dane te są zazwyczaj uzupełniane przez poszczególnych badaczy w drodze studiowania literatury naukowej, pracy terenowej, ankiet kierowanych do ludności, analizy pierwotnej dokumentacji przedsiębiorstw i urzędów. Geografia ekonomiczna, analizując fakty o pewnych właściwościach, stara się zidentyfikować relacje (zależności) między nimi. Interesują ją przede wszystkim relacje występujące z dużą częstotliwością, wykazujące jakąś ogólną tendencję, o której można powiedzieć, że charakteryzuje daną dziedzinę faktów w sposób istotny. W wykrywaniu ogólnych tendencji posługujemy się metodą abstrakcji.

Dopiero niedawno zostało wyjaśnione, na gruncie geografii ekonomicznej, zagadnienie równokształtności zjawisk (faktów) społeczno-ekonomicznych występujących na różnych obszarach. Jest to zagadnienie podstawowe, od którego należy wychodzić, gdyż właśnie równokształtność jest cechą zjawisk pozwalającą na ich uogólnienie. Jest to zagadnienie dlatego tak ważne dla geografii ekonomicznej - i nie tylko dla niej, lecz dla całej geografii - że geografowie skłonni są dostrzegać raczej różnokształtność zjawisk w przestrzeni geograficznej i podkreślać unikalny charakter poszczególnych obszarów. Nie ma oczywiście potrzeby kwestionowania twierdzenia o unikalności obszarów społeczno-ekonomicznych, nie trzeba jednak specjalnego przygotowania metodologicznego, aby zauważyć, że jest to dopiero część prawdy. "

Zrozumienie tego faktu znalazło wyraz w postulacie badania zarówno różnic, jak i podobieństw między obszarami. Wszelako w tej postaci pojęcia różnic i podobieństw są nie dość precyzyjne i aby zwiększyć ich operatywność, trzeba najpierw zaostrzyć ich znaczenie. Wzmiankując o tej potrzebie, chcę jednocześnie wskazać na zagadnienie izomorfizmu w logice oraz na wyjaśnianie równokształtności zjawisk w teorii  ekonomii.

Co się tyczy zjawisk ekonomicznych i ich zbiorów występujących na różnych obszarach, to mogą one być i faktycznie bywają ± równokształtne, a to z następujących przyczyn:

1) równokształtność motywacji działań ekonomicznych w przestrzeni geograficznej,

2) równokształtność  (przybliżona) przyrodniczych i społecznych warunków działań ekonomicznych,

3) równokształtność środków technicznych stosowanych w zagospodarowywaniu przestrzeni geograficznej.

Jasne jest to, że jeżeli podejmuje się działalność ekonomiczną z tych samych motywów (właściwych danemu ustrojowi ekonomicznemu), w podobnych warunkach przyrodniczych i społecznych, za po mocą takich samych środków technicznych (właściwych danej fazie rozwoju techniki), jej rezultaty będą mniej lub więcej równokształtne.

Dzięki temu zapewniona jest możliwość postępowania uogólniającego  w stosunku do pojedynczych zjawisk (faktów) i ich zbiorów na różnych obszarach.

W początkowej fazie postępowania badawczego w geografii ekonomicznej stosuje się uogólnienia dwojakiego rodzaju - typologiczne i przestrzenne (tj. regionalizację). Charakterystyka monograficzna poszczególnych faktów oraz badanie różnic i podobieństw między nimi prowadzi do uogólnień typologicznych. Następnie przechodzimy do porządkowania i uogólnienia przestrzennego przez regionalizację. Regionalizacja rozumiana jako uogólniona forma (słowna lub kartograficzna) prezentacji rozmieszczenia poszczególnych faktów jest konieczną, lecz wciąż tylko początkową operacją (obok typologii) w konstruowaniu teorii w zakresie  geografii ekonomicznej.

Gdy znamy już lokalizację, treść gatunkową i regionalizację elementów (podzbiorów) pewnego zbioru faktów, możemy przejść do ustalenia relacji, tzn. do sfery badań specyficznej dla geografii.

W sferze zainteresowań geografii ekonomicznej znajdują się najczęściej następujące relacje: 1) relacje współwystępowania, np. względna lokalizacja, koincydencja, zbieżność układów regionalnych, 2) relacje równokształtności, np. równokształtność pól uprawnych, równokształtność  sieci osadniczych, 3) relacje stopniowania, np. stopnie intensywności użytkowania ziemi, stopnie uprzemysłowienia regionów, stopnie skupieni i rozproszenia, 4) relacje następstwa, w czasie, np. stadia rozwoju miast lub regionów, 5) relacje przejściowości, np. stosunek między elementami typowymi i nietypowymi w peryferyjnych częściach regionu, 6) relacje przetrwałości. np. stosunek między. elementami starymi i nowymi w za gospodarowaniu regionów, 7) relacje między funkcją i formą, np. stosunek między funkcjami usługowymi a formą przestrzenną sieci transportowej lub sieci ,handlowej, 8), korelacje, np. wzajemna zależność, między uprawą roślin I hodowlą zwierząt, 9) relacje części i całości, np. struktura, hierarchia.

Wymienione relacje służą do opisywania pewnych stanów lub procesów, którym podlegają różne elementy i zbiory społeczno-ekonomiczne  w  przestrzeni geograficznej. Opisy takie powinny nie tylko wskazywać zachodzenie relacji danego rodzaju, lecz także wyróżniać jej typy ze względu na charakter członów relacji, sposób ich powiązania, stopień złożoności i stopień integracji oraz oznaczać jej zmienność przestrzenną, zwracając uwagę zarówno na powtarzalność w zmienności, jak i-na kierunki uporczywych odchyleń od zauważonej powtarzalności. Relacje każdego rodzaju mogą ponadto wykazywać różne stopnie ogólności. Mogą więc dotyczyć dwóch obiektów indywidualnych albo obszarów ze zbiorami  obiektów, które wymagają pewnej generalizacji. Dalsza generalizacja noże doprowadzić, przez wiele szczebli pośrednich, do relacji o postaci sformalizowanej.

Chcąc następnie wyjaśnić opisane stany i procesy, którym podlegają różne elementy i zbiory społeczno-ekonomiczne w przestrzeni geograficznej, staramy się określić przyczyny, które je uwarunkowały. Przyjmujemy bowiem, że zaobserwowane relacje między elementami i zbiorami społeczno-ekonomicznymi są funkcją innych relacji, mianowicie relacji przyczynowych. Okazuje się jednak, że relacje przyczynowe są również nader niejednoznaczne i można wśród nich wyróżnić wiele rodzajów. Nie wystarczy więc stwierdzić, że między zjawiskami A i B zachodzi związek przyczynowy. Trzeba ponadto wskazać, jakiego rodzaju jest ten związek (zależność).

Jakie rodzaje zależności przyczynowych mogą być przedmiotem  studiów w geografii ekonomicznej?

1. Zależności jednostkowe i ogólne. Z zależnościami jednostkowymi mamy do czynienia w badaniach monograficznych poświęconych pojedynczym, konkretnym obiektom i zdarzeniom. Jeżeli mówimy np., że uprzemysłowienie rejonu konińskiego jest przyczyną współwystępowania wzrostu budownictwa mieszkaniowego i obrotów handlowych na jego obszarze, to stwierdzamy zachodzenie zależności jednostkowej. Możemy jednak zależność tę rozszerzyć na wszystkie rejony nowo uprzemysławiane i stwierdzić, że rozwój przemysłu w rejonach przedtem nieuprzemysłowionych jest przyczyną współwystępowania wzrostu budownictwa mieszkaniowego i obrotów handlowych. To ostatnie zdanie zdaje sprawę  z zachodzenia zależności ogólnej.

2. Zależności deterministyczne i stochastyczne. Uprzemysławianie regionów rolniczych wywołuje z reguły zmiany w strukturze użytkowania gruntów. Wzrasta mianowicie udział warzywnictwa, sadowm4twa i uprawy roślin pastewnych (w związku z rozwojem hodowli bydła mlecznego) w użytkach rolnych. Może jednak zdarzyć się tak, że dany rejon już wcześniej miał rozwiniętą uprawę warzyw, drzew owocowych i roślin pastewnych (rejon nadwyżkowy w tym zakresie) i wobec tego uprzemysłowienie nie wywoła zmian typowych. Jedne więc zależności mają charakter bezwyjątkowy, inne zaś są tylko prawdopodobne. Nazywa się je odpowiednio deterministycznymi i stochastycznymi. W zbiorach ekonomicznych występujących w przestrzeni geograficznej zauważamy przeważnie zależności drugiego rodzaju; zależności bezwyjątkowe są rzadkością. 

3. Warunki wystarczające i warunki niezbędne. Mówimy ogólnie, że X jest warunkiem wystarczającym dla Y, jeśli zawsze, gdy zachodzi X, zachodzi również Y oraz że X jest warunkiem niezbędnym dla Y, jeśli Y zachodzi tylko wtedy, gdy uprzednio zachodzi X. X może być  jednocześnie warunkiem niezbędnym i wystarczającym dla Y. Znaczy to, że Y zachodzi. zawsze wtedy i tylko wtedy, gdy zachodzi X. Tak określone zależności przyczynowe są zależnościami bezwarunkowymi.

W geografii ekonomicznej mamy, jednak często do czynienia z zależnościami warunkowymi, w których w grę wchodzą warunki dopełniające oraz warunki alternatywne (zastępcze). Tak więc X może pociągać za sobą Y, ale pod warunkiem, że pojawi się dopełniający czynnik Z, który razem z X złoży się na warunek wystarczający dla Y. Mówimy, że X jest dla Y warunkiem niezbędnym, lecz niewystarczającym. może pojawić się wtedy, gdy uprzednio pojawi się X i gdy ponadto pojawi się jakiś inny warunek U, będący alternatywnym (zastępczym) warunkiem wystarczającym dla Y. Mówimy wtedy, że X jest warunkiem wystarczającym, lecz niekoniecznym dla Y.

A oto przykłady. W regionie turoszowskim, dla poprawy położenia względnego i skrócenia odległości czasowej między Zgorzelcem (główne miejsce zamieszkania załogi) a kombinatem do maksimum 45 minut postanowiono usprawnić komunikację autobusową (obok PKS – Górnicze Linie Komunikacyjne). Był to jednak warunek niewystarczający, gdyż autobusy nie mogły rozwijać pełnej dopuszczalnej szybkości, zwłaszcza przy niekorzystnej pogodzie (zamglenia, zamiecie śnieżne).  Czynnikiem dopełniającym była modernizacja drogi (wyprostowanie łuków, zła nie spadków, przeprowadzenie trasy poza osiedlami), która pozwoliła na zwiększenie szybkości jazdy oraz na zredukowanie wpływu pogody na pewność i regularność ruchu.

Aby udostępnić nowy atrakcyjny rejon rekreacyjny i turystyczny dla pewnego obszaru zurbanizowanego, można wybudować nową linię I kolejową w jego kierunku. Byłby to warunek wystarczający, lecz niekonieczny. Ten sam bowiem efekt można osiągnąć przez budowę autostrady i rozwój transportu samochodowego.

4. Zależności odwracalne i nieodwracalne. Na przykład  powódź niszczy zasiewy, ale odwrotne oddziaływanie nie zachodzi (zależność jest  wtedy jednokierunkowa, nieodwracalna). Specjalizacja międzyregionalna 'pobudza rozwój sieci transportowej o zasięgu międzyregionalnym, z kolei rozwinięta sieć transportowa pobudza rozwój specjalizacji (zależność odwracalna, wzajemne oddziaływanie).

5. Zależności bezpośrednie i pośrednie. X jest przyczyną bezpośrednią dla Y, ale gdy wpływa też przez Y na Z, wtedy jest dla Z przyczyną pośrednią. Dysproporcja w rejonizacji uprawy buraka cukrowego i przemysłu cukrowniczego jest przyczyną dokonywania przerzutów buraka cukrowego z województw wschodnich do województw zachodnich (przyczyna bezpośrednia). Wskutek tego, w województwach zachodnich wysłodki buraczane stosowane są jako pasza na odpowiednio szerszą skalę (nieopłacalność przewozu wysłodków powoduje ich zużywanie w rejonie  miejscowym). Dysproporcja w uprawie i przetwórstwie jest więc pośrednią przyczyną dysproporcji w stosowaniu wysłodków jako paszy.

Uporczywe, stałe powtarzanie się pewnych relacji (współwystępowania, części i całości, przyczynowych itd.) wyrażamy w twierdzeniach rejestrujących. Twierdzenia te w geografii ekonomicznej mają z reguły charakter stochastyczny (zwykle bowiem potrafimy ustalić jedynie za chodzenie tendencji wśród zjawisk masowych, a nie zależności bezwyjątkowych); jeśli wyrażone są ilościowo, nazywamy je twierdzeniami statystycznymi. Ich postać bywa różnorodna. Twierdzenia charakteryzujące związki między cechami stałymi można wyrazić przez podanie wartości  współczynnika zbieżności tych cech lub wartości stosunku między częstościami ich występowania. Twierdzenia wyrażające związki między cechami zmiennymi przybierają postać współczynników korelacji, dających ilościową charakterystykę tendencji do tego, by przyrostowi jednej zmiennej towarzyszył przyrost lub ubytek drugiej. Jeżeli współczynnik korelacji wynosi ± 1, a standardowy błąd estymacji 0, to znaczy, że wartość, jaką przyjmuje zmienna cecha A, jest w sposób jednoznaczny określona przez wartość innej zmiennej cechy B. Twierdzenie statystyczne wyraża tym samym liniową zależność funkcjonalną i przechodzi w prawo ogólne.

2.3.2. Hipotezy

Dochodzenie do twierdzeń w geografii ekonomicznej możliwe jest także na drodze innej niż opisana wyżej. Dotyczy to zwłaszcza twierdzeń mających charakter wyjaśnienia geograficznego. Posługujemy się nią wtedy  gdy mamy już pewną wiedzę o rozmieszczeniu badanego zjawiska, a także o warunkach przyrodniczych i technicznych oraz o motywach działań. ludzkich i społecznych prowadzących do takiego rozmieszczenia. Nie rozpoczynamy wówczas postępowania badawczego od początku. Możemy  opuścić wstępne operacje i przyjąć pewien prowizoryczny schemat, opisujący i wyjaśniający badaną przez nas relację. Schemat taki nazywamy hipotezą. W dalszym postępowaniu badawczym schemat staramy się uporządkować, rozwinąć, uściślić i ocenić. Hipotezy formułowane w geografii ekonomicznej 8mogą mieć postać funkcji:

Y = f(X)

W  takim schemacie wyjaśniającym zawarte jest implicite założenie, że występowanie y jest rezultatem działania kombinacji czynników sprawczych X, oraz że działaniem tych czynników rządzą pewne reguły, np. taka, iż po to, aby wystąpiło y trzeba tyle a tyle X. Funkcję y = f(X) możemy więc zastąpić następującym wyrażeniem słownym: wielkość lub intensywność występowania zjawiska y w danych jednostkach przestrzennych równa się określonemu ułamkowi lub wielokrotności wartości, jakie w tych jednostkach przybiera X.  Aby hipotezę o tej postaci zweryfikować, musimy mięć dane o rozmieszczeniu zjawiska wyjaśnianego (Y), zidentyfikować czynniki wyjaśniające lub czynniki lokalizacyjne (X) oraz ich rozmieszczenie. Identyfikację opieramy na wiedzy wcześniejszej o czynnikach lokalizacyjnych, które wchodzą w rachubę jako czynniki wyjaśniające w rozpatrywanej sytuacji problemowej. Cennym uzupełnieniem tej wiedzy są wyniki obserwacji terenowej prowadzonej w związku z danym badaniem. Inny sposób identyfikacji polega na badaniu (najczęściej metodami kartograficznymi) współwystępowania zjawiska Y i wielu innych zjawisk. Współwystępowanie zjawisk nasuwa przypuszczenie, że mogą między nimi zachodzić związki przyczynowe. Jeżeli istnieją dostateczne racje do uznania takiego związku, zjawisko współwystępujące możemy włączyć do czynników wyjaśniających (X). Jeśli jeden czynnik X nie wyjaśnia w zadowalającym stopniu rozmieszczenia zjawiska Y, poszukujemy drugiego czynnika. Postępowanie to możemy kontynuować w celu zidentyfikowania  dalszych istotnych czynników wyjaśniających. "

W jakim stopniu występowanie Y jest związane z występowaniem  czynnika wyjaśniającego X dowiadujemy się z rachunku korelacji. W identyfikacji drugiego czynnika wyjaśniającego pomocna jest mapa reszt  z regresji. Następnie ustalamy zależność korelacyjną Y od dwóch czynników X1,  X2 oraz wykonujemy drugą mapę reszt z regresji, która może sugerować, jaki jest trzeci czynnik wyjaśniający X3.

Sprawdzone hipotezy wchodzą w skład zbioru twierdzeń geografii ekonomicznej i jeśli są dostatecznie ogólne stanowią elementy, rozszerzające podstawy teoretyczne tej nauki.

2.3.3. Teorie

Równie doniosłe, jak wykrywanie nowych twierdzeń, jest wprowadzanie do nich porządku, czyli systematyzowanie. Systematyzację twierdzeń można przeprowadzić na wiele sposobów. Należą do nich m.in. systematyzacja czynnikowa, systematyzacja izomorficzna, systematyzacja , mereologiczna oraz systematyzacja aksjomatyczna.

W przypadku gdy szereg twierdzeń, które opisują większą dziedzinę faktów, zdołamy usystematyzować, mówimy, że stworzona została  teoria z tej dziedziny faktów.   O ile uogólniająca procedura oraz formułowanie i sprawdzanie hipotez rozwija się w geografii ekonomicznej zadowalająco, o tyle systematyzacja twierdzeń nie wyszła poza etap początkowy.

Systematyzacja czynnikowa. Geografia ekonomiczna w stadium przedsystematyzacyjnym daje opis obiektów i zbiorów obiektów występujących na różnych obszarach. Opisy te składają się z twierdzeń jednostkowych, z których za pomocą rozumowania wyprowadza się twierdzenia rejestrujące. Początkowo twierdzenia, tak jednostkowe, jak i  rejestrujące,   tworzą jedynie luźne zbiory. Należy je usystematyzować, tzn. powiązać   ze sobą logicznie w pewien sposób. Systematyzacja czynnikowa oznacza i sposób powiązania, polegający na tym, że sporządza się inwentarz czynników determinujących fakty zarejestrowane w twierdzeniach. Dąży się przy tym do tego, aby możliwie mała liczba czynników wyjaśniała możliwie dużą liczbę faktów i wiązała możliwie dużą liczbę twierdzeń. 

Tak rozumiana systematyzacja czynnikowa bliska jest tradycyjnemu rozumieniu "wyjaśniania" w geografii. Różnica polega na tym, że systematyzując, ustalamy czynniki determinujące rozleglejsze dziedziny  faktów, zarejestrowane w całym szeregu twierdzeń, a ponadto przedstawiamy te czynniki w sposób bardziej precyzyjny i uporządkowany. Sta ramy się zwłaszcza odpowiedzieć na pytanie, jakie są stosunki międzyczynnikowe, tj. które czynniki są przyczynami bezpośrednimi, a które wpływają pośrednio oraz – w przypadku niewystępowania wpływów pośrednich – czy poszczególne czynniki, w wywoływaniu następstw, warunkują się wzajemnie, czy też  są od siebie niezależne. Ta druga część pytania stwarza zazwyczaj wiele  trudności, geografia jednak  jest  nauką, która ją odważnie stawiała i od której oczekuje się odpowiedzi na nią. Trudności wynikają stąd, że geografia musi określać stosunki międzyczynnikowe nie dla zjawisk jednorodnych, lecz dla stosunków między zjawiskami różnorodnymi.

Systematyzacja izomorficzna. W matematyce możliwe jest przenoszenie twierdzeń dotyczących przedmiotów jakiejś określonej teorii na przedmioty innej teorii, pod warunkiem, że istnieje relacja, która ustala izomorfizm obu zbiorów przedmiotów. Pojęcie izomorfizmu nie jest geografom obce. Stykają się z nim przede wszystkim w kartografii. Na przykład zbiór punktów w terenie odwzorowany na zbiór punktów na mapie jest izomorficzny, jeżeli odwzorowanie było jednoznaczne.

W wielu naukach, także w niesformalizowanych, twierdzenia o niższym szczeblu ogólności mogą być wyprowadzane z twierdzeń bardziej ogólnych oraz z pewnych dodatkowych założeń dotyczących specyficznych warunków. To samo można powiedzieć o zbiorach twierdzeń, z których buduje się teorię. Zbiór nieusystematyzowany staje się usystematyzowany, 'gdy wykaże się, że jest on pochodną systemów wcześniejszych i ogólniejszych. Systematyzacja ta daje możliwość powiązania twierdzeń o przestrzeni społeczno-ekonomicznej z twierdzeniami innych nauk zajmujących się badaniem przestrzeni. Najbardziej ogólne twierdzenia o przestrzeni formułuje matematyka i fizyka. W stosunku do nich twierdzenia teorii przestrzeni ekonomicznej, chociażby ściśle ogólne, są twierdzeniami o niższym szczeblu ogólności. A jeśli tak, to niektóre twierdzenia teorii przestrzeni ekonomicznej mogą być wyprowadzone z teorii matematycznych i fizycznych przy założeniu dodatkowych, specyficznych warunków geograficznych i ekonomicznych.

Na przykład twierdzenia o układach komunikacyjnych międzymiastowych, których masy komunikacyjne traktuje się jako skupionej w poszczególnych punktach, mogą być wyprowadzone z geometrii układów I punktów na płaszczyźnie, a twierdzenia o układach komunikacyjnych miejskich, przy założeniu, że masy komunikacyjne rozłożone są w sposób ciągły, a drogi - dowolnie gęsto, z analizy matematycznej funkcji ciągłych.

Oddziaływanie skupisk ludzkich w przestrzeni da się opisać i przewidywać za pomocą modelu ciążenia (grawitacji): Istotne w tej systematyzacji są reguły przyporządkowujące przedmioty i zależności jednej .Teorii przedmiotom i zależnościom drugiej teorii (nazywa się je regułami korespondencji lub odpowiedniości) oraz trafnie dobrane założenia dotyczące specyficznych warunków geograficznych i ekonomicznych.

Systematyzacja mereologiczna. Systematyzacja ta polega na wykazaniu, że między porządkowanymi twierdzeniami zachodzą takie relacje, jak między częściami i całością. Relacje te mogą być różne. Prostym  przykładem może być relacja zachodząca między porządkowanymi  twierdzeniami o różnym zasięgu przedmiotowym. Uporządkowaniem niektórych twierdzeń byłoby także wykazanie, że odnoszą się one zarówno do zbiorów, jak i do elementów geograficznych, albo ±e twierdzenia o zbiorach dadzą się wyprowadzić (lub sprowadzić) z (do) twierdzeń o elementach.

Systematyzacja aksjomatyczna. Systematyzację aksjomatyczną otwiera układ nielicznych twierdzeń pierwotnych, czyli aksjomatów. Są to  twierdzenia nie wywodzone w tej teorii z innych twierdzeń, lecz przyjmowane bez uzasadnienia. Szukamy aksjomatów, które wydają nam się intuicyjnie prawdziwe. Dobieramy je spośród twierdzeń intuicyjnych, dotyczących przestrzeni ekonomicznej, staramy się jednak sformułować je precyzyjniej. W wyborze aksjomatów, oprócz ich oczywistości, kierujemy się jasnością, znamiennością treści oraz wyczuwaną płodnością poznawczą.

Oczywistości aksjomatów nie należy posuwać do granic, w których treść ich byłaby banalna. Współcześni metodologowie nie uważają oczywistości za rzecz istotną, a prostoty za nieodzowną cnotę aksjomatów.

Aby dojść do twierdzeń znamiennych, które trudno jest wyprowadzić   z aksjomatów banalnych, do aksjomatyki teorii przestrzeni ekonomicznej należy włączyć pewne znane i uznane teorie, np. teorię relacji, teorię grafów, fizykalną teorię pola. Na tych teoriach lista aksjomatów zostaje zamknięta. Od tego miejsca nie będzie już wolno włączać dalszych aksjomatów. Włączane do teorii będą tylko twierdzenia wtórne, tj. zdania uzyskane z aksjomatów za pomocą poprawnego rozumowania oraz definicje zbudowane ze słownika wcześniej już w teorii występującego.

Systematyzacja aksjomatyczna jest metodą budowy teorii, która daje możliwość bardzo daleko idącej integracji wiedzy o przestrzeni społeczno-ekonomicznej. Wynika to z właściwości tej metody, z postulowanego przez nią ograniczania liczby aksjomatów do minimum. Wykazanie, że wszystkie twierdzenia danej teorii dadzą się sprowadzić do nielicznych  aksjomatów, jest zdobyczą wiedzy godną żmudnego trudu. Trud jest uzasadniony, choć może wydawać się nienaturalny nawet wtedy, ,gdy dowodzone twierdzenie jest oczywiste tak samo jak aksjomaty, których jest  ono wyprowadzane. Celem bowiem postępowania badawczego jest nie tylko odkrywanie nowych prawd, lecz także odkrywanie nowych związków logicznych między prawdami już znanymi. Spoistość logiczna teorii jest tym większa, im mniejsza jest liczba aksjomatów.

2.3.4. Modele

W ostatnich latach w geografii ekonomicznej, podobnie jak w wielu innych naukach, rozpowszechnił się nowy sposób budowania, przedstawiania i stosowania  koncepcji teoretycznych, Polega on na posługiwaniu się modelami. Idea modelowania trafiła w wielu naukach na bardzo podatny grunt. Modele, dzięki wielostronnym funkcjom i zaletom, stały się czynnikiem metodologicznej przebudowy, oddziałującym korzystnie na po stęp naukowy. Gdy jednak korzysta się z nich niezgodnie z ich przeznaczeniem, mogą dawać wyniki złudne lub wręcz nieprawdziwe.

Modele są wyidealizowanymi i uproszczonymi przedstawieniami  rzeczywistości. Przedstawiają one tylko te cechy rzeczywistości, które są w. danym przypadku istotne, pomijając cechy z obranego punktu widzenia mniej ważne.

Modele mogą mieć formę ikoniczną (obrazkową), analogową i symboliczną. Modelem ikonicznym jest np. fotografia lotnicza i mapa samochodowa. Mapy samochodowe, oprócz kierunków i węzłów, pokazują także rodzaj dróg. Używa się w tym celu barw lub cieniowania, zmieniającego się według pewnej skali.  Jedna więc właściwość (barwa, zaciemnienie)  służy o wyrażania innej właściwości (jakości dróg).  Pierwsza właściwość jest w tym przypadku analogiem (modelem analogowym) tej drugiej właściwości. Model jest symboliczny. Najważniejszą rolę od grywają tu modele matematyczne.

Charakterystycznymi cechami konstrukcji modelowych są: selektywność, strukturalizacja, sugestywność i aproksymacja. Cecha selektywności odnosi się do informacji zawartych w modelu. Aby odsłonić  i ująć istotę danego wycinka rzeczywistości, w konstruowaniu modelu eliminuje się nie tylko szumy informacyjne, lecz także niektóre mniej  ważne sygnały. Myśl  tę trafnie wyraża paradoks  - tylko będąc niewiernym odbiciem wycinka rzeczywistości, model może przedstawić jego istotę. Strukturalizacja oznacza, że w budowaniu modelu poszukuje się charakterystycznych układów, a ważne aspekty rzeczywistości ujmuje się  w postaci związków. Dobre modele są sugestywne w tym sensie, że ujawniają dodatkowe implikacje w porównaniu z oddzielnym badaniem pojedynczych elementów rzeczywistości, pozwalając na przewidywanie rozwoju rzeczywistych zjawisk oraz sugerują nowe hipotezy wychodzące poza wiedzę, z którą rozpoczęto budowanie modelu. Z cechy selektywności wynika, że model nie jest pełnym odbiciem rzeczywistości, lecz jedynie  jej przybliżeniem, aproksymacją.

 Model matematyczny zbudowany jest z następujących elementów:

- zmienne wejściowe (egzogeniczne),

- wielkości stałe,

- relacje,

- zmienne wyjściowe (endogeniczne).

Zmienne wejściowe są charakterystykami czynników działających na obiekt, którego zachowanie się jest przedmiotem badania. Charakterystyki te otrzymują wartości z zewnątrz modelu, stąd ich nazwa zmienne egzogeniczne. Poza wielkościami zmiennymi, występują wielkości stałe, które nie zmieniają się w modelu. Jeśli np. ustalamy prognozę rozwoju -ludności w regionie na krótki okres, możemy przyjąć, że w tym okresie stopa płodności i umieralności nie zmieni się, będzie wielkością stałą.

Zmienne wyjściowe otrzymują wartości w modelu. Stąd ich nazwa zmienne endogeniczne. Są to niewiadome problemu, które trzeba znaleźć za pomocą modelu. Elementami wiążącymi zmienne endogeniczne  ze zmiennymi egzogenicznymi i wielkościami stałymi są relacje. Wyraża  się je zazwyczaj w postaci równości i równań funkcjonalnych.

W prostym statycznym modelu popytu na dobra i usługi w regionie  zmienną egzogeniczną są dochody ludności, wielkością stałą - liczba ludności w momencie, dla którego wykonuje się obliczenia, zmienną wyjściową - wielkość popytu, a relacją - funkcja popytu wiążąca popyt z dochodami. Model bardziej rozwinięty winien uwzględniać podział ludności według grup zawodowych i typów gospodarstw domowych, popyt ludności napływowej, elastyczność popytu. Dalsze zbliżenie modelu do rzeczywistości możemy osiągnąć przez wprowadzenie czynnika czasu (zmiennych opóźnionych, rozwoju) oraz sprzężeń zwrotnych. Wreszcie,  aby model mógł mieć charakter operacyjny, musimy określić procedurę obliczeniową umożliwiającą rozwiązanie problemu ujętego w modelu. Procedurę taką nazywa się algorytmem. Gdy rozważamy złożony fragment rzeczywistości, jeden model może nie wystarczać dla ujęcia wszystkich istotnych relacji. Konstruujemy wówczas kilka modeli wyrażających różne aspekty rozważanego fragmentu, przy czym zmienne wyjściowe jednego modelu mogą stanowić zmienne wejściowe następnego modelu. Zazwyczaj dopiero system modeli może wyrazić złożoność rzeczywistych stosunków.

W konstruowaniu modeli geografia ekonomiczna stosuje trzy uzupełniające się podejścia. W pierwszym, rozpoczyna się od prostych za łożeń i postulatów, tworząc uproszczony obraz badanego wycinka rzeczywistości. Następnie, wprowadza się założenia i postulaty komplikujące które przybliżają obraz do rzeczywistości. Tak postępuje np. Thünen  w konstruowaniu modelu "Państwa odosobnionego" .

 Drugie podejście jest w gruncie rzeczy niczym innym, jak znaną nam już generalizacją, uogólnieniem. Zastosowali ją  w badaniu rozwoju dróg transportowych w krajach, które podlegały kolonialnej eksploatacji. Rozpoczęto od zebrania szczegółowych danych o rozwoju dróg w Ghanie. Dane te pozwoliły  na wyróżnienie kilku stadiów rozwoju, od stadium pojedynczych dróg prowadzących z portów morskich w głąb lądu do stadium powstania sieci dróg i wyodrębnienia się w nich dróg głównych. Ten stopniowy proces rozwoju został sformalizowany jako czterostadialny model. Model ten został następnie uogólniony dla innych krajów - dawnych kolonii (np. dla Nigerii, Tanzanii, Kenii, Malezji i Brazylii).

Nie wszystkie jednak modele geografii ekonomicznej powstały w wyniku obserwowania rzeczywistości. Niektóre z nich, i to bardzo szeroko stosowane, zostały przeniesione z innych nauk, zwłaszcza z fizyki, na przykład może posłużyć model grawitacji . Przenoszenie takie jest dopuszczalne, jeżeli da się ustalić równokształtność dziedzin odzwierciedlanych w modelach.

Modele spełniają wiele ważnych funkcji 39. Są to funkcje: psychologiczna, porządkująca, logiczna, systematyzacyjna, konstrukcyjna i komunikatywna. Modele umożliwiają zrozumienie zjawisk, których ze względu na wielkość i złożoność nie można by sobie inaczej uzmysłowić. Stanowią one ramy, w których informacje mogą być zbierane, przechowywane, , porządkowane i efektywnie wykorzystywane. Dzięki nim łatwiejsze jest logiczne wyjaśnianie zjawisk i związków między zjawiskami. Modele ujmują rzeczywistość w postaci powiązanych ze sobą systemów. Takie ujmowanie rzeczywistości pozwala spojrzeć na -rozwój nauki w ten sposób, że jest to sukcesja modeli, za pośrednictwem których systemy rzeczywistości są odkrywane i sprawdzane. Łączy się z tym funkcja konstrukcyjna, która oznacza, że modele są elementami, z których powstają prawa nauki i teorie naukowe. Wreszcie, modele, wyrażając złożoną rzeczywistość w sposób przejrzysty, ułatwiają porozumiewanie się między przedstawicielami różnych dyscyplin naukowych i przepływ idei naukowych.

Ze względu na cele, dla których buduje się modele, wyróżnić można cztery następujące typy modeli :

1. Modele opisowe. Ich celem jest odzwierciedlenie pewnych cech systemów przestrzennych, zwłaszcza struktury i sposobu działania.

2. Modele predykcyjne. Buduje się je w celu przewidywania przyszłości systemów przestrzennych. Mogą być ekstrapolacyjne, oparte na założeniu, że dotychczasowy trend, określony w modelu opisowym będzie kontynuowany w przyszłości, oraz warunkowe, określające Mechanizm rozwoju i uzależniające rozwój systemu od zmiennych warunków.

3. Modele eksploracyjne. Przez wstawienie do modelu opisowego różnych kombinacji wielkości stałych i zmiennych, można "odkrywać" alternatywne sytuacje problemowe, logicznie dopuszczalne. W ten sposób można dojść do różnych, dopuszczalnych sposobów rozmieszczenia i działalności w przestrzeni, a przez porównanie wyników z warunkami  ograniczającymi - także oceniać realność różnych alternatyw.

4. Modele decyzyjne lub planistyczne. Służą do znajdowania optymalnych rozwiązań, tj. maksymalizacji korzyści lub minimalizacji niekorzyści, przy spełnieniu pewnych dodatkowych warunków.

Stosowanie modeli matematycznych przynosi wiele korzyści :

1) prawidłowości, na których opierają się modele mogą być wyrażone w języku matematycznym zwięźlej i przejrzyściej niż w języku potocznym, 

2) ponieważ symbole matematyczne mogą mieć jedno i tylko jedno znaczenie, modele matematyczne narzucają konieczność precyzyjnego formułowania pojęć, zmiennych, hipotez, 

3) rozszerzająca się tendencja do budowania coraz bardziej złożonych teorii wymaga bardziej sformalizowanego podejścia w celu dokładnego ujęcia efektu różnorodnych współzależności, zmian parametrów, zmian decyzji, rozwoju w czasie,

4) matematyczne ujęcie pozwala na sprawdzenie wewnętrznej zgodności teorii,

5) modele matematyczne dają często szersze, w porównaniu z modelami ikonicznymi i słownymi, możliwości badań empirycznych i praktycznych zastosowań.

Konstrukcje modelowe odgrywają istotną rolę w przebudowie tradycyjnego paradygmatu geografii ekonomicznej, polegającego na opisie i  klasyfikacji zjawisk. Niektórzy geografowie uważają, że współczesny  rozwój geografii zmierza ku paradygmatowi, którego cechą charakterystyczną jest opieranie się tej nauki na modelach w spełnianiu przez nie funkcji zarówno poznawczych. jak i praktycznych.

Analizuj...