czub_wczesna_edukacja.pdf

WCZESNA EDUKACJA I OPIEKA NAD DZIECKIEM

JAKO WYZWANIE DLA POLITYKI SPOŁECZNEJ I OŚWIATOWEJ

Magdalena Czub, Anna I. Brzezińska

Instytut Badań Edukacyjnych w Warszawie

Tomasz Czub, Karolina Appelt

Instytut Psychologii

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

WPROWADZENIE

kluczowy wpływ wczesnych doświadczeń na zdrowie i zdolność do

uczenia się w późniejszych okresach życia. Można wymienić sześć naj-

ważniejszych, popartych dowodami naukowymi tez, które wskazują

na konieczność prowadzenia celowej i przemyślanej polityki wobec naj-

młodszych dzieci i ich rodzin ( Early Experiences Matters Policy Guide

2009): 1. Wczesne doświadczenia wraz z uwarunkowaniami genetycz-

nymi kształtują budowę i sposób działania mózgu, co jest fundamentem

dalszego funkcjonowania intelektualnego, emocjonalnego i społecz-

nego; 2. Wczesne doświadczenia są wynikiem relacji z innymi ludźmi;

3. Wszystkie obszary rozwoju są wzajemnie zależne od siebie; 4. Roz-

wój przebiega w sposób kumulatywny, a więc wczesne doświadczenia

tworzą fundament całego dalszego rozwoju; 5. Waga wczesnych do-

świadczeń powoduje konieczność podejmowania interwencji wobec

dzieci znajdujących się w grupach ryzyka zaburzeń rozwojowych;

6. Wczesne doświadczenia są inwestycją na przyszłość.

Charakter i jakość doświadczeń, jakich dostarcza dziecku najbliższe

otoczenie w pierwszych latach życia, odgrywają niezwykle ważną rolę

w tym, jaką stanie się ono osobą i członkiem społeczeństwa w przyszło-

ści. Te wczesne doświadczenia nie tylko determinują jakość pierwszych

związków emocjonalnych, ale także odgrywają istotną rolę w procesie

nabywania przez dziecko ważnych kompetencji, które warunkują prze-

bieg jego dalszego rozwoju i jakość życia nie tylko w wieku przedszkol-

nym i szkolnym, ale również w całym okresie dorosłości. Choć okres

niemowlęctwa i wczesnego dzieciństwa trwa zaledwie trzy lata, to

w żadnym innym okresie życia nie dokonuje się tak wiele zmian rozwo-

jowych w tak krótkim czasie. Współcześnie w obrębie kilku dyscyplin

naukowych, takich jak neuronauka (Blakemore, Frith 2008), psycholo-

gia (Gopnik, i in. 2004), czy ekonomia (Wood 1981), wskazuje się na

Polityka Społeczna nr tematyczny 1/2012

Człowiek, jako istota społeczna, wzrasta w otoczeniu innych lu-

dzi, a jego rozwój przebiega za ich pośrednictwem (Wygotski 1971;

Siegel 2009). Bezpośrednio po przyjściu na świat jest całkowicie za-

leżny od otoczenia i osób, które sprawują nad nim opiekę. Aby stać się

jednostką samodzielną i zdolną do życia w społeczeństwie, musi roz-

winąć mechanizmy umożliwiające mu samodzielne rozpoznawanie

i zaspokajanie swoich potrzeb. Takie przejście od uzależnienia do sa-

modzielności możliwe jest jedynie za pośrednictwem opiekuna, który,

nawiązując bliską więź z niemowlęciem i zaspokajając jego potrzeby,

wprowadza je na drogę ku dojrzałości.

Aby rozwój dziecka mógł przebiegać prawidłowo, zarówno pod

względem fizycznym, jak i psychicznym, musi ono znaleźć się w śro-

dowisku zapewniającym mu opiekę nie tylko pod względem zaspoka-

jania podstawowych potrzeb fizjologicznych, ale również umożliwia-

jącym mu nawiązanie bliskiej więzi z jedną, wybraną osobą (Bowlby

2007). Dalszy postęp w rozwoju fizycznym, intelektualnym i emocjo-

nalnym jest więc ściśle związany z rozwojem społecznym, który w po-

czątkowym okresie życia człowieka zachodzi tylko dzięki nawiązaniu

więzi z najbliższym opiekunem (matką lub osobą pełniącą jej rolę).

Proces ten umożliwia dziecku stopniowe usamodzielnianie się i po-

znawanie świata w poczuciu bezpieczeństwa i zaufania, że w trudnych

chwilach otrzyma wsparcie i pomoc (Czub 2005).

Obecna wiedza na temat rozwoju człowieka wskazuje na silne

związki pomiędzy jakością opieki sprawowanej nad niemowlęciem

i małym dzieckiem a późniejszym jego funkcjonowaniem (por. Same-

rof i in. 2000; Sroufe 1995). Wczesne doświadczenia stanowią także

podstawę do oceny samego siebie i innych, do kształtowania się sys-

temu przekonań co do własnej wartości i możliwości zaspokajania

swoich potrzeb (Bretherton, Munholand 1999).

Niemowlęta i małe dzieci, które doświadczają właściwej opieki,

tworzą względnie trwałe przekonanie, że inni ludzie są dostępni i życz-

liwi. W kolejnych okresach rozwoju dzieci te okazują więcej cieka-

wości, zaangażowania w aktywność i spontaniczność w kontaktach

społecznych. Są przekonane o własnej wartości oraz pozytywnych in-

tencjach innych ludzi, co pomaga im swobodnie nawiązywać oraz

utrzymywać przyjaźnie i związki z innymi. W sytuacjach konfliktów

i trudności potrafią aktywnie poszukiwać rozwiązań, opierając się na

wyniesionej z pierwszych lat życia wierze w możliwość zmiany na lep-

sze i szansy pozytywnego rozwiązania trudnych sytuacji (Gross-

mann, Grossmann 1991).

Najważniejszym efektem prawidłowej opieki nad małym dzieckiem

jest jego późniejsza większa niezależność w funkcjonowaniu poznaw-

czym, społecznym i emocjonalnym, co przejawia się większą cieka-

wością i chęcią zdobywania nowych informacji i umiejętności oraz wyż-

szą efektywnością w realizacji swoich potrzeb. Efekty tych pierwszych

doświadczeń możemy obserwować na każdym etapie rozwoju, szcze-

gólnie w momentach przełomowych, progowych, jak rozpoczęcie edu-

kacji przedszkolnej, szkolnej, podjęcie pierwszej pracy, zmiana pracy,

ważne wydarzenia w życiu osobistym i rodzinnym.

W świetle takiej wiedzy o wczesnym rozwoju człowieka troska o za-

spokajanie potrzeb najmłodszych obywateli staje się jednym z głów-

nych i coraz ważniejszych celów polityki społecznej większości państw

europejskich. Najmłodsi są traktowani jako najcenniejsze społeczne

dobro, kapitał ludzki, od którego kondycji zależy jakość społeczne-

go, gospodarczego i kulturalnego życia danego społeczeństwa w przy-

szłości. Dlatego inwestowanie w najmłodszą grupę społeczną jest

działaniem jak najbardziej racjonalnym i ekonomicznie opłacalnym.

Polska jest krajem o jednym z najniższych wskaźników dzietnoś-

ci na świecie; pod względem liczby rodzących się dzieci zajmuje

26. miejsce wśród 27 krajów Unii Europejskiej. Sytuacja ta prowadzi

do wielu problemów społecznych, a także gospodarczych, związanych

z kwestią zastępowalności pokoleń. Pilną potrzebą społeczną jest za-

tem podjęcie różnorodnych wysiłków na rzecz odwrócenia nieko-

rzystnych trendów demograficznych i choćby częściowe odbudowa-

nie deficytu kapitału ludzkiego powstałego w okresie ostatnich 20 lat

(szacowane na około 4 mln dzieci w wieku 0–14 lat). Wyniki badań

wskazują, że mimo deklarowanej chęci posiadania dziecka młodzi Po-

lacy widzą obecnie więcej barier (m.in. finansowych, emocjonalnych,

społecznych, kulturowych), niż korzyści wynikających z rodzicielstwa

i często odkładają na nieokreśloną przyszłość ewentualną decyzję

w tej sprawie (m.in. Instytut Małego Dziecka 2009).

Odpowiednio zorganizowany system polityki społecznej i oświa-

towej zwiększa zarówno motywację do posiadania dzieci, jak i szanse

rodzin i dzieci na prawidłowy rozwój oraz niwelowanie nierówności

społecznych. W ostatnich latach w Europie przeprowadzono wiele

badań i analiz umożliwiających wskazanie najważniejszych celów, ob-

szarów i elementów organizacji systemu polityki społecznej, służą-

cych wspieraniu rozwoju najmłodszych, a co za tym idzie, całego

społeczeństwa. Niniejszy artykuł przedstawia główne założenia zinte-

growanego (por. także Brzezińska, Czub w tym numerze), nastawio-

nego na inwestowanie w rozwój małych dzieci, systemu polityki spo-

łecznej państwa względem jego najmłodszych obywateli.

GŁÓWNE OBSZARY SYSTEMU WCZESNEJ OPIEKI

NAD DZIECKIEM I EDUKACJI

Efektem dobrze działającego systemu polityki społecznej są

członkowie społeczeństwa charakteryzujący się dobrym zdrowiem

(zarówno fizycznym, jak i psychicznym), funkcjonujący na podstawie

silnej i dającej oparcie rodzinie oraz zdolni do podejmowania i konty-

nuowania nauki w ciągu całego życia ( life long learning ). Dlatego też

te obszary funkcjonowania społecznego są szczególnie ważne przy

podejmowaniu decyzji dotyczących organizacji systemu polityki do-

tyczącej najmłodszych dzieci (rys. 1 na s. 21).

Główne działania w zakresie opieki zdrowotnej

wobec niemowląt i małych dzieci

Opieka zdrowotna oraz profilaktyka stanowią podstawę prawidło-

wego rozwoju zarówno fizycznego, jak i psychicznego. Niezwykle

ważnym aspektem konsekwencji prawidłowej opieki zdrowotnej wo-

bec małych dzieci jest zależność pomiędzy zdrowiem fizycznym

a zdolnością do nauki w późniejszych latach życia. Dzieci często hos-

pitalizowane lub chore trudniej adaptują się do warunków edukacyj-

nych, z powodu absencji trudniej integrują się z grupą, mają zaległości

w nauce i niską motywację. Wpływa to na cały dalszy rozwój zarówno

w dzieciństwie i adolescencji, jak i w dorosłości.

W Polsce istnieje system opieki medycznej nad dzieckiem i matką

zarówno w trakcie ciąży, jak i po narodzinach dziecka. Świadczenia

obejmują usługi lekarza podstawowej opieki, pielęgniarki i położnej

(Szredzińska i in. 2012). Nadal jednak zbyt wiele dzieci, szczególnie

z rodzin ryzyka (społecznego i zdrowotnego), nie korzysta lub ma

utrudniony dostęp do tych świadczeń. Rodzice, którzy nie zgłoszą się

na podstawowe badania z dzieckiem, czy to z powodu niskiej świado-

mości takiej potrzeby, czy to z powodu utrudnionego dostępu lub bra-

ku odpowiednio sformułowanej informacji o takich możliwościach, nie

są dostatecznie dobrze monitorowani i włączani w opiekę medyczną.

Nadal istnieje zbyt niska świadomość (zarówno wśród samych rodzi-

ców, jak i wśród osób decydujących o kształcie opieki medycznej) do-

tycząca znaczenia zdrowia psychicznego małych dzieci. Brakuje za-

równo informacji na ten temat kierowanych do rodzin, jak i dostępu do

pomocy psychologicznej i psychiatrycznej.

Główne rekomendacje dotyczące rozwijania systemu opieki zdro-

wotnej w stosunku do rodzin z małymi dziećmi są następujące:

– rozwijanie stałej opieki pediatrycznej: stały lekarz pediatra, któ-

ry ma pod swoją opieką dziecko przez cały okres dzieciństwa, zna

dziecko, jego rodzinę i historię medyczną;

– podnoszenie jakości opieki pediatrycznej: stałe, cykliczne wi-

zyty (przynajmniej 12 wizyt w ciągu 3 pierwszych lat życia), które dla

rodziców stanowią okazję do poszerzenia wiedzy o rozwoju własnego

dziecka, uwrażliwienia na kluczowe dla rozwoju dziecka obszary;

– rozwijanie dostępu do opieki prenatalnej dla wszystkich kobiet

w okresie ciąży oraz zwiększanie świadomości wagi wizyt u lekarza

przed narodzinami dziecka;

– podnoszenie dostępu do konsultacji medycznych poprzez zin-

tegrowane programy wspierania rozwoju małego dziecka: system ści-

śle ze sobą współpracujących instytucji, dobra komunikacja między

nimi, przepływ informacji i koordynacja działań;

– programy przeciwdziałania niedożywieniu wśród dzieci, więk-

sza koncentracja na edukacji żywieniowej, roli aktywności fizycznej

w rozwoju małego dziecka i profilaktyce otyłości;

Polityka Społeczna nr tematyczny 1/2012

Rysunek 1. Podstawowe obszary polityki społecznej wobec niemowląt i małych dzieci

Obszary wymagajĆce wsparcia przez politykċ

spoâecznĆ, zdrowotnĆ i oğwiatowĆ

Wartoğci kierunkowe dla polityki

spoâecznej zdrowotnej i oğwiatowej

Zdrowie

•

fizyczne

D OBRE ZDROWIE ,

POZYTYWNA TRAJEKTORIA ROZWOJU

psychiczne, w tym emocjonalne

•

spoáeczne

+ monitorowanie procesu rozwoju

•

Wsparcie rodzin

•

pomoc w zaspokajaniu potrzeb rodziny

Æ wypeánianie podstawowych funkcji rodziny

edukacja rodziców

Æ wzrost ĞwiadomoĞci potrzeb dziecka

•

S ILNA , DOBRZE ZINTEGROWANA ,

RADZąCA SOBIE Z PROBLEMAMI RODZINA

domowe wizyty specjalistów

Æ pomoc w sytuacjach kryzysowych

•

wsparcie ekonomiczne

Æ páatny urlop macierzyĔski, powrót na rynek pracy

•

Wczesna edukacja

•

tworzenie warunków do aktywnoĞci dziecka

w Ğrodowisku rodzinnym i instytucjonalnym

Æ zaspokajanie jego podstawowych potrzeb

P OZYTYWNE , RÓĪNORODNE

WCZESNE DOĞWIADCZENIA EDUKACYJNE

wczesna interwencja, takĪe kryzysowa

Æ osáabianie/eliminowanie czynników ryzyka

•

wyrównywanie szans rozwojowych/edukacyjnych

Æ wzmacnianie zasobów dziecka

•

Źródło: opracowanie własne na podstawie Early Experiences Matters Policy Guide (2009).

– podkreślanie znaczenia troski o zdrowie nie tylko fizyczne, ale

też psychiczne małych dzieci: system warsztatów, szkoleń, treningów

dla profesjonalistów oraz rodziców/opiekunów małych dzieci rozwija-

jących umiejętności wychowawcze opiekunów, wspierania społecz-

no-emocjonalnego rozwoju małych dzieci; zwiększenie środków na

promocję zdrowia małych dzieci, także w obszarze zdrowia społecz-

no-emocjonalnego;

– rozwijanie systemu diagnozy i pomocy małym dzieciom do-

świadczającym trudności w obszarze zdrowia psychicznego, podno-

szenie kompetencji diagnostów; rozwijanie rzetelnych narzędzi dia-

gnostycznych;

– zwiększanie dostępu dla rodzin z małymi dziećmi do opieki

medycznej w obszarze zdrowia psychicznego (profilaktyka i inter-

wencja w sytuacjach depresji poporodowej, krzywdzenia wewnątrz

rodziny);

– podnoszenie kondycji psychicznej rodziców, która jest pod-

stawowym warunkiem zdrowia psychicznego dzieci (wsparcie w po-

staci grup samopomocowych i edukacyjnych);

– zwiększenie środków na opiekę dla dzieci z grup ryzyka zabu-

rzeń psychicznych, m.in. dzieci będących ofiarami zaniedbań, prze-

mocy, krzywdzenia emocjonalnego czy seksualnego;

– podnoszenie świadomości rodziców oraz profesjonalnych opie-

kunów małych dzieci na temat wagi wspierania społeczno-emocjonal-

nego rozwoju dzieci w najwcześniejszym okresie życia;

– przygotowywanie i rozpowszechnienie materiałów edukacyj-

nych zwiększających wiedzę opiekunów małych dzieci na temat pra-

widłowości rozwojowych zarówno w obszarze rozwoju fizycznego,

jak i intelektualnego oraz emocjonalnego.

rozwoju małych dzieci powinno się koncentrować również na wspar-

ciu udzielanym rodzinie.

Jednym z oczywistych i bardzo ważnych aspektów takiego wspar-

cia jest pomoc rodzinom w trudnej sytuacji finansowej, co wymaga

usprawniania systemu dystrybucji nakładów na tę sferę, minimalizo-

wania barier administracyjnych w dostępie rodzin o niskich docho-

dach do programów pomocy i świadczeń socjalnych.

Zmian wymaga również, analizowana aktualnie przez sejm, usta-

wa dotycząca wspierania rodziców po narodzinach dziecka poprzez

dobrze zorganizowany system urlopów macierzyńskich oraz możli-

wości godzenia pracy zawodowej z dobrej jakości opieką nad dziec-

kiem. Oznacza to również potrzebę rozbudowania oferty opieki po-

zarodzinnej dla dzieci poniżej trzeciego roku życia. Doświadczenia

krajów zachodnich pokazują, iż ważnym instrumentem polityki pro-

rodzinnej są ogólnie dostępne oraz różnorodne formy pozarodzinnej

opieki nad małym dzieckiem świadczące wysokiej jakości usługi, któ-

re umożliwiają rodzicom łączenie życia rodzinnego z zawodowym,

a także działają na rzecz optymalnego rozwoju małych dzieci. W Pol-

sce pilnym zadaniem staje się podjęcie działań systemowych, których

celem jest zróżnicowanie oferty i poszerzenie dostępu do wysokiej ja-

kości usług dla rodzin małych dzieci, szczególnie rodzin z grup ryzyka.

Wymagania, jakimi należy się kierować, organizując system opie-

ki pozarodzinnej dla dzieci poniżej trzeciego roku życia, ogniskują się

wokół: 1) dostępności, 2) elastyczności oraz 3) jakości.

Dostępność zgodnie z polityką równych szans oznacza, iż każde

dziecko niezależnie od statusu społeczno-ekonomicznego rodziny po-

chodzenia oraz od miejsca zamieszkania ma równy dostęp do opieki

i edukacji. Wysoka dostępność wyraża się odpowiednią infrastruktu-

rą i liczbą miejsc, w których sprawowana jest opieka nad dziećmi po-

niżej trzeciego roku życia oraz dostępnością przestrzenną, co oznacza

opiekę i edukację w bliskości miejsca zamieszkania, a także dostęp-

nością finansową.

Elastyczność związana jest z dopasowaniem do różnorodnych

potrzeb i oczekiwań pracujących i niepracujących zawodowo rodzi-

ców z małymi dziećmi. Zatem przejawia się przede wszystkim w two-

rzeniu i współistnieniu obok siebie różnorodnych form opieki nad

Główne działania w obszarze wspierania rodzin

z małymi dziećmi

Główne środowisko rozwoju małego dziecka to środowisko do-

mowe. Dobrze funkcjonująca rodzina i przestrzeń domowa najlepiej

zaspokajają rozwojowe potrzeby małego dziecka. Zatem wspieranie

Polityka Społeczna nr tematyczny 1/2012

małymi dziećmi, tak aby rodzice odpowiedzialni za jakość tej opieki

mogli dokonać wyboru ze względu na aktualne dobro i wspieranie dal-

szego rozwoju własnego dziecka.

Wysoka jakość opieki związana jest z – najczęściej nieuświa-

damianym – podejściem do najmłodszych członków społeczeństwa,

przyjmowaną koncepcją wychowania, interakcją edukacyjno-wycho-

wawczą, znaczeniem pierwszych lat życia dla dalszego rozwoju. Ja-

kość opieki i edukacji zależy zatem od: indywidualnej i bliskiej relacji

wychowawcy/opiekuna z dzieckiem, programu dostosowanego do

potrzeb rozwojowych małych dzieci (budowanego na podstawie rze-

telnej wiedzy o rozwoju), zorganizowania bezpiecznej i bogatej w ofer-

ty przestrzeni zachęcającej do eksploracji i zdobywania nowych

doświadczeń, wykwalifikowanego i ciągle rozwijającego swoje kom-

petencje personelu, otwartej komunikacji i współpracy z rodzicami.

Zważywszy na ciągle wzrastającą potrzebę organizowania opieki

zastępczej dla dzieci, których rodziny nie są w stanie zapewnić im od-

powiednich warunków fizycznych i emocjonalnych, konieczne jest

zwiększanie nakładów na tę sferę funkcjonowania systemu polityki

społecznej. Zalecenia formułowane w ustawie o wspieraniu rodziny

i pieczy zastępczej (DzU z 2011, nr 149) nie mogą być realizowane ze

względu na zbyt małą liczbę rodzin zastępczych oraz prawie całkowi-

ty brak terapeutycznych rodzin zastępczych, które są niezbędne dla

zapewnienia odpowiedniej opieki i powrotu do zrównoważonego roz-

woju dzieci doświadczających w pierwszych latach życia szczególnie

dotkliwych zaniedbań i krzywdzenia.

Szczególną, choć trudną do zrealizowania w polskich warunkach,

jest kwestia wczesnej interwencji w rodziny, w których występuje ry-

zyko nieprawidłowej bądź utrudnionej opieki nad niemowlętami. Przy-

kłady praktyk i badań prowadzonych w tym obszarze wskazują nie tyl-

ko na pozytywne znaczenie takiej interwencji dla rozwoju dziecka, ale

również (co niezwykle istotne z punktu widzenia polityki państwa) na

znaczną oszczędność nakładów finansowych związanych z leczeniem

starszych dzieci oraz koniecznością szczególnych, dodatkowych od-

działywań edukacyjnych.

Można tu przytoczyć przykład badań przeprowadzonych przez

D. van den Boom (1994), która wyselekcjonowała grupę stu niemow-

ląt (w ciągu pierwszych piętnastu dni po narodzinach), charakteryzu-

jących się wrodzoną skłonnością do reagowania negatywnym afek-

tem (tzw. trudny temperament) i podzieliła je na dwie grupy. Matki

niemowląt należących do jednej z tych grup poddane zostały spe-

cjalnemu programowi oddziaływań, który miał na celu podniesienie

ich kompetencji opiekuńczych. Program ten obejmował zaledwie trzy

dwugodzinne wizyty w domach, pomiędzy 6. i 9. miesiącem życia

dziecka, podczas których zwiększano wrażliwość matek i wspoma-

gano ich zdolności do właściwego odczytywania i odpowiedniego re-

agowania zarówno na negatywne, jak i pozytywne sygnały płynące od

niemowlęcia. Matki z drugiej grupy nie były poddawane takim oddzia-

ływaniom. Okazało się, że program działań wspomagających kompe-

tencje opiekuńcze istotnie zmienił zachowanie matek w relacji

z dziećmi, co miało zasadniczy wpływ na rozwój niemowląt. Dzieci

z grupy poddanej wczesnej interwencji prezentowały bardzo zbliżony

przebieg rozwoju społeczno-emocjonalnego do dzieci, u których nie

stwierdza się „trudnego temperamentu” – ponad 60% dzieci z tej grupy

ukształtowało opartą na poczuciu bezpieczeństwa relację z matką. Na-

tomiast dzieci z grupy, w której nie prowadzono oddziaływań psycho-

edukacyjnych wobec matek, znacznie częściej przejawiały zakłócenia

w funkcjonowaniu emocjonalnym i społecznym – tylko 22% dzieci

ukształtowało dający poczucie bezpieczeństwa wzór relacji z matką.

Wyniki tych badań wyraźnie potwierdzają znaczenie wczesnej

interwencji, wspomagającej jakość opieki, dla wzmacniania prawi-

dłowego przebiegu rozwoju dziecka, a także minimalizowania wpły-

wu niekorzystnych czynników biologicznych. Wspieranie kompetencji

opiekuńczych rodzica na początku życia dziecka okazało się bardzo

skutecznym i tanim sposobem na zminimalizowanie liczby dzieci z za-

kłóceniami w rozwoju.

Również inne badania wskazują jasno na skuteczność i zasad-

ność podejmowania wczesnej interwencji (w niektórych przypadkach

również już przed narodzinami dziecka). W prowadzonych w Stanach

Zjednoczonych badaniach podłużnych w ramach programu Elmira –

Prenatal/Early Infancy Project (Olds 1998) wsparciem objęto 400 ro-

dzin w stanie Nowy Jork. Specjalnie wyszkolone pielęgniarki odwie-

dzały rodziny, w których rozpoznano czynniki ryzyka zaniedbania

dzieci, prowadząc edukację rodziców dotyczącą opieki nad dzieckiem

oraz udzielając im wsparcia. Program kont ynuowano od okresu ciąży,

przez pierwsze dwa lata życia dziecka. Po 15 latach od rozpoczęcia

badań stwierdzono znaczący progres w funkcjonowaniu dzieci i rodzin

objętych programem, w stosunku do rodzin z grupy kontrolnej – wyż-

szą gotowość szkolną, lepszą sytuację socjalną i edukacyjną, niższy

poziom zachowań aspołecznych, lepszy stan zdrowia. Analiza ekono-

miczna wykazała zysk około 7 dolarów na każdego zainwestowanego

w program dolara.

Główne działania w obszarze wczesnej edukacji

W Polsce mała liczba dzieci korzysta z opieki i edukacji w okresie

do trzeciego roku życia, a także z edukacji przedszkolnej. Szczególnie

widoczne jest to w mniejszych miastach i na wsiach. Sytuacja ta spo-

wodowana jest wieloma czynnikami. Z jednej strony dostępem do pla-

cówek i statusem ekonomicznym rodzin przy równoczesnym angażo-

waniu się dziadków w wychowanie dzieci, a z drugiej ciągle jeszcze

częstym przekonaniem, że dziecko trzy-, czteroletnie lepiej rozwija się

w otoczeniu wyłącznie domowym (Ożadowicz 2011). Z powyższych

przyczyn rozwój wielu dzieci jest nieharmonijny i duża część dzieci

jest nieprzygotowanych do funkcjonowania w grupie i podporządko-

wania się nowym regułom zachowania. Również poziom wiedzy i kom-

petencji dzieci uczęszczających do przedszkola różni się od poziomu

dzieci, które do niego nie chodziły, i rozpoczynają naukę w szkole

z mniejszymi umiejętnościami zarówno społecznymi, jak i poznaw-

czymi. Jak wskazują wyniki badań, tendencje przejawiane podczas

procesu adaptacji w przedszkolu utrzymują się w czasie. Dzieci, które

były objęte wcześniej przygotowanym programem wstępnej adapta-

cji, uzyskują wyższe wyniki w miarach dotyczących przystosowania

do szkoły (por. Lubowiecka 2000).

Główne aspekty brane pod uwagę przy analizie i podejmowaniu

decyzji o tym, czy dziecko jest gotowe do podjęcia nowych wyzwań

edukacyjnych, to: rozwój fizyczny i zdrowie; rozwój społeczny i emo-

cjonalny; rozwój języka; rozwój poznawczy i wiedza; stosunek/nasta-

wienie do zdobywania nowych informacji i umiejętności.

We wszystkich tych obszarach rozwoju dziecka, w pierwszych la-

tach życia zachodzą niezwykle dynamiczne zmiany. Kształtujący się

mózg małego dziecka wymaga odpowiedniej stymulacji zarówno od

strony poznawczej, jak i emocjonalnej. Im młodsze dziecko, tym więk-

szy nacisk powinno się kłaść na rozwój poczucia bezpieczeństwa

w kontakcie z innymi ludźmi, a co za tym idzie, poczucia własnej warto-

ści i skuteczności. Są to kluczowe dla późniejszego funkcjonowania

aspekty rozwoju. Dziecko, którego te podstawowe potrzeby są zaspo-

kajane, jest gotowe do podejmowania nowych wyzwań i zmagania się

z trudnościami. Może również skoncentrować się na zaspakajaniu natu-

ralnej ciekawości i potrzeby zdobywania nowych kompetencji, co jest

kluczowe dla sukcesu w edukacji. Dlatego też placówki oferujące opie-

kę dla dzieci do trzeciego roku życia powinny być nastawione przede

wszystkim na wspieranie poczucia bezpieczeństwa i prawidłowego

rozwoju emocjonalno-społecznego, co wiąże się ściśle z ich organiza-

cją i zasobami kadrowymi (por. Brzezińska, Czub w tym numerze).

Główne rekomendacje dotyczące rozwijania systemu wczesnej

opieki i edukacji, przygotowującego dzieci do dobrego startu szkolne-

go, wiążą się ze zwiększaniem świadomości społecznej oraz nakła-

dów finansowych na ten obszar i są następujące:

– podejmowanie wczesnej interwencji wobec rodzin z grup ryzyka;

– podejmowanie wczesnej interwencji wobec dzieci doznają-

cych zaniedbań i krzywdzonych;

– włączanie jak najwcześniej dzieci z różnymi rodzajami ograni-

czeń sprawności w system wczesnej interwencji i edukacji;

– zapewnienie wszystkim dzieciom, niezależnie od statusu spo-

łeczno-ekonomicznego ich rodzin, równego dostępu do wysokiej ja-

kości wczesnej opieki i edukacji;

– określenie i realizowanie standardów sprawowania opieki insty-

tucjonalnej nad najmłodszymi dziećmi (0–3 lat), dotyczących głównie

liczby małych dzieci znajdujących się pod opieką jednego opiekuna

(Belsky 2001) oraz czasu spędzanego przez dzieci pod opieką osób

spoza rodziny, przy respektowaniu założenia mającego silne wsparcie

w wynikach badań, że im młodsze dziecko, tym bardziej istotne dla

Polityka Społeczna nr tematyczny 1/2012

jego rozwoju jest utrzymywanie silnej więzi z rodzicem/głównym

opiekunem (Sroufe i in. 2005);

– kształcenie wysoko wykwalifikowanej kadry pracowników in-

stytucji wczesnej opieki nad dziećmi i edukacji;

– intensywne włączanie rodziców we współpracę z placówkami

wczesnej opieki nad dzieckiem i edukacji (rodzice w podwójnej roli

– jako eksperci w stosunku do swojego dziecka oraz osoby mające

największy wpływ na jego rozwój i stosunek do świata);

– edukacja rodziców dotycząca wspierania rozwoju poznawcze-

go, zainteresowania nauką, motywacji do zdobywania nowych kom-

petencji (rodzina pozostaje głównym środowiskiem edukacyjnym

dziecka do trzeciego roku życia);

– tworzenie sieci wsparcia dla rodzin z małymi dziećmi w zakre-

sie wyzwań edukacyjnych.

dziców oraz osób odpowiedzialnych za kształt państwa. Ponadto wy-

maga przeznaczenia odpowiednich środków finansowych, co stanowi

dużą trudność, szczególnie dla krajów ubogich. Jednakże doświad-

czenia wielu państw i badania prowadzone w tym zakresie (por. Brze-

zińska, Czub, Czub w tym numerze) pokazują, iż inwestycja we wcze-

sny rozwój dzieci jest pod każdym względem korzystna. Prawidłowy

rozwój w pierwszych latach życia znacząco zwiększa szanse na dłuż-

sze kontynuowanie nauki i skuteczność w znajdowaniu pracy, a także

przeciwdziała wykluczeniu społecznemu. Bezpośrednie korzyści z tej

inwestycji to: lepszy start szkolny, co ma wpływ na przebieg kariery

edukacyjnej, co z kolei ma związek z alokacją w strukturze społecznej

i jakością życia w dorosłości; ułatwienie godzenia ról rodzinnych i za-

wodowych rodzicom małych dzieci, co wpływa na poprawę wskaźni-

ków demograficznych; rozwój kapitału ludzkiego (zdrowsze, wszech-

stronnie rozwijające się, obywatelskie społeczeństwo).

GŁÓWNE ELEMENTY ZINTEGROWANEGO SYSTEMU

WCZESNEJ OPIEKI NAD DZIECKIEM I EDUKACJI

LITERATURA

Alternatywne formy opieki rozwojowej dla dzieci poniżej 3 roku życia (2009),

Poznań: Instytut Małego Dziecka im. Astrid Lindgren.

Belsky J. (2001), Developmental risks (still) associated with early child care,

„Journal of Child Psychology and Psychiatry”, 42, 845–859.

Blakemore S.-J., Frith U. (2008), Jak uczy się mózg?, Kraków: Wydawnictwo

Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Bowlby J. (2007), Przywiązanie , Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Bretherton I., Munholland K. (1999), Internal working models in attachment

relationships: a construct revised , w: J. Cassidy, Ph.R. Shaver (red.),

Handbook of attachment. Theory, research and clinical application , New

York: The Guilford Press, s. 89–115.

Brzezińska A.I., Czub, M. (2012), Wczesna opieka i edukacja dzieci w Polsce

w kontekście europejskim , „Polityka Społeczna ”, w tym numerze.

Brzezińska A.I., Czub M., Czub T. (2012), Krótko- i długofalowe korzyści z wczes-

nej opieki nad dzieckiem i edukacji, „ Polityka Społeczna ”, w tym numerze.

Czub M. (2005), Wiek niemowlęcy. Jak rozpoznać potencjał dziecka?, w: A. Brze-

zińska (red.), Psychologiczne portrety człowieka. Praktyczna psychologia

rozwojowa , Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, s. 41–66.

Early Experiences Matters. A Guide to Improved Policies for Infants and Tod-

dlers (2009), Zero to Three. National Center for Infants and Families.

Gopnik A., Meltzoff A., Kuhl P. (2004), Naukowiec w kołysce. Czego o umyśle

uczą nas małe dzieci?, Poznań: Media Rodzina.

Grossmann K., Grossmann K. (1991), Attachment quality as an organizer of

emotional and behavioral responses in a longitudinal perspective , w: C. Par-

kes, J. Stevenson-Hinde, P. Maris (red.), Attachment across the life cycle,

London: Routledge, s. 93–114.

Lubowiecka J. (2000), Przystosowanie psychospołeczne dziecka do przed-

szkola , Warszawa: Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne.

Olds D.L., Henderson C.R. Jr., Cole R., Eckenrode J., Kitzman H. & Luckey, D.

(1998), Long-term effects of nurse home visitation on children’s criminal

and antisocial behavior : 15-year follow-up of a randomized trial , „Journal

of the American Medical Association”, 280, s. 1238–1244.

Ożadowicz N. (2011), Proces adaptacji dziecka trzyletniego do środowiska

przedszkolnego , Poznań: Instytut Psychologii Uniwersytetu im. Adama

Mickiewicza (niepublikowany maszynopis pracy magisterskiej).

Sameroff A., Lewis M., Miller S., red. (2000), Handbook of developmental

psychopathology , New York: Kluwer Academic/Plenum Publishers.

Siegel D. (2009), Rozwój umysłu. Jak stajemy się tym, kim jesteśmy , Kraków:

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Sroufe L.A. (1995), Emotional Development. The organization of emotional life

in the early years, Cambridge University Press.

Sroufe L.A., Egeland B., Carlson E.A., Collins W.A. (2005), The development

of the person. The Minnesota study of Risk and Adaptation from Birth to

Adulthood, New York: The Guilford Press.

Szredzińska R., Lewandowska K., Podlewska J. (2012), Zdrowie małych dzie-

ci. „ Dziecko Krzywdzone” nr 1(38), s. 63–81.

Van den Boom D. (1994), The influence of temperament and mothering on at-

tachment and exploration: an experimental manipulation of sensitive re-

sponsiveness among lower-class mothers with irritable infants , „Child

Development”, 65 , s. 1457–1477.

Wood M.E. (1981), Costs of intervention programs , w: C. Garland i in. (red.),

Early intervention for children with special needs and their families: fin-

digs and recommendations , Seattle: University of Washington.

Wygotski L.S. (1971), Problem rozwoju i rozpadu wyższych funkcji psychicz-

nych , w: L.S. Wygotski, Wybrane prace psychologiczne , Warszawa: Pań-

stwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 489–507.

Obecnie podejmowanych jest wiele działań wobec najmłodszych

i dla najmłodszych dzieci przez różnorodne środowiska – zarówno na

poziomie państwa, jak i samorządów lokalnych oraz sektora prywat-

nego. Aby mogły one działać efektywnie, konieczne jest zintegrowa-

nie na poziomie całego państwa wszystkich elementów systemu poli-

tyki społecznej. Rozwojowe potrzeby dziecka są komplementarne

– zaspokojenie jednej warunkuje zaspokojenie kolejnych, jego rozwój

przebiega równocześnie w sferze fizycznej, motorycznej, społecznej,

poznawczej i emocjonalnej. Wszystkie te obszary są ściśle powiąza-

ne, zatem oddziaływania na rzecz wspomagania rozwoju wymagają

podobnie całościowego podejścia, czyli integracji. Troska o prawi-

dłowy rozwój dzieci w najwcześniejszym okresie życia nie może więc

zostać ograniczona do jednego, jakiegokolwiek, resortu – zdrowia,

edukacji, polityki społecznej, sprawiedliwości.

Dobrze zorganizowany system wczesnej opieki nad dzieckiem

i edukacji charakteryzuje się dopasowaniem infrastruktury do ofero-

wanych usług (rys. 2).

Rysunek 2. Główne elementy zintegrowanego systemu

wczesnej opieki nad dzieckiem i edukacji

SYSTEM

WCZESNEJ OPIEKI

NAD DZIECKIEM

I EDUKACJI

CECHY USàUG:

•

INFRASTRUKTURA:

•

dostĊpne

standardy opieki

przystĊpne

monitorowanie usáug

•

wysokiej jakoĞci

•

podnoszenie jakoĞci

dopasowane do

warunków

kulturowych

rozwój zawodowy

specjalistów

•

warunki pracy specjalistów

•

ewaluacja systemu

doskonalenie oferty

•

zaangaĪowanie spoáeczne

budowanie woli

decydentów

•

nakáady finansowe

•

Żródło: opracowanie własne na podstawie Early Experiences Matters Policy Guide (2009).

PODSUMOWANIE

Dobrze zorganizowany i zintegrowany system wczesnej opieki i edu-

kacji jest dużym wyzwaniem dla każdego państwa. Wiąże się z ko-

niecznością zmian w świadomości społecznej profesjonalistów, ro-



SUMMARY

Well-organized unitary system of early childhood education and care is a great challenge for every country. It re-

quires changes in public awareness among the professionals, parents and politicians and considerable financial outlay

also. However, investment in this area ensures proper development of children during first years of life, significantly

increases the chances of continuing education and labor market efficiency. It also prevents social exclusion. The article

presents recommendations, which include the principles of the early childhood education and care system, resulting

from research and practice.

SUMMARY

Polityka Społeczna nr tematyczny 1/2012

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: