Edward Morgan Forster
Wyobraźcie sobie, jeśli potraficie, mały pokój w kształcie sześciokąta, niby komórka w plastrze miodu. Nie oświetla go ani okno ani lampa, a jednak pokój jest wypełniony łagodnym blaskiem. Brak wszelkich otworów wentylacyjnych, a mimo to powietrze jest świeże. Nie widać żadnych instrumentów muzycznych, a jednak w momencie gdy rozpoczynają się moje rozważania, pokój pulsuje melodyjnymi dźwiękami. Na środku stoi fotel, a tuż obok pulpit – i one stanowią całe umeblowanie. W fotelu zaś spoczywa bryła ciała pozawijana niby mumia – jest to kobieta wzrostu około pięciu stóp, o twarzy białej jak pieczarka. Do niej właśnie należy ów niewielki pokój.
Zadźwięczał elektryczny dzwonek.
Kobieta dotknęła przełącznika i muzyka ucichła.
„Chyba muszę zobaczyć, kto to taki”, pomyślała i uruchomiła krzesło.
Podobnie jak muzyka, krzesło było zdalnie sterowane przez urządzenie mechaniczne i przewiozło ją do tej części pokoju, gdzie dzwonek wciąż brzęczał natarczywie.
– Kto tam? – spytała.
Odezwała się poirytowanym głosem, bowiem od chwili kiedy zaczęła słuchać muzyki, często jej przerywano. Znała kilka tysięcy osób; w niektórych dziedzinach kontakty międzyludzkie rozwinęły się kolosalnie.
Lecz kiedy usłyszała głos w słuchawce, jej biała twarz zmarszczyła się w uśmiechu i powiedziała:
– Bardzo dobrze. Porozmawiajmy. Odizoluję się. Nie sądzę, by w ciągu najbliższych pięciu minut miało wydarzyć się coś ważnego – gdyż mogę ci poświęcić aż pięć minut, Kuno. Potem muszę wygłosić wykład na temat „Muzyka Okresu Australijskiego”.
Dotknęła gałki izolacji, aby nikt inny nie mógł z nią rozmawiać. Potem dotknęła aparatu świetlnego i pokoik pogrążył się w ciemności.
– Pośpiesz się! – zawołała z ogarniającą ją znów irytacją. – Pośpiesz się, Kuno; siedzę tu w ciemnościach i marnuję czas.
Upłynęło jednak pełnych piętnaście sekund, zanim okrągła płytka, którą trzymała w dłoni, rozjarzyła się. Przemknęło po niej sine światło, pociemniało aż do purpury i niebawem mogła już zobaczyć podobiznę syna, który mieszkał na drugim krańcu ziemi, a też ją widział.
– Kuno, jaki ty jesteś powolny.
Uśmiechnął się z powagą.
– Jestem więcej niż pewna, że lubisz mitrężyć czas.
– Dzwoniłem już przedtem, Matko, ale zawsze byłaś albo zajęta, albo odizolowana. Mam do powiedzenia coś osobliwego.
– Co to takiego, najdroższy chłopcze? Pospiesz się. Dlaczego nie mogłeś tego przesłać pocztą pneumatyczną?
– Ponieważ wolę przekazać taką rzecz ustnie. Chcę...
– No?
– Chcę, żebyś przyjechała zobaczyć się ze mną.
Waszti przyjrzała się jego twarzy na sinej płytce.
– Ależ ja ciebie widzę! – wykrzyknęła. – Czego jeszcze chcesz?
– Chcę zobaczyć ciebie nie za pośrednictwem Maszyny – rzekł Kuno. – Chcę porozmawiać z tobą bez pośrednictwa tej nudnej Maszyny.
– Cicho! Sza! – powiedziała matka, lekko zgorszona. – Nie wolno ci nic mówić przeciw Maszynie.
– Dlaczego?
– Bo nie wolno.
– Mówisz tak, jak gdyby Maszynę stworzyło jakieś bóstwo! – krzyknął. – Jestem przekonany, że modlisz się do niej, kiedy jesteś nieszczęśliwa. Nie zapominaj, że to ludzie ją zrobili. Wielcy ludzie, lecz tylko ludzie. Maszyna znaczy dużo, ale nie jest wszystkim. Na płytce widzę coś, co jest do ciebie podobne, ale ciebie nie widzę. To, co słyszę przez telefon, przypomina twój głos, lecz nie ciebie słyszę. Dlatego chcę, żebyś przyjechała. Przyjedź i zatrzymaj się u mnie. Złóż mi wizytę, żebyśmy mogli spotkać się twarzą w twarz i porozmawiać o nadziejach, jakie żywię w sercu.
Odparła, że z trudem może wykroić czas na wizytę.
– Statek powietrzny pokonuje przestrzeń między tobą a mną w dwa zaledwie dni.
– Nie lubię statków powietrznych.
– Nie lubię widoku brunatnej, odrażającej ziemi, morza oraz gwiazd, gdy się ściemni. W statku powietrznym nie miewam żadnych koncepcji.
– Ja nie miewam ich w żadnym innym miejscu.
– Jakiego typu myśli może ci podsunąć powietrze?
Zawahał się przez moment.
– Czyżbyś nie znała czterech dużych gwiazd, które tworzą prostokąt i trzech gwiazd skupionych w środku tego prostokąta oraz zawieszonych przy nich trzech innych gwiazd?
– Nie, nie znam. Nie lubię gwiazd. Ale czy tobie podsunęły jakąś myśl? Bardzo zajmujące; powiedz mi.
– Przyszło mi do głowy, że są podobne do człowieka.
– Nie rozumiem.
– Cztery duże gwiazdy tworzą ramiona i kolana człowieka. Trzy gwiazdy w środku przypominają pas, jaki człowiek kiedyś nosił, a te wiszące trzy są jak miecz.
– Miecz?
– Ludzie nosili przy sobie miecze, do zabijania zwierząt i innych ludzi.
– Nie przemawia to do mnie jako szczególnie dobry pomysł, ale jest niewątpliwie oryginalny. Kiedy wpadłeś na to po raz pierwszy?
– W statku powietrznym.
Urwał, a matce zdawało się, że posmutniał. Pewności mieć nie mogła, gdyż Maszyna nie przekazywała niuansów w wyrazie twarzy. Dawała jedynie ogólne pojęcie o ludziach – pojęcie, które jest wystarczająco dobre do wszelkich praktycznych celów, pomyślała Waszti. Nieuchwytny urok uznawany przez pewną wątpliwą filozofię za prawdziwą istotę kontaktów międzyludzkich słusznie został pominięty przez Maszynę. Tak samo zresztą jak producenci sztucznych owoców pomijali nieuchwytny urok winogron. Rasa nasza od dawna już przystała na coś, co jest „całkiem niezłe”.
– Prawda jest taka – podjął Kuno – że chcę te gwiazdy zobaczyć jeszcze raz. To ciekawe gwiazdy. Chcę zobaczyć je nie ze statku powietrznego, lecz z powierzchni ziemi, jak robili nasi przodkowie, przed tysiącami lat. Chcę zwiedzić powierzchnię ziemi.
Waszti znowu była zgorszona.
– Matko, musisz przyjechać choćby po to tylko, by wytłumaczyć mi, dlaczego przestępstwem jest zwiedzanie powierzchni ziemi.
– To żadne przestępstwo – odparła, opanowując się. – Ale też żaden zysk. Powierzchnia ziemi to jedynie proch i muł, życie na niej się nie ostało i będziesz potrzebował respiratora, bo w przeciwnym wypadku zginiesz od chłodu powietrza zewnętrznego. W atmosferze na zewnątrz umiera się natychmiast.
– Wiem; oczywiście nie pominę żadnego środka ostrożności.
– A poza tym...
– Tak?
Zastanawiała się i starannie dobrała słowa. Syn jej miał dziwaczne usposobienie, a ona pragnęła wyperswadować mu wyprawę.
– Jest to sprzeczne z duchem czasu – stwierdziła.
– Czy chcesz przez to powiedzieć, że sprzeczne z Maszyną?
– W jakimś sensie tak, ale...
Podobizna na sinej płytce zatarła się.
– Kuno!
Odizolował się.
Przez moment Waszti czuła się osamotniona.
Potem włączyła światło i widok pokoju zalanego blaskiem i upstrzonego przyciskami dodał jej życia. Przyciski i przełączniki były wszędzie – przyciski do zamawiania jedzenia, muzyki, ubrania. Był guzik do gorącej kąpieli, po naciśnięciu którego wanna z marmuru (imitacji) wyrastała z podłogi, napełniona po brzegi ciepłym, pozbawionym zapachu płynem. I guzik do kąpieli zimnej. Oraz guzik, który dostarczał literatury. No i oczywiście były przyciski, dzięki którym porozumiewała się ze swymi przyjaciółmi. Pokój, w którym właściwie nic nie było, miał kontakt ze wszystkim, co na tym świecie przedstawiało dla niej wartość.
Następną czynnością Waszti było wyłączenie izolacji i natychmiast osaczyło ją wszystko to, co nagromadziło się w przeciągu ostatnich trzech minut. Pokój wypełnił się zgiełkiem dzwonków i rur głosowych. Jakie jest nowe pożywienie? Czy może je polecić? Czy miała ostatnio jakieś pomysły? Czy można przekazać jej własne koncepcje? Może by się zgodziła na spotkanie w niedalekiej przyszłości, powiedzmy od dziś za miesiąc, celem zwiedzenia publicznych ochronek?
Na większość z tych pytań odpowiadała z irytacją – cechą coraz bardziej powszechną w tej epoce pośpiechu. Powiedziała, że nowe pożywienie jest ohydne. Że wobec natłoku zaplanowanych spraw nie może zwiedzać publicznych ochronek. Że nie ma żadnych własnych koncepcji, ale właśnie dowiedziała się o jednej – iż cztery gwiazdy z trzema w środku są podobne do człowieka; wątpi, czy to wiele warte. Następnie wyłączyła .rozmówców, bowiem nadszedł czas wygłoszenia wykładu o muzyce australijskiej.
Od dawna już zarzucano niewygodny system zebrań publicznych; ani Waszti, ani jej słuchacze nie ruszali się na krok ze swoich pokoi. Ona, usadowiona w fotelu, mówiła, oni zaś, też w fotelach, słyszeli ją, dość dobrze, i widzieli, dość dobrze. Rozpoczęła humorystycznym opisem muzyki w epoce przed Mongołami i przeszła do opisu wielkiego rozkwitu pieśni, jaki nastąpił po podboju przez Chiny. Odległe wprawdzie i pierwotne były metody I – San – So oraz szkoły brisbańskiej, jednak ona czuje (tak powiedziała), że studia nad nimi mogłyby wiele dać dzisiejszym muzykom: odznaczają się bowiem świeżością, a co najważniejsze, zawierają idee.
Dobrze przyjęto wykład, który trwał dziesięć minut, a na zakończenie ona i liczni słuchacze posłuchali wykładu o morzu; pewne pomysły dałyby się czerpać z morza – mówca po przywdzianiu respiratora zwiedził je niedawno. Następnie Waszti najadła się, porozmawiała z wieloma przyjaciółmi, wykąpała się, znowu porozmawiała i przyzwała łóżko.
Łoże nie odpowiadało jej gustom. Było zbyt duże, a ona miała upodobania do niewielkich łóżek. Jednak reklamacje były bezcelowe, gdyż na całym świecie łóżka miały te same rozmiary, a zapewnienie innego wariantu wymagałoby olbrzymich zmian w Maszynie. Waszti odizolowała się – było to konieczne, bowiem pod ziemią nie istniały ni dzień ni noc – i zrobiła przegląd wszystkiego, co się wydarzyło od ostatniego wezwania łóżka. Idee? Właściwie żadne. Wydarzenia – czy zaproszenie od Kuna można nazwać wydarzeniem?
Obok niej, na małym pulpicie, leżała pozostałość po minionych epokach śmieci – jedna książka. Była to Księga Maszyny. Zawierała wskazówki na każdą ewentualność. Gdy Waszti było gorąco lub zimno, miała niestrawność albo nie mogła się wysłowić, kierowała się do Księgi, która informowała ją, jaki przycisk nacisnąć. Wydana została przez Komitet Centralny. Zgodnie z narastającą tendencją była bogato oprawiona.
Siedząc już w łóżku Waszti z uszanowaniem wzięła Księgę do rąk. Rozejrzała się po rozświetlonym pokoju, tak jakby podejrzewała, że może ją ktoś obserwować. Po czym, na poły zawstydzona i na poły rozradowana, wyszeptała „Maszyno! Maszyno!” i podniosła tom do ust. Trzykrotnie złożyła na nim pocałunek, trzykrotnie pochyliła głowę, trzykrotnie ogarnęło ją błogie uczucie, że została wysłuchana. Po zakończeniu obrządku znalazła stronę 1367, gdzie podawano godziny odlotu statków powietrznych z wyspy na półkuli południowej, pod której glebą mieszkała, w kierunku wyspy na półkuli północnej, w głębi której mieszkał jej syn.
Pomyślała: „Nie mam czasu”.
Zaciemniła pokój i usnęła; obudziła się i pokój rozjaśniła; posiliła się i wymieniła poglądy z przyjaciółmi, posłuchała muzyki i uczestniczyła w wykładach; zaciemniła pokój i usnęła. Nad nią, pod nią i wokół niej odwiecznie szumiała Maszyna; Waszti nie zauważała szmeru, ponieważ urodziła się mając go w uszach. Ziemia, która ją nosiła, szumiała mknąc wśród ciszy i obracała Waszti raz ku niewidzialnemu słońcu, to znów ku niewidzialnym gwiazdom. Waszti zbudziła się i rozjaśniła pokój.
– Nie będę z tobą rozmawiał – odezwał się – póki nie przyjedziesz.
– Czy od czasu naszej ostatniej rozmowy byłeś na powierzchni ziemi?
Jego podobizna zatarła się.
Znowu Waszti poradziła się Księgi. Zdenerwowała się bardzo i opadła na fotel z rozkołatanym sercem. Wyobraźmy ją sobie bez zębów czy włosów! Niebawem skierowała fotel pod ścianę i nacisnęła nieznany przycisk. Ściana z wolna rozsunęła się. Przez otwór Waszti zobaczyła tunel, który lekko skręcał i dlatego nie było widać, dokąd prowadzi. Gdyby zdecydowała się odwiedzić syna, początek podróży znajdował się właśnie tutaj.
Oczywiście wiedziała wszystko o sieci komunikacyjnej. Nie było w tym żadnych tajemnic. Zawezwie wagon, który poniesie ją tunelem aż do windy stanowiącej połączenie z dworcem statków powietrznych; system ów był już w użyciu od bardzo wielu lat, na długo przed powszechnym ustanowieniem Maszyny. I oczywiście Waszti przestudiowała cywilizację, która bezpośrednio poprzedzała obecną – cywilizację, która opacznie pojęła funkcje systemu i korzystała z niego w celu dowożenia ludzi do rzeczy zamiast dostarczania rzeczy ludziom. Takie komiczne dawne czasy, kiedy ludzie podróżowali dla zmiany powietrza zamiast zmienić powietrze w swoich pokojach. A jednak – tunel napawał ją strachem; nie widziała go od czasu, gdy urodziła ostatnie dziecko. Skręcał, ale niezupełnie tak, jak sobie przypominała; był jasny – lecz nie aż tak oślepiająco, jak to podawał pewien wykładowca. Waszti znalazła się w szponach panicznego lęku przed osobistym doświadczeniem. Wycofała się do pokoju i ściana znów się zamknęła.
– Kuno – powiedziała – nie mogę przyjechać cię odwiedzić. Nie czuję się dobrze.
W mgnieniu oka ogromny aparat zawisł nad nią u sufitu, termometr automatycznie wsunął się w usta, na sercu automatycznie ułożył się stetoskop. Leżała bezsilna. Chłodne tampony koiły skroń. Kuno telegraficznie zawezwał jej lekarza.
Tak to ludzkie namiętności tłukły się jeszcze tu i ówdzie po Maszynie. Waszti wypiła lekarstwo, które lekarz wstrzyknął jej w usta, i urządzenie wycofało się na swoje miejsce w suficie. Dał się słyszeć głos Kuna pytającego o jej samopoczucie.
– Lepiej. – A potem ze zniecierpliwieniem: – Ale dlaczego właściwie to ty do mnie nie przyjedziesz?
– Ponieważ nie mogę opuścić tego miejsca.
– Ponieważ lada moment może zdarzyć się coś doniosłego.
– Czy byłeś już na powierzchni ziemi?
– Jeszcze nie.
– Więc o co chodzi?
– Za pośrednictwem Maszyny nie powiem ci.
Waszti powróciła do normalnego życia.
Myślała jednak o Kunie, o jego dzieciństwie – narodzinach, przeniesieniu do publicznych ochronek, o swej jedynej tam wizycie i jego odwiedzinach u niej – odwiedzinach, które ustały z chwilą, gdy Maszyna przydzieliła mu pokój na drugim krańcu świata. „Rodzice: ich obowiązki”, informowała księga Maszyny, „ustają w momencie narodzin. Str. 422327483”. Prawda, lecz w przypadku Kuna było coś szczególnego – trzeba przyznać, że wszystkie jej dzieci miały w sobie coś szczególnego – no i zważywszy wszystko, musi odważyć się na tę podróż, jeżeli syn sobie tego życzy. „Coś doniosłego może się wydarzyć”.. Co to miało oznaczać? Bez wątpienia jest to niedorzeczność młokosa, ale przecież musi pojechać. Znowu nacisnęła nieznany przycisk, znowu ściana rozsunęła się i Waszti zobaczyła tunel, który skręcał w nieznane. Kurczowo ściskając Księgę wstała, chwiejnym krokiem podreptała na peron i zawezwała wagon. Pokój zamknął się za jej plecami; rozpoczęła się podróż na półkulę północną.
Oczywiście było to dziecinnie łatwe. Kiedy podjechał wagon, ujrzała w nim fotele dokładnie takie same, jak we własnym pokoju. Na dany przez nią znak wagon zatrzymał się i Waszti niepewnie podreptała do windy. W windzie znajdował się jeszcze jeden pasażer; po raz pierwszy od wielu miesięcy spotkała się twarzą w twarz i podobną sobie istotą. Podróżnych w tych czasach było niewielu, gdyż dzięki zdobyczom nauki ziemia wzdłuż i wszerz była dokładnie taka sama. Błyskawiczne kontakty, po których poprzednia cywilizacja spodziewała się tak wiele, zakończyły się samozagładą. Co za sens podróżować do Pekinu, który wygląda akurat tak, jak Shrewsbury? Po co wracać do Shrewsbury, skoro będzie takie samo jak Pekin? Ciało człowieka rzadko znajdowało się w ruchu; wszystek niepokój skoncentrował się w duszy.
System statków stanowił relikt z poprzedniej epoki. Utrzymywano go, ponieważ kontynuować było łatwiej niż zlikwidować lub ograniczyć; obecnie jednak jego zakres znacznie przekroczył potrzeby ludzkości. Pojazd za pojazdem wznosił się z womitoriów Rye czy Christchurch (używam nazw antycznych), żeglował po zatłoczonym niebie i zatrzymywał się przy nabrzeżach na południu – pusty. Tak przemyślnie ułożony był ten system, tak niezależny od warunków atmosferycznych, że niebo – czyste bądź zachmurzone – przypominało gigantyczny kalejdoskop, w którym regularnie powtarzał się ten sam wzór. Statek, którym podróżowała Waszti, startował raz o zachodzie słońca, raz o świcie. Niezmiennie jednak kiedy przelatywała nad Reims, napotykał statek kursujący między Helsinkami a Brazylią, zaś za każdym trzecim przelotem nad Alpami trasę jego przecinała od tyłu flota lotnicza z Palermo. Dzień czy noc, wiatr czy burza, przypływ czy trzęsienie ziemi nigdy już nie stanowiły przeszkody dla człowieka. Okiełznał Lewiatana. Cała dawna literatura opiewająca uroki Natury i opisująca bojaźń w jej obliczu brzmiała równie fałszywie, jak bajdurzenie dziecka.
Mimo to, gdy Waszti zobaczyła potężny kadłub statku zbrukany wskutek kontaktu z powietrzem zewnętrznym, powróciła jej odraza do bezpośredniego doświadczenia. Przecież to nie to samo, co statek w kinematofonie. Po pierwsze, wydzielał zapach – wprawdzie nie silny czy nieprzyjemny, ale zapach jednak miał i nawet z zamkniętymi oczami wiedziałaby, że w pobliżu znajduje się nowy przedmiot. Poza tym od windy musiała podejść do niego pieszo, musiała znieść spojrzenia innych pasażerów. Człowiek idący przed nią upuścił Księgę – niby nic wielkiego, ale we wszystkich wzbudził niepokój. Jeżeli ktoś upuścił Księgę w swoim pokoju, podłoga podniosła ją mechanicznie, lecz przejście do statku nie było w ten sposób przystosowane, więc święty tom leżał, tak jak upadł. Zatrzymali się – była to rzecz nieprzewidziana – a mężczyzna, zamiast podnieść swą własność, pomacał mięśnie ramion, aby sprawdzić, jak to się stało, że go zawiodły. Potem, niebywałe, ktoś odezwał się bezpośrednio: „Spóźnimy się” – więc wszyscy pomaszerowali na pokład, a Waszti nadepnęła przy tym na Księgę.
Wewnątrz statku jej niepokój wzmógł się. Ujrzała wyposażenie staroświeckie i niewyszukane. Była nawet przewodniczka i w czasie podróży Waszti zmuszona będzie przekazywać jej swoje życzenia. Oczywiście przez całą długość statku biegł ruchomy chodnik, lecz z peronu do kabiny Waszti zobowiązana była przejść sama. Jedne kabiny lepsze były od drugich, a Waszti nie otrzymała najlepszej. Pomyślała, że przewodniczka postąpiła niesprawiedliwie, i zatrzęsła się z oburzenia. Szklane zasuwy zamknęły się i już nie mogła wyjść. Przy końcu westybulu zobaczyła, że winda, którą wjechała na górę, jeździ pusta w tę i z powrotem. Pod tymi korytarzami z lśniących płytek mieściły się pokoje, jeden rząd po drugim, i zachodziły daleko w głąb ziemi, a w każdym z nich siedziała istota ludzka, która jadła, spała i wytwarzała pomysły. Zagrzebany głęboko w tym ulu był i jej pokój. Waszti bała się.
– Ach, Maszyno! Maszyno! – wyszeptała i pogładziła Księgę; doznała ulgi.
Potem ściany westybulu jakby zlały się w jedną, podobnie jak to dzieje się z przejściami, które widujemy w snach, winda zniknęła, upuszczona księga zsunęła się na lewą stronę i również zniknęła, wypolerowane płytki pędziły niby strumień wody, dał się odczuć nieznaczny wstrząs i statek powietrzny wydostał się z tunelu i poszybował nad wodami tropikalnego oceanu.
Była noc. Przez moment Waszti widziała wybrzeże Sumatry wyraźnie okolone fosforyzującymi falami i zwieńczone latarniami morskimi, które niezmiennie wysyłały w świat niepotrzebne już snopy światła. Wkrótce zniknęły też i one i jedynie gwiazdy odwracały uwagę Waszti. Nie tkwiły w miejscu, lecz ponad jej głową kołysały się to w tę, to w tamtą stronę, przesuwając się od jednego świetlika do drugiego, tak jakby to nie statek powietrzny, ale cały wszechświat kołysał się na boki. I tak, jak to się zdarza w pogodne noce, raz zdawały się w perspektywie, to znowu w płaszczyźnie; niekiedy układały się piętrowo i rząd za rzędem wstępowały w nieskończone niebiosa, albo wreszcie skrywały nieskończoność tworząc pułap, który na zawsze ogranicza pole wyobraźni człowieka. W każdym razie zdawały się nie do zniesienia.
– Czy mamy podróżować w ciemnościach? – zawołali pasażerowie i przewodniczka, która nie dopatrzyła sprawy, włączyła światło i opuściła zasłony z giętkiego metalu. Kiedy budowano statki powietrzne, na świecie wciąż jeszcze pokutowało pragnienie, by oglądać rzeczy z bliska. Stąd ta niezwykła ilość świetlików oraz okien i proporcjonalna do tego udręka istot cywilizowanych i dystyngowanych. W kabinie Waszti jedna gwiazda nawet przezierała przez szczelinę w zasłonie, zaś po kilku godzinach niespokojnego snu przeszkodził jej nieznajomy blask, który był świtem.
Choć statek niby tak szybko pędził na zachód, ziemia jeszcze szybciej toczyła się na wschód i wlokła Waszti i jej towarzyszy w kierunku słońca. Nauka zdołała przedłużyć noc, ale tylko troszeczkę, i wielkie kiedyś nadzieje na zneutralizowanie dobowego obrotu ziemi przepadły razem z nadziejami, które były chyba jeszcze śmielsze. „Dotrzymać kroku słońcu”, albo nawet je prześcignąć – oto cel, dla którego pobudowano statki powietrzne zdolne osiągać nieprawdopodobną szybkość, sterowane przez największe umysły epoki. Pośród aplauzu ludzkości krążyły wciąż naokoło globu, bezustannie na zachód, wciąż naokoło. Na próżno. Kula ziemska jeszcze szybciej pędziła na wschód i zdarzały się przerażające wypadki, więc Komitet Maszyny, który właśnie wtedy nabierał znaczenia, ogłosił, że pogoń ta jest nielegalna, niemechaniczna i podlega karze Bezdomności.
O Bezdomności jeszcze będzie mowa.
Bez wątpienia Komitet miał rację. Jednakże to usiłowanie, by „pokonać słońce”, wzbudziło ostatnio wspólne zainteresowanie, jakiego nasza rasa doświadczyła w stosunku do ciał niebieskich, a po prawdzie w stosunku do czegokolwiek. Wtedy to ostatni raz ludzie tworzyli wspólnotę dzięki myśleniu o żywiole poza światem. Zwyciężyło słońce, a jednak był to kres jego duchowego panowania. Świt, południe, zmierzch, pas zodiakalny nie dotyczyły ani życia ludzi, ani ich serc, a nauka wycofała się pod ziemię, by skupić się na problemach, które z pewnością rozwiąże.
Toteż kiedy Waszti zobaczyła, że do kabiny wtargnął różany palec światła, ogarnęło ją rozdrażnienie i starała się dociągnąć zasłonę. Tymczasem zasłona umknęła aż po samą górę i Waszti zobaczyła w świetliku małe różowe chmurki rozkołysane na tle błękitu, a skoro tylko słońce wzniosło się wyżej, jego blask dostał się do środka bez przeszkód i spłynął po ścianie niby złote morze. Wznosił się i opadał zgodnie z ruchem statku, podobnie jak wznoszą się i opadają fale, lecz zbliżał się nieubłaganie, tak jak zbliża się przypływ. Jeżeli Waszti nie zabezpieczy się, blask padnie jej na twarz. Przeszył ją paroksyzm lęku i zadzwoniła na przewodniczkę. Przewodniczka też była przerażona, ale nie mogła nic zrobić; nie w jej gestii leżało naprawianie zasłon. Jedyne, co mogła zaproponować, to żeby szanowna pasażerka zmieniła kabinę i Waszti niezwłocznie zaczęła się do tego przygotowywać.
Na całym świecie ludzie byli niemal zupełnie do siebie podobni, ale przewodniczka statku powietrznego, może skutkiem swych wyjątkowych obowiązków, odstawała trochę od powszechnego modelu. Często bywała zmuszona zwracać się do pasażerów bezpośrednio i dlatego jej sposób bycia nabrał pewnej szorstkości i oryginalności. W momencie, gdy Waszti z okrzykiem uchyliła się gwałtownie przed promieniem słonecznym, przewodniczka zachowała się wprost po barbarzyńsku – wyciągnęła rękę, by ją podtrzymać.
– Jak pani śmie! – zawołała pasażerka. – Pani się zapomina!
Kobieta zmieszała się i przeprosiła Waszti za to, że nie pozwoliła jej upaść. Teraz ludzie nigdy nie dotykali się nawzajem. Zwyczaj ten stał się przeżytkiem, dzięki Maszynie.
– Gdzie teraz jesteśmy? – spytała Waszti wyniośle.
– Jesteśmy nad Azją – odpowiedziała przewodniczka siląc się na uprzejmość.
– Azją?
– Musi mi pani wybaczyć ten pospolity sposób wysławiania się. Nabrałam zwyczaju stosowania niemechanicznych nazw miejsc – nad którymi przelatuję.
– O, ja pamiętam Azję. Stamtąd pochodzili Mongołowie.
– Pod nami, na wolnym powietrzu, leżało miasto, które ongiś nazywało się Simla.
– Czy słyszała pani kiedyś o Mongołach i o szkole brisbańskiej?
– Nie.
– Brisbane też rozciągało się na wolnym powietrzu.
– Te góry na prawo – pozwoli pani, że je pokażę.
Odsunęła metalową zasłonę. Ukazał się główny łańcuch Himalajów.
– Nazywano to kiedyś Dachem Świata, te właśnie góry.
– Co za niemądra nazwa!
– Musi pani pamiętać, że przed zaraniem cywilizacji wydawały się nieprzystępnym murem, który sięgał gwiazd. Sądzono, że oprócz bogów nikt nie może pokonać tych szczytów. Jakiego postępu dokonaliśmy, dzięki Maszynie!
– Jakiego postępu dokonaliśmy, dzięki Maszynie! – rzekła Waszti.
– Jakiego postępu dokonaliśmy, dzięki Maszynie! – jak echo powtórzył pasażer, który poprzedniego wieczoru upuścił Księgę, a teraz stał w przejściu.
– A ta biała masa w rozpadlinach? – co to takiego?
– Zapomniałam, jak się nazywa.
– Proszę zakryć okno. Te góry nie nasuwają mi żadnych pomysłów.
Północna strona Himalajów tonęła w głębokim cieniu, zaś indyjskim stokiem właśnie zawładnęło słońce. Lasy wytrzebiono podczas epoki literatury celem produkowania masy celulozowej, ale śniegi budziły się w całej porannej glorii, zaś chmury nadal osłaniały piersi Kanczendzengi. Na nizinach widniały ruiny miast, gdzie skarlałe rzeki przemykały pod murami, przy których widniały gdzieniegdzie ślady womitoriów stanowiących oznaki miast teraźniejszości. Ponad całym krajobrazem pędziły statki powietrzne, które z niewiarygodną butą przecinały nieboskłon we wszystkie strony i nonszalancko nabierały wysokości, kiedy pragnęły uniknąć zakłóceń niższych warstw atmosfery, by pokonać Dach Świata.
– Rzeczywiście zrobiliśmy postępy, dzięki Maszynie – rzekła przewodniczka i metalową zasłoną przesłoniła Himalaje.
Dzień wlókł się niemiłosiernie. Wszyscy pasażerowie siedzieli w swoich kabinach i unikali jeden drugiego z nieomal fizyczną odrazą, pragnąc tylko tego, by na powrót znaleźć się pod powierzchnią ziemi. Było ich ośmiu czy dziesięciu i przeważali młodzi mężczyźni, których wysłano z publicznych ochronek, aby w różnych częściach świata zajęli pokoje niedawno zmarłych. Mężczyzna, który upuścił Księgę, odbywał podróż powrotną do domu. Wysłano go na Sumatrę, aby rasa nie wygasła. Jedynie Waszti podróżowała z własnej woli.
W południe po raz drugi rzuciła okiem na ziemię. Statek powietrzny przecinał kolejne pasmo gór, lecz z powodu chmur Waszti niewiele mogła dojrzeć. Pod nią wznosiły się bloki czarnych skał, które niewyraźnie przechodziły w szare. Miały fantastyczne kształty; jedna z nich przypominała powolnego mężczyznę.
– Brak pomysłów tutaj – mruknęła Waszti i metalową zasłoną przesłoniła Kaukaz.
Wieczorem wyjrzała znowu. Akurat przecinali złociste morze, nad którym położone były liczne wysepki i jeden półwysep.
– Brak pomysłów tutaj – powtórzyła Waszti i metalową zasłoną przesłoniła Grecję.
Westybulem, windą, kolejką rurową, wzdłuż peronu, przez rozsuwane drzwi – pokonując w odwrotnej kolejności wszystkie etapy wyjazdu Waszti jednak dotarła do synowskiego pokoju, który był dokładnym odbiciem jej własnego. Właściwie mogłaby z powodzeniem uznać wizytę za zbyteczną. Przyciski, gałki, pulpit z Księgą, temperatura, powietrze, oświetlenie – wszystko zupełnie takie samo. No a jeśli nawet sam Kuno, ciało z jej ciała, stoi tuż przy niej, to jaki z tego pożytek? Była za dobrze wychowana, by uścisnąć mu dłoń.
Odwracając wzrok odezwała się w te słowa:
– Oto jestem. Miałam niewypowiedzianie okropną podróż i mocno cofnęłam się w rozwoju duszy. Nie jest to tyle warte, Kuno, nie jest to aż tyle warte. Mój czas jest zbyt cenny. Światło słoneczne prawie mnie dotknęło i natknęłam się na wysoce nieokrzesanych ludzi. Mogę zatrzymać się tylko na kilka minut. Powiedz, co masz do powiedzenia, i zaraz muszę wracać.
– Zagrożono mi Bezdomnością – rzekł.
Nareszcie spojrzała na niego.
– Zagrożono mi Bezdomnością i czegoś takiego nie mogłem tobie powiedzieć za pośrednictwem Maszyny.
Bezdomność oznacza śmierć. Ofiarę wystawia się na działanie powietrza, które zabija.
– Od czasu naszej ostatniej rozmowy byłem na zewnątrz. Stała się doniosła rzecz, ale oni mnie wyśledzili.
– Niby dlaczego nie miałbyś wychodzić na zewnątrz! – zawołała. – Przecież zwiedzanie powierzchni ziemi jest najzupełniej legalne, najzupełniej mechaniczne. Ostatnio wysłuchałam wykładu o morzu: nie ma co do tego żadnych zastrzeżeń, po prostu trzeba zamówić respirator i otrzymać zezwolenie na Wyjście. Jest to wprawdzie coś, czego nie robią ludzie uduchowieni i zaklinałam cię, żebyś tego nie robił, ale nie ma przeciw temu żadnego zastrzeżenia prawnego.
– Nie otrzymałem zezwolenia na Wyjście.
– No to jak się wydostałeś?
– Znalazłem swoją własną drogę.
Nic jej to nie powiedziało i Kuno musiał powtórzyć.
– Swoją własną drogę? – szepnęła. – Ależ to nie byłoby stosowne.
Pytanie oburzyło ją ponad wszelką miarę.
...
izebel