Granice nazistowskich obozów koncentracyjnych.pdf

(1820 KB) Pobierz
Studia z Geografii Politycznej i Historycznej
tom 4 (2015), s. 277–290
DOI http://dx.doi.org/10.18778/2300-0562.04.11
Łukasz Węgrzyn
Granice nazistowskich obozów koncentracyjnych
i zagłady na terenie okupowanej Polski
Na terytorium okupowanej Polski w okresie drugiej wojny światowej naziści założyli
dwa szczególne rodzaje obozów: koncentracyjne (Konzentrationslager Auschwitz-Birke-
nau, KL Lublin, KL Plaszow) i zagłady (SS-Sonderkommando Kulmhof, Sonderkom-
mando Belzec der Waffen-SS, SS-Sonderkommando Treblinka, SS-Sonderkommando
Sobibor). Każdy z nich stanowił pewien zamknięty obszar, którego granice wyznaczane
były w postaci konkretnych obiektów liniowych i punktowych. Morfologicznie można
wyróżnić granice wewnętrzne (oddzielające strefy wewnątrzobozowe) bezpośrednie
(granica właściwa) oraz zewnętrzne. Bezpośrednie granice obozów były zróżnicowane:
od pojedynczego płotu aż do wielokrotnych linii drutów kolczastych z wieżami stra-
żniczymi. Najsłabiej rozwiniętą granicę miał Kulmhof, natomiast najsilniej rozwiniętą
strefę graniczną z systemem izolacji wykształcił Auschwitz-Birkenau. Głównym celem
artykułu jest analiza i typologia części składowych granic nazistowskich obozów kon-
centracyjnych i zagłady na terenie okupowanej Polski.
Słowa kluczowe:
obozy koncentracyjne, obozy zagłady, granica, morfologia.
1. Wprowadzenie
Polityka III Rzeszy odznaczyła się szczególnym terrorem wobec ludności
krajów okupowanych, w tym Polski. Program izolacji przeciwników narodowo-
-socjalistycznego reżimu oraz fizycznej eksterminacji określonych grup ludnoś-
ciowych bądź narodowościowych był realizowany m.in. poprzez zakładane
w tym celu obozy koncentracyjne i zagłady. Na terenach okupowanej Polski
naziści utworzyli obozy koncentracyjne: KL Auschwitz-Birkenau (obok Oświę-
cimia), KL Lublin (na obrzeżach Lublina) i KL Plaszow
1
(w jednej z dzielnic
Krakowa) oraz obozy zagłady (śmierci): Kulmhof (w Chełmnie nad Nerem),
Belzec (nieopodal Bełżca), Sobibor (obok wsi Sobibór) i Treblinka (w okolicy
Treblinki). Ich lokalizacja była różna. Część usytuowano w bliskim otoczeniu
zabudowy mieszkalnej bądź na terenach sąsiadujących, a część starano się cał-
kowicie odizolować od otoczenia w promieniu nawet kilku kilometrów, wyko-
Początkowo pełnił funkcję obozu pracy, później przemianowany na obóz koncen-
tracyjny.
1
278
Łukasz Węgrzyn
rzystując do tego celu tereny ze sprzyjającymi warunkami naturalnymi, w szcze-
gólności lasy. Miało to służyć zachowaniu tajemnicy dokonywanych w nich
zbrodni. Same obozy stanowiły zamknięte obszary, podzielone na części funk-
cjonalne (granicą fizyczną bądź umownie – na planie obozu na podstawie
funkcji poszczególnych obiektów zagospodarowania przestrzeni obozowej).
Lagry były odizolowane od terenów sąsiednich elementami granicznymi, które
przyjmowały postać zarówno obiektów liniowych (ciągi drutów kolczastych,
parkanów drewnianych itp.), jak i punktowych (wieże strażnicze). Elementy te
stanowiły w pierwszej kolejności zabezpieczenie obozów przed ucieczką więź-
niów i należy je traktować jako granice bezpośrednie. Miały one za zadanie
maksymalnie odizolować osadzonych od świata zewnętrznego, a ponadto stano-
wiły niekiedy barierę dla wzroku ludzi z zewnątrz, co miało na celu dochowanie
tajemnicy tego, co się w obozach działo. Dalej od nich czasami stosowano do-
datkowe odgrodzenia, które można zaliczyć do kategorii granic zewnętrznych,
stanowiących uzupełniające źródło zabezpieczenia obozu, pełniące także funkcje
maskujące. Wyróżnić można też granice wewnętrzne, które oddzielały poszcze-
gólne części lagru od siebie. Były to strefy funkcjonalne lub odcinki, części
obozu. Niektóre z obozów posiadały dodatkowy pas pomiędzy linią baraków
a pierwszą linią ogrodzenia, który stanowił tzw. strefę śmierci. Strefę tę wraz ze
wszystkimi typami ogrodzenia i granic zewnętrznych obozu można określić
mianem strefy granicznej (ryc. 1).
Ryc. 1. Typy granic obozów w ujęciu schematycznym
Źródło: opracowanie własne
Granice nazistowskich obozów koncentracyjnych i zagłady...
279
2. Obozy koncentracyjne
Pierwszym obozem, jaki naziści założyli na terenach okupowanej Polski, był
Auschwitz-Birkenau. Dokonano tego 14 czerwca 1940 r. na obrzeżach Oświę-
cimia, wykorzystując na zabudowania części macierzystej (Auschwitz I) obiekty
byłych koszarów wojska polskiego, znajdujące się na terenie tzw. Osady Bara-
kowej, założonej specjalnie dla robotników sezonowych i uchodźców z Galicji.
Rok później, w październiku 1941 r., na terenie wsi Brzezinka, położonej kilka
kilometrów od Auschwitz I, naziści rozpoczęli budowę drugiej części komp-
leksu – Birkenau. Należy podkreślić, że wszystkich mieszkańców wsi Brzezinka
oraz okolicznych miejscowości (Rajska, Babic, Broszkowic, Boru, Bud, Harmęż
i Pław) wysiedlono, co stanowiło konsekwencję tworzenia tzw. strefy interesów
obozu Auschwitz-Birkenau. Zarówno obóz macierzysty, jak i Birkenau stano-
wiły zamknięte obszary – odgrodzone od świata zewnętrznego długą linią dru-
tów kolczastych wraz z posterunkami wież strażniczych. Tak wykształcona
strefa graniczna była charakterystyczna dla wszystkich wymienionych obozów
koncentracyjnych, lecz w swojej szczegółowej postaci morfologicznej była
nieco odmienna. W przypadku Auschwitz-Birkenau można mówić również
o quasi-granicy, którą była linia wyznaczająca strefę interesów obozu. Był to
zarządzany przez SS obszar o powierzchni ponad 40 km
2
, powstały na początku
1941 r. po wysiedleniach Polaków i Żydów z położonych w pobliżu obozu wsi
oraz mieszkańców jednej z dzielnic Oświęcimia. Wytyczenie tej strefy było
wynikiem dążności władz obozu do usunięcia z okolicy świadków zbrodni
dokonywanych przez SS, jak i też utrudnienia kontaktów więźniów ze światem
zewnętrznym
2
. Nie stanowiła ona w sensie fizycznym żadnej linii ani szeregu
obiektów, jak np. ciągu drutów kolczastych i posterunków strażniczych, ale była
drugim elementem granicy, o którym należy wspomnieć w niniejszych rozwa-
żaniach.
We właściwej formie ogrodzenie obozu macierzystego Auschwitz I składało
się z podwójnej linii drutów kolczastych pod napięciem elektrycznym oraz
ośmiu wież strażniczych. Ósmy posterunek straży w postaci wieżyczki znajdo-
wał się na wartowni przy bramie głównej, tuż przy granicy obozu, dlatego
można zaliczyć ją do elementów granicznych. Warto dodać, że wieżyczki nie
były położone bezpośrednio na linii ogrodzenia, ale tuż za nią. Na linii ogro-
dzenia umieszczono również bramę wejściową ze sławetnym napisem
Arbeit
macht frei.
Istniała również tzw. strefa śmierci (Todszone) pomiędzy wewnęt-
rzną linią ogrodzenia i najdalej wysuniętą ścianą baraków, której przekroczenie
http://www.70.auschwitz.org/index.php?option=com_content&view=article&id=19
0&Itemid=176&lang=pl
2
280
Łukasz Węgrzyn
równało się natychmiastowej śmierci z karabinu strażnika z wieży. Od południo-
wego wschodu oraz południa (od strony dróg) postawiono betonowy mur, który
można zaliczyć do całości strefy granicznej obozu, gdyż jego zadaniem było
zasłonięcie terenu w celu zatajenia działań prowadzonych w obozie. Bez-
pośrednią granicę Auschwitz I stanowiła zatem linia drutów kolczastych wraz
z sąsiadującymi wieżyczkami, czego uzupełnieniem był niekompletnie otacza-
jący obóz betonowy mur.
W Auschwitz II (Birkenau) mamy do czynienia z podobną formą ogrodzenia,
składającą się z długiej linii pojedynczych drutów kolczastych oraz wieżyczek
strażniczych. Nie było tam jednak szczelnego muru, mającego izolować obóz
wizualnie. Należy dodać, że linia drutów nie tylko była granicą obozu jako
całości, ale stanowiła również rodzaj granicy wewnętrznej, oddzielającej posz-
czególne części obozu (odcinki) od siebie. Zatem można mówić tu o granicy
zewnętrznej, jak i wewnętrznej. Na linii ogrodzenia zewnętrznego umieszczona
była wartownia główna SS wraz z bramą. Wszystkie 27 wieżyczek zlokalizo-
wano poza linią ogrodzenia, lecz w jej bardzo bliskim sąsiedztwie, a kilka z nich
w większym oddaleniu od granicy obozu.
Dodatkowo można wyróżnić tzw. mały i duży łańcuch straży, otaczający
poszczególne części kompleksu obozowego. Mały łańcuch straży (Kleine
Pos-
tenkette)
zamykał obszar obozu macierzystego i Brzezinki, natomiast duży
łańcuch (Grosse
Postenkette)
był rozstawiony o wiele szerzej i tworzył przyle-
gające do siebie ściśle kontrolowane obszary zabezpieczenia dodatkowego
obozów, których przekroczenie odbywało się za okazaniem specjalnej przepu-
stki (Strzelecka 1995, s. 58).
Wspomniana wcześniej strefa interesów obozu (Interessengebiet) została
utworzona w celu uzyskania pewnych korzyści przez władze obozowe:
– przejęcia znacznego areału ziem uprawnych i „produktywizacji” więź-
niów (reedukacja osadzonych); sprzedaż płodów rolnych miała przynieść SS
wymierny dochód;
– usunięcia z terenów przyobozowych ludności polskiej, co miało utrudnić
organizowanie ucieczek i utrzymywanie przez więźniów kontaktów ze światem
zewnętrznym;
– stworzenia na tym terenie co najmniej dwóch wzorcowych wiosek szko-
leniowych dla rolników z Niemiec.
Auschwitz miał odgrywać istotną rolę w zagospodarowaniu w przyszłości
niemieckiego Wschodu. Idea ta została jednak porzucona, a w jej miejsce
w Rajsku i Harmężach powstały eksperymentalne stacje rolnicze SS. Nieza-
leżnie od powyższych faktów, strefa interesów obejmowała określony obszar,
z wyraźnie wytyczonymi granicami. Rozciągała się w ostatecznej formie
w rozwidleniu rzek Wisły i Soły, w granicach biegnących od Broszkowic
Granice nazistowskich obozów koncentracyjnych i zagłady...
281
wzdłuż Soły do wsi Bielany, stamtąd przez Łęki, Skidzin, Wilczkowice obok
Brzeszcz do Wisły, a dalej jej biegiem do ujścia Soły pod Broszkowicami (Piper
Świebocka 1993, s. 25). Strefa interesów była zorganizowana jako osobny, wy-
dzielony z administracji cywilnej okręg administracyjny (Amtsbezirk), na które-
go czele stał komendant obozu (Strzelecka 1995, s. 58). Ze strefy tej wyłączono
fragment po wschodniej stronie – były to tereny zachodniego obrzeża Oświęci-
mia, ze stacją kolejową po zachodniej stronie Soły (ryc. 2). Decyzję taką podjęto
w celu umożliwienia swobodnego dostępu mieszkańców do stacji kolejowej.
Obszar strefy interesów był stale patrolowany przez esesmanów
3
.
Ryc. 2. Kategorie granic KL Auschwitz-Birkenau
Źródło: H.-J. Lang (2013, b.n.)
3
http://www.ofpc.pl/pliki/PIOTR_SETKIEWICZ.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin