OSOBOWOŚĆ:
Teorie typów i teorie cech:
Klasyfikacja obserwowanych przez nas typów i cech może przyczynić się do organizacji wiedzy o ludzkim zachowaniu. Nie jest to jednak łatwe.
Kategoryzacja według typów:
Zawsze wyodrębniamy wśród ludzi pewną niewielką liczbę kategorii z punktu widzenia pewnych cech. Obejmują one płeć, rasę, uczciwość. Niektórzy teoretycy osobowości grupują ludzi wg typów osobowości – charakterystycznych wzorców własności psychicznej, na których podstawie przypisuje się ludzi do kategorii; ale osoba zapisana do jednej kategorii, nie może w obrębie systemu znaleźć się w innej.
Wczesne typologie osobowości maiły na celu ustalenie miedzy prostą, wyraźnie widoczną lub łatwą do ustalenia właściwością, a pewnymi zachowaniami charakterystycznymi dla jej posiadacza, np. jak gruby to wesoły, jak kobieta to życzliwa, inżynier – na pewno konserwatywny. Takie systemy są nadal popularne w środowiskach masowego przekazu, ponieważ upraszczają i pozwalają zrozumieć naturę osobowości.
Wyróżniamy następujące teorie:
- Teoria wg Hipokratesa: twierdził ,że w każdym człowieku znajdują się 4 płyny-humory, a każdy z nich kojarzony jest z charakterystycznym temperamentem.
*krew – temperament sangwiniczny: wesoły, aktywny
*flegma – temperament flegmatyczny: ospały, apatyczny
*czarna żółć- temperament melancholijny: smutny, zadumany
*żółć – temperament choleryczny: łatwo wpada w złość
- Teoria Williama Sheldona, który wiązał wygląd fizyczny z temperamentem. Wyróżniał 3 kategorie ludzi:
(typy budowy ciała)
· Endomorficzny (gruby, krągły). Wg Sheldona była to zrelaksowana, towarzyska grupa ludzi.
· Mezomorfinczny ( muskularny, silny), osoby silne, asertywne, przepełnione odwagą.
· Ektomorficzny (chudy, wysoki), introwertywni mózgowcy o upodobaniach artystycznych.
- Wskaźnik typów Myersa- Brigessa:
Wykorzystuje podany przez badanych samopis preferencji do pomiaru 4 wymiarów osobowościowych: ekstrawersji-introwersji, zmysłowości-intuicji, myślenia-odczuwania, sądu-percepcji.
Hans Eysneck (1947- 1990)- jeden z najważniejszych teoretyków, który przedstawił model łączący typy, cechy i zachowanie w hierarchiczny system. Wg jego teorii na najniższym poziomie znajdują się pojedyncze reakcje tj. akty działania, poznawcze. Gdy pojawiają się regularnie łączą się w reakcje nawykowe. Skorelowane reakcje nawykowe tworzą cechy na poziomie trzecim. Na podstawie danych z testów Eysneck wyróżnił 3 wymiary: ekstrawersję, neurotyzm, i psychotyzm. Uważał, że zróżnicowanie ludności pod względem tych trzech grup jest związane z różnicami genetycznymi i biologicznymi. Sądził też, że jego hierarchia w współpracy z innymi z innymi modelami cech może prowadzić do dogłębnego zrozumienia osobowości.
Wielka Piątka: Niebezpieczeństwem psychologii cech jest fakt, że różni badacze studiują różne cechy, opracowują różne sposoby pomiaru i czasami tworzą zupełnie nowe nazwy mierzonych przez siebie wymiarów. Paradoksalnie: im więcej badań poznajemy, tym bardziej niejasny staje się obraz. Doprowadziło to do poszukiwania wspólnych wymiarów, które powiązałyby ze sobą całe bogactwo informacji i terminów zgromadzonych w psychologii osobowości.
Celem było wypracowanie wspólnego języka lub systemu opisowego, który pozwoliłby psychologom osobowości na porównanie stosowanych miar i wyników. Optymalnie taki system powinien być:
a). jak najszerszy
b). zrozumiały
c). niezależny od jakiejkolwiek teorii
d). wystarczająco elastyczny, żeby umożliwić różne poziomy analizy.
Poszukiwanie podstawowych wymiarów osobowości rozpoczęto od wyszukiwania w języku naturalnym wyrazów określających cechy. Allport i Odbert wydobyli ze słownika języka angielskiego wszystkie cechy i zredukowali je do 200 wiązek synonimów, na podstawie których stworzono dwubiegunowe wymiary (np. odpowiedzialny – nieodpowiedzialny). Następnie poproszono ludzi o oszacowanie samych siebie i innych na tych wymiarach. Za pomocą tej metody kilka niezależnie pracujących zespołów do wniosku: u podłoża cech, jakimi ludzie opisują siebie i innych, istnieje tylko pięć podstawowych wymiarów (Norman; Tupes i Christal).
Tych pięć wymiarów osobowości określa się mianem Wielkiej Piątki (the Big Five):
· Ekstrawersja: rozmowny, energiczny i asertywny lub spokojny, wycofany i nieśmiały
· Przyjaźń: sympatyczny, miły i ciepły lub zimny, kłótliwy i okrutny
· Sumienność: zorganizowany, odpowiedzialny i przezorny lub beztroski, lekkomyślny i nieodpowiedzialny
· Stabilność emocjonalna: spokojny, stabilny i zadowolony lub lękliwy, niestały i wybuchowy
· Otwartość na doświadczenie: twórczy, intelektualny i otwarty umysłowo lub prosty, płytki i nieinteligentny.
· (w testech te wymiary mają nazwy: ekstrawersja, ugodowość, sumienność, neurotyzm, otwartość na doświadczenia)
Paradoks spójności:
Zarówno teoria typów jak i teoria cech zakłada, że właściwości osobowości kształtują zachowanie w różnych typach sytuacji. Jednak w latach 20. wykryto niewiele przejawów międzysytuacyjnej spójności zachowania.
Jedno z proponowanych wyjaśnień paradoksu spójności zakłada, iż osobowość jest konstruowana społecznie na podstawie:
a). stereotypów dotyczących związków między wyglądem fizycznym a pewnymi cechami
b). ukrytych teorii osobowości dotyczących wnioskowania z wiedzy o jednych cechach na temat innych cech
c). zniekształcenia poznawczego polegającego na spostrzeganiu zachowania jako spójnego nawet wtedy, kiedy takim nie jest.
Np. różne osoby, które tylko przelotnie poznały jakąś jednostkę, w podobny sposób odgadują jej osobowość.
Przyczyny paradoksu spójności:
· Specyficzne miary zachowania pozwalają z dużą dokładnością przewidzieć te same zachowania w bardzo podobnych sytuacjach, ale nie dają się trafnie uogólniać na sytuacje odmienne.
· Z drugiej strony znaczące związki między cechami przypisywanymi sobie przez ludzi w samoopisie, cechami szacowanymi przez obserwatorów, danymi biograficznymi i ogólnymi wzorcami zachowania, sumują się w pojedynczy wynik.
Nowe spojrzenie na cechy:
· Dana cecha może wyrażać się poprzez odmienne zachowania w różnych sytuacjach i w różnym wieku, lecz o ile teoria tej cechy pozwala przewidzieć zróżnicowany zakres jej przejawów, o tyle wzorzec jest spójny.
· Cechy osobowości mają większe szanse przejawiać się w sytuacjach:
a). nowych
b). słabo zdefiniowanych (umożliwiających wiele alternatywnych zachowań, ale dających mało wskazówek co do tego, które z nich są właściwe)
c). stresowych lub stanowiących wyzwanie.
Teorie psychodynamiczne:
Karol Darwin uświadomił światu ciągłość między istotami ludzkimi i zwierzętami. Psychologowie szybko podchwycili Darwinowskie pojęcie instynktu i rozszerzyli jego pierwotne zastosowanie – wyjaśnianie wzorów zachowania zwierzęcego – na wyjaśnianie zasadniczo wszelkich działań ludzkich.
Freud nadał nowe znaczenie pojęciu ludzkiego instynktu i w ten sposób zrewolucjonizował samo pojęcie osobowości człowieka.
Psychoanaliza Freudowska:
Teoria Freuda jest próbą wyjaśnienia źródeł i przebiegu rozwoju ludzkiej osobowości, natury umysłu, nienormalnych aspektów osobowości i sposobów w jakie osobowość może zostać odmieniona przez psychoterapię.
Wg teorii psychoanalitycznej rdzeniem osobowości są zdarzenia zachodzące w psychice osoby (intrapsychiczne), które motywują zachowanie. Często jesteśmy świadomi tych motywacji, jednak pewne motywacje działają na poziomie nieświadomym. Zachowania nie wyznaczają ani przypadek, ani doraźne wydarzenia: wszelkie działania są zdeterminowane motywami. Każde ludzkie działanie ma przyczynę i cel, które mogą zostać wykryte przez psychoanalizę wolnych skojarzeń, snów, czynności pomyłkowych i obserwowalnych wskaźników wewnętrznych pasji. Nasze działania wyłaniają się z tego, czego najbardziej pragniemy – nawet jeśli nie zdajemy sobie sprawy, czego chcemy. (Wg Freuda wśród naszych pragnień dominują pragnienia seksualne i agresywne. Za pośrednictwem procesów zarówno świadomych jak i nieświadomych oddziaływają one na nasze myśli i zachowania.)
Istota podejścia psychoanalitycznego zawiera się w 4 pojęciach: determinizmu psychicznego, wczesnych doświadczeń, popędów i instynktów oraz procesów nieświadomych. Łącznie tworzą one bogatą perspektywę opisu rozwoju i funkcjonowania osobowości.
Determinizm psychiczny – założenie, że wszystkie reakcje umysłowe i zachowaniowe (objawy) są zdeterminowane wcześniejszymi doświadczeniami. Objawy te nie są przypadkowe, lecz w sposób znaczący powiązane z ważnymi wydarzeniami życiowymi.
Wczesne doświadczenie – doświadczenia wczesnego dzieciństwa (szczególnie z początkowych faz rozwoju psychoseksualnego) mają najgłębszy wpływ na ukształtowanie osobowości i wzorce zachowania dorosłych.
Popędy i instynkty – Freud początkowo zakładał istnienie 2 podstawowych popędów. Jeden z nich wiązał on z ego albo z samozachowaniem (zaspokojenie takich potrzeb jak głód czy pragnienie). Drugi z nich nazywał Erosem – była to siła motoryczna związana z impulsami seksualnymi i zachowaniem gatunku. Na określenie źródeł energii impulsów seksualnych używał terminu libido – jest to energia psychiczna, która popycha nas do wszelkiego typu przyjemności zmysłowych. Impulsy seksualne wymagają natychmiastowego zaspokojenia – albo przez działanie bezpośrednie, albo drogami pośrednimi jak fantazje czy sny. Po obserwacjach klinicznych pacjentów, którzy doznali traumatycznych przeżyć w czasie I wojny światowej Freud uzupełnił zbiór popędów i instynktów o pojęcie Tanatos, czyli instynkt śmierci. Była to negatywna siła, która popychała ludzi do zachowań agresywnych i destrukcyjnych. Ten pierwotny impuls jest przejawem wszystkich istot żywych do podporządkowywania się prawom entropii i powrotu do stanu materii nieożywionej.
Procesy nieświadome – zachowanie może być motywowane popędami, z których nie zdajemy sobie sprawy. W naszym zachowaniu są treści jawne (to co mówimy, czynimy i spostrzegamy), których jesteśmy całkowicie świadomi, ale są i treści ukryte, efekt istnienia niedostępnych dla nas procesów nieświadomych. Znaczenie objawów nerwicowych (opartych na lęku), snów, pomyłek w mowie i w piśmie odnaleźć można na nieświadomym poziomie myślenia i przetwarzania informacji. Pomyłka freudowska – zdarza się wówczas, gdy naza mowa lub zachowanie zdradza nieuświadomione pragnienie.
Struktura osobowości:
W teorii psychoanalitycznej różnice osobowości wypływają z różnych sposobów radzenia sobie przez ludzi z ich fundamentalnymi popędami. By wyjaśnić te różnice, Freud przedstawił obraz stałej walki między dwoma antagonistycznymi częściami osobowości – id i superego, którą łagodzi trzecia część jaźni, ego.
Id to prymitywna, nieświadoma część osobowości – zbiornik podstawowych popędów. Działa ono irracjonalnie, na zasadzie impulsu i domaga się ekspresji oraz natychmiastowej gratyfikacji nie rozważając, czy to, czego pragnie jest realnie możliwe, społecznie pożądane lub akceptowane moralnie. Sferą id rządzi zasada przyjemności (szczególnie seksualnej, fizycznej i emocjonalnej), którą trzeba doświadczyć tu i teraz nie dbając o konsekwencje.
Superego jest magazynem wartości jednostki, zawiera wyuczone społecznie postawy moralne. Odpowiada z grubsza naszemu potocznemu pojęciu sumienia. Jest to wewnętrzny głos nakazów i zakazów. Superego zawiera także ego idealne, wizję jednostki na temat tego, jaką osobą powinna się starać zostać. Toteż superego często pozostaje w konflikcie z id, które pragnie czynić to co przyjemne, podczas gdy superego nalega na czynienie tego, co właściwe.
Ego to aspekt jaźni zakorzeniony w rzeczywistości. Jest ono arbitrem konfliktu między impulsami id i wymaganiami superego. Ego reprezentuje osobiste poglądy jednostki na rzeczywistość społeczną i fizyczną – jej świadome sądy na temat przyczyn i konsekwencji zachowań. Jednym z zadań ego jest zaspokajanie impulsów id bez niepożądanych konsekwencji. Ego rządzi się zasadą moralizmu, która przedkłada racjonalne wybory nad wymagania przyjemności. Podczas gdy id i superego pozostają w konflikcie, ego szuka kompromisu.
Wyparcie i obrona ego:
Wyparcie – proces psychologiczny służący ochronie jednostki przed skrajnym lękiem lub poczuciem winy z powodu impulsów, myśli i wspomnień nieakceptowanych i takich, które niebezpiecznie byłoby wyrażać.
Mechanizmy obrony ego – są to strategie umysłowe używane przez ego do obrony przed ustawicznym konfliktem między impulsami id, które domagają się wyrażenia, a wymaganiem superego, by je odrzucić. Dzięki nim człowiek jest w stanie zachować korzystny obraz samego siebie i akceptowalny obraz własnej osoby w oczach innych.
Lęk – w teorii Freuda jest silną reakcją emocjonalną powstającą wówczas, gdy wyparty konflikt jest o krok od wtargnięcia do świadomości.
Teorie postfreudowskie:
· Teoria Alfreda Adlera – „człowiek wie więcej niż rozumie”
· Carl Gustav Jung – psychologia analityczna.
TEORIE HUMANISTYCZNE:
W ich myśl zachowanie motywowane jest niepowtarzalnymi dla każdego, biologicznymi i wyuczonymi skłonnościami do rozwoju i zmiany w pozytywnym kierunku, czyli do samourzeczywistnienia. Inaczej, jest to stałe dążenie jednostki do realizacji jej wewnętrznego potencjału, pełnego rozwoju zdolności i talentów. Występują 4 główne cechy teorii humanistycznych:
• holistyczność (wyjaśniają odrębne działania ludzi w kategoriach ich osobowości jako całości)
• dyspozycjonistycznść(skupiają się na wewnętrznych właściowościach osoby, które wywierają główny wpływ na kierunek zachowania)
• fenomenologiczność (kładą nacisk na punkt odniesienia jednostki i jej subiektywną wizję rzeczywistości; skupiają się na teraźniejszości)
• egzystencjalność (skupiają się na wyższych procesach psychologicznych jako narzędziach interpretacji doświadczenia.
Carl Rogers opracował TERAPIĘ SKONCENTROWANĄ NA OSOBIE. Ustalenie celów terapii i kierunku jej podążania, miało zależeć od klienta. Rogers kładł również nacisk na wychowywanie dzieci w poczuciu bezwarunkowej akceptacji; dziecko, zachowując się źle, miało usłyszeć, że przedmiotem potępienia nie jest ono samo, ale jego złe zachowanie. Przekonywał też, że bezwarunkową akceptacje ze strony bliskich powinni czuć również dorośli; pozwala to odczuwać pozytywny stosunek do samych siebie. Terapie skoncentrowana na osobie zachęca do tworzenia własnych recept poprawy i decydowania o zmianach w swoim życiu.
TEORIE SPOŁECZNEGO UCZENIA SIĘ I TEORIE POZNAWCZE:
Psychologowie zorientowani na teorie uczenia się poszukują zmiennych środowiskowych kontrolujących zachowanie. Uważają, że osobowość jest kształtowana głównie przez czynnyki zewnętrzne. Wg nich, osobowość jest sumą jawnych i ukrytych reakcji, możliwej do odtworzenia na podstawie tzw. jednostkowej historii wzmocnień. Osobowość nie jest przyczyną zachowania; to zachowanie określa osobowość.
John Dollard i Neal Miller podkreślali motywacyjną siłę napięcia i nagradzające następstwa redukcji tego napięcia. Osobowość kształtuje się jako suma nawyków wyuczonych, czyli powtarzanych zachowań prowadzących do redukcji napięć.
George Kelly stworzył tzw „teorię konstruktów osobistych”. Teoria ta kładzie nacisk na aktywne konstruowanie przez każdą osobę jej własnego świata. Choć zdarzeń nie da się zmienić, można je alternatywnie zinterpretować. Kelly uważał, że budujemy teorię świata z elementów zwanych konstruktami osobistymi, definiowanymi jako „przekonania danej osoby na temat tego co jest wspólne dwóm osobom lub zdarzeniom i co różni je od trzeciej osoby lub zdarzenia.” Konstrukty osobiste wpływają na to, jak jednostka przetwarza informacje o innych ludziach, środowisku, zachowaniach.
„Poznawcza teoria społecznego uczenia się” Waltera Mischela kwestionuje użytecznośc opisywania osobowości w kategoriach cech. Alternatywą jest teoria poznawcza, według kórej to, jak zareagujesz na oddziaływania środowiska zależy od tych czynników:
• kompetencje (twoje zdolności i umiejętności)
• strategie kodowania (sposoby przetwarzania, selekcjonowania i kojarzenia informacji)
• oczekiwania (twoje przewidywanie prawdopodobnych wyników działań)
• wartości osobiste (waga przywiązywana do poszczególnych bodźców, zdarzeń, ludzi)
• systemy samoregulacyjne i plany (wypracowane reguły, cele i oceny własnej działalności)
Ludzie adoptują się plastycznie do zmian warunków środowiskowych i wzmocnień.
„Poznawcza teoria społecznego uczenia się” Alfreda Bandury, łączy podstawy teorii uczenia z naciskiem na ludzkie interakcje z otoczeniem społecznym. Podkreśla wagę czynników społecznych i poznawczych, głównie obserwację, determinizm i ocena własnej skuteczności. Istnieją 3 źródła oczekiwań skuteczności:
• doświadczenie zastępcze (nasze obserwacje działań innych)
• perswazja społeczna i autoperswazja
• spostrzeganie własnego pobudzenia towarzyszącego myślom o zadaniu i podejmowaniu go.
TEORIE JAŹNI:
William James był zwolennikiem analizy jaźni. Opracował on trzy składniki doświadczenia jaźni:
• ja materialne (jaźń cielesną i otaczające ją obiekty fizyczne)
• ja społeczne (świadomość jed...
natalia10mendala