W.1
POJĘCIE EMOCJI
² Etymologicznie emocja pochodzi od łacińskich słów „e” i „movere” („e”- oznacza „z”, „movere” - „poruszać się”
² „z” można traktować jako poruszać się z „wewnątrz” (jest to zatem pewne poruszenie, zmiana pochodząca z wnętrza człowieka)
² Określenie e movere miało początkowo znaczyć wyprowadzanie się z jednego miejsca i przenoszenie się na inne – wskazywało zatem na migrację
² Przy takiej interpretacji emocje oznaczałyby wychodzenie poza stan dotychczasowy, ustalony, typowy, albo pewnego rodzaju zakłócenie dotychczasowego stanu rzeczy
² Według The New International Weber's Comprehensive Dictionary emocja to niezwykłe lub zakłocające poruszenie (każdy wyraźny objaw, manifestacja albo zakłócenie świadome lub nieświadome, zazwyczaj mimowolne i często prowadzące do kompleksowych zmian cielesnych i form zachowań
² Według Younga emocje to nagły zakłócający proces lub stan, który powstaje w psychologicznej sytuacji, a który objawia się sygnalizowanymi zmianami zachodzącymi w mięśniach gładkich, gruczołach i w całym zachowaniu
² Wedle tej koncepcji emocje obejmują wiele zjawisk (tzw. Procesów afektywnych) do których należą:
§ Proste uczucia przyjemności i nieprzyjemności związane z zapachami, smakami, bodźcami dotykowymi, tonami, kolorami i innymi formami pobudzeń sensorycznych
§ Negatywne organiczne uczucia głodu, pragnienia, bólu, zmęczenia; pozytywne organiczne uczucia występujące w czasie jedzenia (zadowolenie), wypróżnianie się, fizycznego dobrostanu, seksualnego spełnienia itp.
§ Uczucia związane z podejmowanymi czynnościami, które obejmują stany apetytywne (zaspokojenie głodu, picia, seksualności), a także uczucia związane z zainteresowaniem, awersją, entuzjazmem, uwikłaniem, nudą, oburzeniem, itp.
§ Moralne, estetyczne, religijne, intelektualne, społeczne sentymenty i postawy, które bazują na wcześniejszych doświadczeniach, są wynikiem wychowania lub treningu
§ Utrzymujące się nastroje wesołości, uniesienia, podniecenia, depresji, niepokoju, smutku, itp.
§ Emocje typu obawy, śmiechu, płaczu, seksualnej ekstytacji, zakłopotania, wstydu, cierpienia, poniżenia, itp.
§ Indywidualne temperamenty, jak flegmatyczny, nastrojowy, depresyjny, sangwinistyczny, itp. Choć temperament jest względnie stały, to jednak zmienia się wraz z wiekiem, warunkami otoczenia, stanem zdrowia
² Wyróżnione powyżej kategorie nakładają się na siebie i nie wyczerpują możliwości dodawania innych rodzajów procesów afektywnych
² Czy to jednak wystarcza, aby zrozumieć czym są emocje? Czy da się jednoznacznie wytłumaczyć to na podstawie jednej powszechnie akceptowanej definicji?
² To wszystko zależy od metodologii i perspektywy badań nad emocjami jakie przyjmiemy!
² Odwołując się do tylko do analiz psychologicznych różnice interpretacji emocji sprowadzają się do przeciwstawnych postaw teoretycznych
² Z jednej strony jest to postawa akcentująca zasadnicze znaczenie podstaw fizjologicznych (psychologia fizjologiczna), według której procesy afektywne powinny być opisywane w kategoriach fizjologicznych (emocja jest stanem fizjologicznym organizmu)
² Z drugiej strony mamy postawę podkreślającą rolę wewnętrznych stanów przeżywania (psychologia fenomenologiczna), gdzie wskazuje się na wagę analizy doświadczania emocji, która umożliwia identyfikację struktur mózgowych i ścieżek pośredniczących między stanami wewnętrznymi a innymi składnikami emocji
² Te dwie postawy różnią się metodami badań emocji:
§ Ujęcie fizjologiczne opiera się na pomiarze zmiennych fizjologicznych
§ Ujęcie fenomenologiczne wskazuje, że emocja będąc przede wszystkim doświadczeniem subiektywnym, daje się też tylko dzięki niemu zrozumieć
² Kolejna różnica pomiędzy tymi dwoma postawami wynika z roli procesów świadomości i poznania:
§ W ujęciu fenomenologicznym stawia się akcent na świadome doświadczenia i dąży się do odkrywania mechanizmów nadawania znaczeń
§ W ujęciu fizjologicznym istotna jest koncentracja na mechanizmach biologicznych, głównie na studiowaniu stymulacji i aktywacji
² W rezultacie tego podejście od strony subiektywnych przeżyć uzasadnia możliwość wyróżnienia jakościowo oddzielonych emocji, natomiast podejście od strony biologicznej charakteryzuje wymiary stanów emocjonalnych (odkrywanie coraz to nowych dymensji emocji)
² Kolejną perspektywę ujęcia emocji dostarczają poszczególne orientacje psychologiczne
Emocje a orientacja psychoanalityczna
² Początkowo Freud traktował afekt jako aktywne i odmienne od poznania zasady organizacji życia psychicznego
² Podkreślał rolę nieświadomej winy i nieświadomego niepokoju, które miały stanowić o aktywności, sposobie myślenia, formach zachowania obronnego, czy wręcz jakości pojawiających się symptomów
² W późniejszych pracach afekt był ujmowany jako sygnał, a nie czynnik rozładowania napięcia związanego z popędami
² Tym samym zaczął umiejscawiać je w strukturze ego lub super ego
² Kolejnym ważnym elementem jest fakt, że emocje zaczęto traktować jako stany złożone z elementów motorycznych, percepcyjnych oraz bezpośrednio doznawanych uczuć przyjemności i nieprzyjemności
² Bazując na dorobku Freuda i jego następców można wyróżnić pięć głównych propozycji ujmowania afektu w psychoanalizie:
§ Afekt jest czymś centralnym, zwłaszcza dla psychologii klinicznej. Stanowi dobry wskaźnik motywacji i stanów umysłowych (zwłaszcza ego). Rozumienie emocji jest kluczem do sukcesów terapeutycznych. Afekty są ważne przy odkrywaniu znaczenia codziennych wydarzeń. Pełnią one rolę w komunikowaniu, angażują słuchającego, stanowią podstawę do interpretacji psychoanalitycznej.
§ Afekty umożliwiają adaptację do zmieniających się warunków wewnętrznych i zewnętrznych, zawierają w sobie elementy poznawcze, organizują procesy umysłowe i całe zachowanie. Pierwotnie są to struktury proste typu odruchowego, później zaś struktury bardziej złożone zawierające wyższe formy reprezentacji, z konfliktem lub bez konfliktu. Wraz z dojrzewaniem i rozwojem liczba afektów wzrasta.
§ Afekty stanowią o poczuciu ciągłości naszego życia. Jacobson nazwał je barometrami funkcjonowania ego.
§ Afekty są elementami ożywiającymi relacje społeczne człowieka. Są nie tylko stałymi właściwościami naszej egzystencji, ale żadna ludzka relacja nie może być uchwycona bez uwzględnienia afektu. Odgrywają podstawową rolę w rozwoju i organizacji ego, a zwłaszcza w kształtowaniu relacji pomiędzy self a obiektem, co jest mocno podkreślane w ramach teorii relacji z obiektem
§ Poza niepokojem, jako podstawową emocją sygnalizującą zmiany zachodzące z stanie psychicznym, istotne są też inne afekty. Analizy Engela wskazują, że istotną funkcję sygnału pełnią stany depresji. Rezultatem wyróżnienia niepokoju i depresji jest założenie o istnieniu dwóch biologicznych wzorców reakcji na stres, które stają się odzwierciedleniem sposobu organizacji centralnego układu nerwowego. Jednym wzorcem jest „walka – ucieczka”, drugim „ochrona, zachowanie – wycofywanie”. Pierwszy wzorzec prowadzi do aktywności i zaangażowania w stosunku do otoczenia (unikanie lub kontrolowanie stresu), drugi do braku aktywności i wycofania się z kontaktu z otoczeniem (zatrzymanie energii, kiedy nie można sobie poradzić ze stresem)
² Współczesne ujęcia psychoanalityczne interpretują procesy afektywne jako przeżyciowe reprezentacje systemu przetwarzania informacji niesymbolizowanych
² Może to stanowić centralny mechanizm kontrolujący wszystkie formy zachowania
² Jedną z ważniejszych funkcji afektu jest rozpoznawanie dominujących w danym czasie systemów motywacyjnych
² Porównanie intensywności afektów wyzwalanych przez rywalizujące ze sobą systemy motywacyjne stanowi o kryteriach wyboru informacji i tym samym systemu motywacyjnego, który ma być uaktywniony
Emocje a orientacja behawioralna
² J. Watson określał emocje jako specyficzny, wrodzony sposób reakcji
² Emocja jest wrodzoną formą reagowania, która wyzwala zmiany w cielesnym układzie jako całości, a w szczególności w trzewiowych i gruczołowych podukładach
² Ujmując rzecz z perspektywy objawów, wzorce reagowania (takie jak strach, gniew, miłość) są złożonymi behawioralnymi reakcjami, które są formą odpowiedzi na takie zdarzenia jak utrata wsparcia, głośny hałas itd.
² W rezultacie tego sposoby reagowania mogą być analizowane w kategoriach relacji pomiędzy bodźcem a reakcją
² Za ścisłym związkiem pomiędzy behawioryzmem a psychologią fizjologiczną świadczą następujące hipotezy:
§ Wzorce reagowania są obserwowane obiektywnie, a warunki ich występowania mogą być kontrolowane
§ Wzorce reagowania są rzeczywistym dominującym komponentem w zachowaniu emocjonalnym (twarz ludzka w płaczu, w gniewie)
§ Wzorce emocjonalne są podobne do odruchów, ponieważ podobnie jak odruchy mogą być warunkowane i wygaszane
§ Wzorce reagowania mogą być analizowane z punktu widzenia relacji S-R
§ Mechanizmy neuronalne, które scalają w całość pewne wzorce emocjonalnego reagowania, mogą być dokładnie opisywane
² Takie traktowanie emocji wykazuje jednak wiele braków
² Przykładem może być traktowanie emocji jako wzorców reagowania, gdzie brak wskazania na różnice między formami emocjonalnymi a nieemocjonalnymi
² Proste odruchy i instynkty opisywane przez etologów też są przecież wzorcami reagowania
² Jak zatem odróżnić jedno od drugiego?
² Trudno także określić precyzyjnie, jakie elementy reakcji tworzą ten wzorzec reakcji
² Nie uwzględnia się również różnych innych form afektywnych, które występują w zachowaniu człowieka, jak nagłe silne emocje, nastroje
Emocje a orientacja poznawcza
² W psychologii poznawczej, której rysy naszą dzisiejsze teorie oszacowania, emocje są wtórne w stosunku do procesów poznawczych, przebiegają na różnych poziomach przetwarzania informacji
² Można sądzić, że emocje to efekt z jednej strony pewnej dysharmonii (lub nawet dezorganizacji) informacji, natomiast z drugiej strony ich spójności
² Dysharmonia prowadzi do pojawienia się stanów napięcia, które przekładają się na odczucia wewnętrzne oraz im towarzyszące zmiany w różnych sferach zachowania (w tym również na poziomie biologicznym i ekspresji)
² Sprzeczność informacyjna zwykle prowadzi do niepokoju, a treści, których ten niepokój dotyczy będą tworzyły różne odcienie i gamy doświadczanych i następnie nazywanych emocji
² Model poznawczy staje się podstawą zwrócenia uwagi na język i jego strukturę oraz wagę wpływów społeczno - kulturowych
Emocje a orientacja humanistyczna
² Model humanistyczny jest orientacją dość słabo oddzieloną od pozostałych, gdyż zawiera w sobie wiele nurtów interpretacyjnych
² Dominujące znaczenie zdaje się odgrywać subiektywne doświadczenie oraz związana z nimi podstawowa rola „ja – podmiotu”
² Teorie wywodzące się z tego kręgu rzadko analizują emocje jako jeden z procesów psychicznych (psychologia humanistyczna przede wszystkim skupia się nie na samych aktach zachowania, ale na człowieku jako całości i głównych motywach specyfikujących odrębność gatunku ludzkiego od innych), lecz jeśli dotykają tego problemu to raczej odwołują się do interpretacji fenemenologicznej
Komponenty emocji wg Reeve (2005)
Kategorie czy wymiary emocji?
² Potoczne doświadczenie i obserwacja prowadzą do związania ze sobą rozmaitych kategorii i stopnia nasilenia przeżywanych emocji, co wyraża się w określeniach wskazujących, że dana osoba przeżywa smutek i jest on głęboki, że przeżywa rozpacz i jest ona bardzo silna
² Język potocznej obserwacji posługuje się raczej kategoriami emocji oraz ich opisem co do czasu trwania, intensywności, głębokości lub trudności ich pokonania czy zaprzestania
² J. Watson wskazuje tu na trzy podstawowe rodzaje emocji, które stanowią naturalne wyposażenie człowieka: gniew, lęk (strach) i miłość
² Bardziej współcześni badacze (R. Plutchnik, C. Izard) też ujawniają skłonność do myślenia o emocjach jako o odrębnych kategoriach
² Z kolei ojciec psychologii W. Wundt, który choć opisywał uczucia za pomocą wymiarów „przyjemność – nieprzyjemność, odprężenie – napięcie, spokój – podniecenie”, wskazywał jednocześnie, że uczuć jest znaczniej więcej niż wrażeń (tych wymieniał około 50 000)
² Dymensjonalna struktura emocji datuje się od H. Spencera i od Wundta, a później zwolennikami takiej interpretacji byli Woodworth i Schlosenberg (1966)
² Wpółcześnie J.R. Davitz wyróżnia cztery wymiary emocji: aktywacja, relacyjność (odniesienie do), hedonistyczny ton (nasycenie przyjemnością), kompetencja
² Watson i Tellegen wymieniają z kolei dwa podstawowe wymiary: „wysoce pozytywny afekt – nisko pozytywny afekt”, „wysoce negatywny afekt – nisko negatywny afekt” oraz dwa dodatkowe będące wypadkową tych dwóch podstawowych „silne zaangażowanie – brak zaangażowania”, „przyjemność – nieprzyjemność”
² Zwolennicy podejścia dymensjonalnego z reguły bazują na subiektywnych ocenach przeżywanych stanów emocjonalnych u badanych osób, które to oceny stanowią podstawę do zastosowania odpowiednich technik statystycznych (analizy czynnikowej)
² Pewnego rodzaju kompromisową propozycję do pogodzenia zwolenników ujęcia emocji w kategorie ze zwolennikami ujęcia dymensonalnego prezentuje N.H. Frijda
² Według niego emocje są oddzielnymi stanami, gdy są analizowane na poziomie gotowości do podejmowania odpowiedniej reakcji – czyli na poziomie specyficznych tendencji do działania
² Stają się one jednak stanami dającymi opisać się w postaci wymiarów, gdy analizujemy je na poziomie reakcji na wartość zdarzenia lub na jego nagłość
² Zasada wyróżniania kategorii wydaje się tak samo oczywista, jak zasada wyróżniania wymiarów
² Emocje wiążą się z dyspozycją do uruchamiania pewnych zachowań – tak więc smutek prowadzi do koncentracji na sobie, do zmiany sposobu widzenia świata; radość, odwrotnie, otwiera na wiele różnych nowych form poznawania rzeczywistości, wyzwalając energię, chęć do podejmowania różnych aktywności. Wydaje się, że odmienność uruchamianych aktywności jest podstawowym argumentem uzasadniającym rację wyróżnienia kategorii emocji
² Nie można ominąć wymiarowości – emocje dają się ująć w pewne układy uwzględniające ich nasilenie, ich charakter, ich odcień wspólnych stylów doświadczenia. Odmienność zachowań jest argumentem na rzecz wydzielenia kategorii emocji, natomiast nasilenie zachowań lub odczuć argumentem na rzecz wymiarowości
² Większość analiz wskazuje na to, że ludzie kategoryzują emocje posługując się dwoma podstawowymi wymiarami – przyjemne lub nieprzyjemne oraz pobudzające lub niepobudzające
...
joasiadiablica