Fras, Janina - Podstawy identyfikacjii typologii wypowiedzi w mediach masowych (2012).pdf

(1072 KB) Pobierz
Janina Fras
Uniwersytet Wrocławski
Podstawy identyfikacji
i typologii wypowiedzi
w mediach masowych
Zarówno w szeroko pojętej komunikologii, jak i w medioznawstwie, które
niedawno zyskało w Polsce status samodzielnej dyscypliny badawczej, kwestie
wyodrębniania, identyfikacji i typologii wypowiedzi w mediach nie doczekały
się należytego wyjaśnienia
1
. Podobnie jak samo
medium komunikacji
(czy też
medium masowe),
także elementarna jednostka zawartości mediów –
wypowiedź
medialna
(inaczej:
przekaz, tekst
[kultury],
komunikat, publikacja, produkt kultu‑
Przykładowo, w jednym z nowszym kompendiów wiedzy medioznawczej,
Słowniku terminologii
medialnej
pod redakcją Walerego Pisarka (2006), hasła:
wypowiedź, komunikat, tekst, przekaz, utwór,
wytwór
nie mają jasnych eksplikacji (np. przekaz zdefiniowano jako „jeden z najważniejszych, a według
niektórych missocentrycznych ujęć nawet najważniejszy, bo uważany za konstytutywny, element
każdego aktu komunikowania” s. 167) ani konsekwentnych odniesień wzajemnych. Nie ma w słowniku
hasła
typologia wypowiedzi w mediach masowych,
choć jest – nie tak przecież podstawowa –
typologia
wytworów drukowanych.
Brak w słowniku podstawowych pojęć typologicznych:
gatunek wypowiedzi,
gatunek medialny.
Zamiast hasła w liczbie pojedynczej
gatunek dziennikarski
jest hasło kolektywne –
gatunki dziennikarskie,
w którym te utożsamiono ze „zbiorem reguł, określającym budowę poszcze‑
gólnych utworów lub materiałów dziennikarskich”; ponadto jako główny wskazano aspekt historyczny,
a nie opisowy, badań nad gatunkami wypowiedzi w MM (zob. s. 66). Hasło
genologia dziennikarska
także nie prezentuje aktualnej wiedzy o dyscyplinie: „dział wiedzy o dziennikarstwie zajmujący się
opracowywaniem historii gatunków dziennikarskich” (s. 68). W haśle
kod
znajdujemy niezdefiniowa‑
ne pojęcie
kod gatunków w mediach
(s. 94), ale bez odnośnika do hasła
gatunki dziennikarskie
i haseł
komunikat, tekst, przekaz, wypowiedź.
Wprowadzono podział
kodów
na cyfrowe (znaki możliwe do
oddzielenia, np. litery lub cyfry) i znaki znaczące w zespoleniu (np. reguły
savoir vivre’u,
flamenco, kod
gatunków w mediach). Jest to błędna interpretacja statusu gatunku – ten bowiem przede wszystkim
znaczy samoistnie, choć siatka relacji z innymi gatunkami jest także istotna.
1
14
Janina Fras
ralny
2
) – jest traktowana zazwyczaj jako pojęcie tak oczywiste, że niewymagające
eksplikacji. Badacze często, na użytek własnego wywodu, posługują się którymś
z popularnych określeń typologicznych wypowiedzi w mediach masowych (dalej:
MM), np.:
materiał / materiały, program, audycja
czy
artykuł,
określeń identyfi‑
kujących takie wypowiedzi bardzo ogólnie. Ostatnio zwłaszcza
artykuł
stał się
bardzo dogodnym hiperonimem, służącym określeniu każdej jednostki zawarto‑
ści, już nie tylko prasy drukowanej, ale także sieci teleinformatycznej.
1. Współczesna genologia medialna. Wypowiedź i gatunek wypowiedzi
W Polsce genologia medialna i dziennikarska jako subdyscyplina komunikologii
i medioznawstwa, zajmująca się identyfikacją (kwalifikacją) i typologią (a także,
choć coraz rzadziej, systematyzacją) jednostek zawartości MM, dopiero się kształ‑
tuje
3
. Tymczasem właśnie refleksja genologiczna jest kluczowa dla stworzenia
spójnej teorii typu wypowiedzi medialnej, czyli teorii gatunku medialnego, a co
za tym idzie, także – odpowiadających współczesnemu stanowi badań – w miarę
całościowych typologii gatunków wypowiedzi realizowanych w najpopularniej‑
szych mediach: prasie, radiofonii, telefonii, telewizji i sieci. Uporządkowanie
i stabilizacja elementarnej wiedzy o typach i gatunkach wypowiedzi są kluczowe
dla wielu metod, technik i procedur badawczych, dość wymienić: analizę treści,
analizę zawartości mediów, analizę dyskursu, analizę ramową czy analizę wyda‑
rzeń medialnych.
Wypowiedź jako taką można zdefiniować jedynie bardzo ogólnie – jest to
tworzona, postrzegana zmysłowo (głównie wzrokowo i słuchowo) oraz analizo‑
wana i przetwarzana przez uczestników aktów komunikacji jednostka wyrażania,
Tak wielorako określane są jednostki zawartości MM w dyskursie naukowym (kolejność wska‑
zuje preferowane tu określenia). W tradycji badań nad zawartością MM pozycję szczególną ma
tekst.
Współcześnie nie można już utrzymać wąskiej definicji
tekstu
jako przekazu li tylko językowego
(zob. o tym szerzej w haśle
wypowiedź
w: Pisarek, 2006, s. 236), choć wymiana tekstów / komunika‑
tów językowych to nadal podstawowy sposób porozumiewania się ludzi – także w sieci.
Tekst językowy
pozostaje więc mniej lub bardziej fundamentalny w komunikacji – również w najnowszych mediach
(nawet krótkie filmy / klipy w YouTube mają swoje tytuły i opisy). Jako określenia zbiorcze zawartości
MM (głównie telewizji) używane są, także w publikacjach naukowych, mniej lub bardziej wartościują‑
ce metafory:
uniwersum wypowiedzi medialnych
(+,0);
strumień przekazów
(+,0);
mozaika medialna
(+,0),
papka medialna
(
‑), sieczka medialna
(
‑).
Od niedawna modne wśród przedstawicieli branży
medialnej staje się określenie zbiorcze, wywodzące się z angielskiego –
kontent,
np. branżowy portal
Wirtualne Media powiadamiał ostatnio:
Discovery Historia szuka dostawców polskiego kontentu do
swojej ramówki.
3
Do niedawna najsilniejszy pozostawał nurt użytkowo‑edukacyjny poznania typów wypowiedzi
w mediach, głównie w prasie. Nie dziwi więc, że
stricte
genologiczną monografię naukową mają jak
dotąd jedynie polskie gatunki prasowe; zob. pracę Marii Wojtak
Gatunki prasowe
z 2004 r. (choć nie
uwzględniono ważnego gatunku prasowego – artykułu). Nowe monografie mają także dwa ważne
gatunki prasowe: wywiad (Kita, 1999) i wiadomość (Piekot, 2006). Tomasz Piekot przy określaniu
typu wypowiedzi nie używa pojęcia
identyfikacja gatunku,
a
kwalifikacja typologiczna
(Piekot, 2006,
s. 25). O nieprzydatności systematyzacji gatunków medialnych zob. Bauer, 2009, s. 329‑334.
2
Podstawy identyfikacji i typologii wypowiedzi w mediach masowych
15
stanowiąca pewną całość, wyróżnialną z otoczenia. Konieczne doprecyzowanie
znaczenia tego pojęcia łączyć się musi ze wskazaniem ważności któregoś z aspek‑
tów lub elementów aktu komunikacji, w którym wypowiedź jest realizowana.
Jeśli podkreślimy ważność treści wypowiedzi – wypowiedź jest pewną całością
znaczącą / semantyczną; jeśli wskażemy swoistość znakową wyrażania – wypo‑
wiedź jest zrealizowanym w danym języku (nie tylko etnicznym) przejawem dzia‑
łania komunikacyjnego. Jeśli podkreślimy wagę medium upublicznienia wypo‑
wiedzi – wskażemy wypowiedź medialną / w mediach, dla której kluczowe jest
odgraniczenie czasowe i przestrzenne względem innych wypowiedzi, współtwo‑
rzących zawartość danego medium. Wypowiedź jest kategorią poziomu realne‑
go / realizacyjnego / dziania się komunikacji; to zatem twór realny / wyrażony,
najistotniejszy dla interakcji w poszczególnych aktach i procesach komunikacji.
We współczesnym ujęciu genologicznym zakłada się, że w komunikacji
w obrębie każdej długotrwałej wspólnoty komunikacyjnej (przyjmijmy, że tę spaja
najczęściej język etniczny) wykorzystywane są po wielokroć pewne typy / gatun‑
ki wypowiedzi (Bachtin, 1986; Duff, 2000; Frow, 2006). Typowości wypowiedzi
w MM sprzyja niewątpliwie swoistość komunikacji z ich udziałem, polegająca
na technicznym zwielokrotnieniu przekazów, cykliczności, powtarzalności oraz
schematyzacji wewnętrznej i zewnętrznej zawartości (Mrozowski, 2001).
W odróżnieniu od wypowiedzi jej gatunek należy postrzegać przede wszyst‑
kim jako twór abstrakcyjny – prototypowy wzorzec, model; schemat niemate‑
rialny oraz możliwie holistyczny i spójny acz prosty, normatywny / zinstytucjo‑
nalizowany inwariant, który względnie trwale pozostaje w rejestrze konstruktów
komunikacyjnych kultury danej wspólnoty, podlegając jej regulacjom (konwen‑
cjom) na danym etapie istnienia
4
. Gatunek wypowiedzi, czyli wielokroć wykorzy‑
stywany w komunikacji typ wypowiedzi, znamionują: znacząca odrębność co do
treści, formy, stylu i funkcji, pojedynczość (niezawieranie innych gatunków) oraz
utrwalenie w abstrakcyjno‑pojęciowej warstwie języka.
Gatunek
(z niem.
Gattung)
wypowiedzi uznajemy tu za podstawowe pojęcie
typologiczne genologii komunikacyjnej, w obrębie której najczęściej wyodrębnia
się liczne subdyscypliny. Dość wymienić najstarsze – genologię retoryczną i lite‑
racką, ale można także wspomnieć genologię lingwistyczną, muzyczną, medialną
i dziennikarską, filmową, polityczną, religijną, naukową, urzędową etc. Warto
przypomnieć, że termin
gatunek
jest powszechnie znany w odmianie potocznej
języka. Jako specjalistyczny termin jest używany na oznaczenie podstawowej
jednostki analitycznej w rozmaitych dyscyplinach wiedzy, głównie w naukach
biologicznych, a także: materiałoznawstwie, muzykologii, filmoznawstwie.
Gatunki mają zatem status powszechników, przynależących do zasobu pamięci kulturowej, lub
memów, czyli jednostek informacji przekazywanych przez ludzi w pionowej i poziomej transmisji
kultury (zob. Blackmore, 1999).
4
16
Janina Fras
Gatunek – obok dyskursu
5
 – uznać należy także za jedną z dwu głównych ram
kulturowych wypowiedzi w MM, wypowiedzi stanowiących wielki, stale rosną‑
cy i swoisty podzbiór wszelkich wypowiedzi ludzkich. Rama gatunkowa pozwa‑
la na identyfikację typologiczną przede wszystkim na poziomie abstrakcyjno‑
‑pojęciow ym; rama dyskursywna  – na osadzenie w ypowiedzi w szeroko
rozumianym kontekście realnych aktów i procesów komunikacji.
Abstrakcyjnie pojęty
gatunek wypowiedzi
jest swego rodzaju wskazaniem
dla wszystkich uczestników komunikacji, także komunikacji z udziałem MM.
Kreator / twórca / wytwórca danej wypowiedzi – choć w MM nie zawsze łatwo
identyfikowalny, bo najczęściej zbiorowy – znając właściwe danej kulturze gatun‑
ki, wie, według jakich wzorców wypowiedź ukształtować, aby ta została świa‑
domie rozpoznana, odebrana i wykorzystana. Zbieżność wyobrażeń wszystkich
uczestników komunikacji na temat przynależności gatunkowej danego komunika‑
tu ze stanem faktycznym trzeba więc uznać za warunek istnienia danego gatunku,
choć niekoniecznie warunek powstania wypowiedzi w tymże gatunku
6
.
Za ekwiwalenty terminu
gatunek w ypowiedzi
należy uznać w yraże‑
nia:
wzorzec gatunkowy, formuła gatunkowa
(z łac.
formuła –
reguła, przepis)
i
konwencja gatunkowa
(z łac.
conventio –
umowa, układ)
7
.
Nie jest natomiast
stricte
genologicznym terminem
format,
które to określenie typologiczne wypo‑
wiedzi w radiu i telewizji nabiera popularności w ostatnich dziesięciu latach, także
w pracach medioznawczych, bez zaznaczenia jednak, że terminem tym posłu‑
gują się przede wszystkim właściciele mediów, dyrektorzy programowi i produ‑
cenci formatów, czyli złożonych z wielu gatunków rozrywkowych wypowiedzi
medialnych (np.
reality show,
serial,
talk show
czy
talent show)
8
. Warto wreszcie
wspomnieć o wywodzącym się z francuskiego, upowszechnionym także w języku
angielskim, określeniu typu wypowiedzi w mediach –
genre
(dosł.:
sposób postępo‑
wania, zachowania, styl bycia),
które w Polsce zostało wprowadzone do genologii
lingwistycznej przez Annę Wierzbicką za sprawą jej nowatorskiej teorii genre‑
’ów mowy i koncepcji semantyki uniwersalnej (zob. Wierzbicka, 1983, s. 125‑137).
W angielskim właśnie
genre
(z zachowaną francuską wymową) to główne określe‑
nie typu wypowiedzi w MM (media
genre);
gatunek dziennikarski to zatem
jour‑
nalism genre,
zaś
genre studies
(in
mass media)
to odpowiednik polskiej genologii
medialnej i dziennikarskiej (zob. Chandler, 2000).
O dyskursie ostatnio zob.: T. Van Dijk (2001), R. Wodak i M. Mayer (2007), R. Szwed (2011).
Najbardziej znanym przykładem celowego wprowadzenia w błąd przez zatajenie swoistości
gatunkowej wypowiedzi jest wyemitowanie w radiu w 1938 r.
Wojny światów
Orsona Wellesa; zatajo‑
no, że to słuchowisko, i wielu radiosłuchaczy sądziło, że to relacja na żywo. Dziś zatajanie swoistości
gatunkowej przed odbiorcami dotyczy zwłaszcza reklam (product
placement).
7
Za mniej adekwatny termin należy uznać
formę –
nazbyt wieloznaczny i przydatny jako określe‑
nie jednego z czterech wyznaczników gatunku (obok funkcji, stylu i treści).
8
Zob. o formacie: Moran, Malbon, 2006; także: Gębicka, 2010.
5
6
Podstawy identyfikacji i typologii wypowiedzi w mediach masowych
17
2. Prymarna identyfikacja gatunku, polskie nazwy gatunkowe
Prymarna identyfikacja gatunku wypowiedzi w MM odbywa się w danym języ‑
ku etnicznym: bycie nazwanym jest podstawowym warunkiem istnienia dane‑
go obiektu (zatem i gatunku wypowiedzi) w kulturze danej wspólnoty. Nazwa
gatunkowa (także: nazwa genologiczna, nazwa generyczna
9
) identyfikuje dany
gatunek oraz wskazuje przyjęcie zarówno określonej strategii kreacji (tworzenia),
jak i użytkowania gotowej wypowiedzi. Za drugi co do ważności
10
identyfikator
należy uznać tytuł wypowiedzi w danym gatunku; opatrzenie tytułem szczegól‑
nie odróżnia wypowiedzi w MM od wypowiedzi w kontakcie bezpośrednim. Rola
tytułów wypowiedzi w MM współcześnie znacznie wzrosła, m.in. ze względu
na przyspieszenie i wielość mediów komunikacji. Niewątpliwie można mówić
o wzroście znaczenia doboru tytułu dla popularności wypowiedzi nim opatrzonej;
tytuł może stać się głównym elementem zajawki, plakatu czy billboardu, promu‑
jących np. serial telewizyjny. Powstaje nawet nowa specjalizacja tekstotwórcza –
umiejętność nadawania atrakcyjnego tytułu, który stanowi dziś o atrakcyjności
rynkowej wypowiedzi, skądinąd mogącej być nie najwyższej jakości. Badacze nie
są zgodni co do statusu genologicznego tytułu – przybywa zwolenników suwe‑
renności tytułu jako minigatunku (Ślawska, 2008, s. 118‑26; zob. także Cohen).
Nazwy gatunkowe mogą być rodzime (np.
wiadomość, wzmianka, sprawoz‑
danie, rozmowa),
jednakże wśród polskich nazw gatunków w MM
sensu largo
przeważają te zapożyczone – głównie z angielskiego, rzadziej z innych wielkich
języków: francuskiego, hiszpańskiego czy niemieckiego. Starsze zapożyczone
nazwy gatunkowe były z czasem polszczone co do artykulacji i zapisu (np.
felie‑
ton, reportaż, komentarz
z francuskich:
feuilleton, reportage, commentaire; relacja
z ang.
relation).
Nazwy gatunkowe są także – choć raczej rzadko – tłumaczone
na polski: bardziej udanie (np.
wywiad
z fr.
interview; teleturniej
z ang.
quiz show
lub
game show; zwiastun
z ang.
trailer; dreszczowiec z ang. thriller)
lub mniej. Na
przykład nazwa gatunkowa
telenowela
jest niezgodna z polską tradycją nomina‑
cyjną, utrwaloną w genologii literackiej i filmowej, gdzie
nowela
to krótki, jedno‑
wątkowy tekst prozą lub film fabularny. Tymczasem
telenowela
jako określenie
podtypu serialu telewizyjnego to niezbyt udana kalka językowa z hiszpańskiego,
w którym (podobnie jak w angielskim)
nowela
oznacza powieść – rozbudowany,
wielowątkowy utwór narracyjny prozą o swobodnej konstrukcji i nieograniczo‑
nej tematyce
11
.
Generalnie próby tłumaczeń innojęzycznych nazw gatunkowych
są współcześnie skazane na niepowodzenie, zarówno te podejmowane indywi‑
dualnie (np. Jerzy Wasowski upowszechniał nazwę
muzykoł
zamiast
musical),
jak
Tak w:
Grzmil‑Tylutki, 2007.
W podejściu przeciętnego użytkownika MM tytuł może nawet decydować o wyborze z bogatej
oferty zawartości mediów, choć brak tu stosownych badań.
11
Zob. hasła
powieść
oraz
nowela filmowa
w: Gazda, Tynecka‑Makowska, 2006.
9
10

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin