Piotr Skarga- Kazania sejmow, oprac. Tazbir, Korolko.docx

Piotr Skarga, Kazania sejmowe. Oprac. J. Tazbir i M. Korolko. Wrocław 1972 i wyd. nast. BN I, 70 (kazania: II, III, IV, );

WSTĘP Janusza Tazbira i Mirosława Korolki

·         Rzeczpospolita u schyłku wieku XVI.

1. rozwój handlu, wejście Polski na rynek zachodnioeuropejski.
2. „złoty wiek” historii szlacheckiej; wpływ na decyzje państwowe, liczne przywileje.
3. Polska po unii lubelskiej rozciągała się na obszarze 815 tys. km2 (w XVII w. prawie milion).
4. śmierć Zygmunta Augusta (1572 r.) zapoczątkowała okres wolnej elekcji, powołanie władców z krajów rządzonych raczej na sposób absolutny, zabezpieczenie szlachty w artykułach henrykowskich.

·         Między „złotą wolnością” a „tyranią”.

1. wzrost znaczenia sejmików – stopniowa decentralizacja państwa (propaganda, przekupstwo, intrygi, użycie prywatnego wojska na sejmikach).
2. początek XVII w. rokosz sandomierski (konflikt między panującym a poddanymi).

·         Regaliści i opozycja.

1. regaliści – zwolennicy króla Zygmunta III Wazy: Lew Sapieha, Mikołaj Krzysztof Radziwiłł (zwany Sierotką), Hieromin Gostomski, Zygmunt Gonzaga Myszkowski; niezgoda, jaki ma być program reform.
2. opozycja skupiona wokół Zamoyskiego.

·         Kontrreformacyjny model państwa.

1. papalizm – rozwinął się XII-XIII w., papież skupia władzę świecką i duchową, monarchowie realizują władzę świecką.
2. przez wieki duchowieństwo osądzało heretyków, a władze świeckie wymierzały karę.

·         Walka z konfederacją warszawską.

1. od 1552 r. ustało faktyczne wykonywanie przez starostów wyroków sądów duchownych, 10 lat później tolerancja została potwierdzona na sejmie.
2. konfederacja warszawska 1573 r. potwierdzała istniejący status quo: utrzymanie przez reformację jej zdobyczy, brak przelewu krwi w imię wiary.
3. konfederacja nie określiła, jak ma się układać współżycie ze szlachtą różnowierczą w sprawach materialnych (dziesięciny, zabory ziem i budynków kościelnych), nie wspominała nic o jurysdykcji duchownej.
4. wobec niesprawiedliwości (ataki na różnowierców i ich mienie) innowiercy stanęli po stronie opozycjonistów.

·         Propaganda różnowiercza.

1. walka „na pióra’ wraz ze spadkiem ceny wydania książki (druk).
2. katolicy posługiwali się różnymi argumentami, m.in. reformacja burzy porządek polityczny, istniejący od wieków, podkopuje autorytet monarchy wobec szlachty, szlachty wobec chłopów, rodziców wobec dzieci, reformacja sieje niemoralność.

·         Piotr Skarga jako kaznodzieja królewski.

·         Działalność Skargi przed rokiem 1588.

1. ur. w lutym 1536 r. w Grójcu na Mazowszu, nazwisko od podwarszawskiej wsi Powązki (Powęzki) – kmiecie, poddani; w 1593 r. król i sejm potwierdza (wątpliwe) szlachectwo Skargi.
2. utrata matki i ojca w dzieciństwie, szkoła parafialna w Grójcu, Akademia Krakowska 1552-1555, bakałarz na wydziale filozoficznym.
3. kierownictwo szkołą parafialną przy kolegiacie św. Jana w Warszawie.
4. od 1557 r. wychowawca Jana Tęczyńskiego, 1560 wspólny wyjazd do Wiednia, w 1562 r. Skarga wraca do Polski (Tęczyński nadal podróżuje), krótki pobyt u biskupa kujawskiego Ja-kuba Uchańskiego.
5. przebywa we Lwowie, ok. 1564 r. przyjmuje święcenia kapłańskie, 1567 r. jest na dworze Ja-na Krzysztofa Tarnowskiego, decyzja o wstąpieniu do zakonu jezuitów.
6. 1569 r. podróż do Rzymu, nowicjat, 1571 r. powrót do kraju, wykładowca i kaznodzieja w kolegium jezuickim w Pułtusku.
7. 1573 r. przeniesiony do Wilna, początkowo wicedyrektor, od 1579 r. rektor tamtejszej szkoły.
8. zostaje profesorem – składa czwarte śluby zakonne (przysięga bezwzględne posłuszeństwo papieżowi).
9. ożywiona działalność duszpasterska i piśmiennicza, dzieła: „Pro Sacratissima Eucharistia…” 1576, „Siedm filarów, na których stoi katolicka nauka o Przenajświętszym Sakremencie Ołtarza” i „Artem duodecim sacramentariorum” 1582, „O jedności Kościoła Bożego pod jednym pasterzem…” 1577, „Żywoty świętych” 1. wydanie Wilno 1579, egzotyka, beletrystyka, popularność.
10. Stefan Batory zatwierdził utworzenie w Wilnie w miejsce kolegium jezuickiego akademii, której rektorem został Skarga.
11. w 1584 r. przeniesiony zostaje do Krakowa do domu zakonnego Św. Barbary (duże wyróżnienie), założył Arcybractwo Miłosierdzia (pomoc ubogim), a przy nim fundusz św. Mikołaja (po-sag dla ubogich dziewcząt), Bractwo św. Łazarza (pomoc żebrakom), w 1588 r, Komorę Potrzebnych („bank”, pożyczki bezprocentowe pod zastaw, przeciwdziałanie lichwie), jednał najuboższe warstwy dla kontrreformacji.

j.        Skarga wydał kilka ulotnych pisemek krytykujących konfederację warszawską „Upominanie do ewangelików” 1592 i „Proces konfederacyjej” 1595.

·         Kaznodzieje nadworni.

1. wybitni kaznodzieje: Leonard Słończewski, Klemens Ramułt, Łukasz Lwowczyk, Melchior z Mościsk (pisma nie zachowane), drukowali: Marcin Białobrzeski, Jan Dymitr Solikowski, Miko-łaj z Wilkowiecka, Jakub Wujek, Józef Wereszczyński, Stanisław Sokołowski.
2. za właściwego twórcę kazań politycznych w Polsce uchodzi Hieronim Powodowski („Propozycja z wyroków Pisma św. zebrana na sejm […] w roku 1595”).
3. kaznodziejstwem walczono z reformacją.

·         Skarga na królewskim dworze.

1. po śmierci Batorego jezuici popierali Habsburgów (Maksymiliana), natomiast Zamoyski i Skarga Zygmunta Wazę.
2. Skarga od 1588 r. jest nadwornym kaznodzieją Zygmunta III, spowiednikiem został Bernard Gołyński – jezuita, obaj pisali protokoły do przełożonych, załatwiali urzędy dla katolików, pracowali na rzecz unii z Litwą.
3. Skarga był zwolennikiem silnej władzy królewskiej, przez jego wpływ na króla brak uchwalenia ważnych ustaw (m.in. dotyczących podatków na zaciąg wojska).
4. Stanisław Kot uważa, że „Kazania sejmowe” (dodatek do 2. wydania „Kazań na niedziele i święta” w 1597) powstały pod wpływem zerwanego sejmu w 1597 r.

·         „Kazania sejmowe”.

·         Treść „Kazań’.

1. postulaty Skargi: tylko przywrócenie jedności wiary może przynieść pomyślny rozwój państwa, wzmocnienie władzy królewskiej, odbudowanie cnót obywatelskich, szybkie reformy.
2. w kazaniu pierwszym Skarga omawia różne rodzaje mądrości: Boskiej i ziemskiej (tylko ta pierwsza uratuje państwo) – pod pojęciami kryją się teorie polityczno-ustrojowe: koncepcja państwa na usługach reformacji oraz pogląd „polityków” na te sprawy.
3. w kazaniach od drugiego do połowy ósmego omawia sześć najgroźniejszych chorób Rzeczy-pospolitej.
4. drugie kazanie mówi o miłości ojczyzny, prezentuje dobrodziejstwa, jakich doświadczają obywatele, np. możliwość wyznawania prawdziwej wiary katolickiej, bogobojna władza królewska, dobrobyt materialny, pokój.
5. trzecie kazanie jest poświęcone niezgodom wewnętrznym, niszczącym państwo, ukazuje możliwe jej skutki, ciało ludzkie a organizm państwowy.
6. czwarte i piąte kazanie traktuje o tolerancji herezji, siła państwa i jego rozpad pod wpływem heretyków.
7. w szóstym kazaniu Skarga mówi o nieszczęściach wynikających z ograniczenia władzy królewskiej: złe funkcjonowanie sejmów, dochody z królewszczyzn nie wpływają do skarbu państwowego, szlachta nadużywa swoich przywilejów, monarchia jest najlepszą formą rządów.
8. siódme kazanie o niedobrych prawach, nie mogą stać w sprzeczności prawa ludzkie z Boskimi, krytyka konfederacji warszawskiej, oburzenie na nietykalność szlachty.
9. ósme kazanie poświęcone tolerancji bezkarności występków; brak sprawnego wymiaru sprawiedliwości, ucisk chłopów, rozpanoszenie się lichwy, marnotrawienie pieniędzy na zbytkowne szaty i przyjęcia.
10. zakończenie: odwołanie się do proroków ze Starego Testamentu, którzy (jak Skarga) przestrzegali swój lud przed upadkiem.

·         Program polityczny „Kazań sejmowych”.

1. władza monarsza – silna, przeciw absolutyzmowi, niepodzielna władza króla (świeckiego).
2. izba poselska i senat – pochwała fachowej elity, krytyka nadużywania własnych praw, braku kwalifikacji, podniesienie rangi senatu – doradcy króla, krytyka samowolnego rozszerzenia przez szlachtę przywilejów.
3. krytyka szlachty – posłowie napiętnowani jako ci, którzy chcą narzucić sejmowi uchwały podejmowane na sejmikach; autor pragnąłby odebrać szlachcie większość uzyskanych w XV w. przywilejów, krytyka zwłaszcza skłonności do buntów i rozruchów, pchania się do władzy, bezprawnego udziału w wolnej elekcji (władza pochodzi od Boga = kapłana).
4. obrona chłopów – wygórowana pańszczyzna, nieludzkie traktowanie.

·         Rzeczywistość i utopia w „Kazaniach sejmowych’.

1. dla państwa świeckiego wzór klasztorny (hierarchia), państwa kościelnego (absolutyzm).
2. brak programu realistycznego działania.
3. dzieło stoi na pograniczu traktatu politycznego oraz kazań.
4. Skarga niewiele troszczył się o to, jakimi środkami należałoby realizować zawarte w „Kazaniach sejmowych” założenia.
5. Skarga starał się upodobnić Rzeczypospolitą do państw zachodnich Europy, co było niemożliwe, gdyż w Polsce były zupełnie inne realia.

·         Państwo i kościół w koncepcjach Skargi.

1. podstawowy obowiązek katolickiego monarchy – obrona interesów Kościoła, obowiązek bezinteresownej służby ojczyźnie, apelacja o miłosierdzie dla chłopów, teoria „przedmurza chrześcijaństwa”, wizja możliwego upadku ojczyzny (po raz pierwszy w dzisiejszym rozumieniu).
2. nawiązanie do średniowiecznych papalistów, powtórna (zawarta też w broszurach) krytyka konfederacji.
3. porównanie Polski do Jerozolimy.
4. ojczyzna – Skarga jako pierwszy stosuje ten termin w dzisiejszym tego słowa znaczeniu, nie jako patria czy ojcowizna.
5. poglądy Skargi bliskie są nie tylko poglądom Bellarmina (różnowierców, heretyków nie tylko można, ale trzeba zabijać), ale w większej mierze Becanusa (tolerancja dozwolona jako rozwiązanie tymczasowe, heretyków można trzymać w państwie, jeśli pozbycie się ich wiązałoby się z wybuchem wojny domowej).
6. „Kazania sejmowe” sławę zawdzięczają rozbiorom i trudnej sytuacji państwa (4. wyd. 1792 r.)
7. Mickiewicz poświęcił „Kazaniom…” wykład.
8. „Kazania sejmowe: powstały już po sejmie z 1597 r. (badania Bergi i Kota).

·         „Kazania” w opinii współczesnych i potomnych.

1. 1606 r. różnowiercy przygotowali „konstytucję o tumultach”, pod wpływem Skargi król jej nie przyjął, rokosz Zebrzydowskiego – „główny wichrzyciel Rzeczypospolitej”.
2. trzecie wydanie „Kazań…” z 1610 r. bez kazania szóstego „O monarchijej i królestwie”, prze-robione partie, usunięcie Skargi z dworu (wrócił na krótko przed śmiercią, 27,09,1612).
3. popularność w XVIII w. i w czasie zaborów, Matejko.

·         Spór o charakter „Kazań sejmowych”.

1. traktat polityczny w formie kazań, mimo pewnych niekonsekwencji.
2. nie wiadomo, czy Kazania były kiedykolwiek wygłaszane, prawdopodobnie nie (brak świadectw).

·         Wartości artystyczne „Kazań sejmowych”.

·         Znaczenie retoryki w literaturze polskiej XVI w.

1. retoryka obejmowała trzy podstawowe działy: inventio (wynajdywanie źródeł i dowodów, nauka), compositio (naukę o logicznym rozplanowaniu myśli) i elocutio (naukę o wysłowieniu, pokrywającą się mniej więcej z nowożytną stylistyką).
2. [przed wynalezieniem druku: memoria i actio – sposób wygłoszenia]
3. celem teorii retorycznej była perswazja (persuasio), czyli jawne lub ukryte pouczenie (docere), poruszenie (movere) i zachwycenie (delectare) – służą wywołaniu impresji u czytelnika.
4. retoryka bliska poetyce, retoryka wykluczała pisanie dla samego pisania.
5. cele utylitarne literatury, wykorzystującej gatunki: epistolografię, historiografię, oratorstwo, dialog polemiczny, polityczny, prozę dydaktyczną.
6. pod koniec XVI w. dominowała literatura religijna w formie kazania.

·         „Kazania sejmowe” jako gatunek literacki.

1. cel retoryczno-propagandowy.
2. Skarga zaliczył je do kazań przygodnych.
3. „Kazania sejmowe: stanowią religijno-polityczną wersję „upominania” do pokuty.
4. struktura tematyczna.
5. sensy biblijne – dosłowne, alegoryczne, moralne i mistyczne tłumaczenie.
6. analogia między Biblią a Polską.
7. biblijno-teologiczny uniwersalizm.
8. w „Kazaniach…” występuje znaczna przewaga  tekstów ze Starego Testamentu, w większości cytaty rozumiane literalnie.
9. wyrażenie poglądów teologów potrydenckich, np. radykała Bellarmina, umiarkowanych Mola-nusa, Becanusa, dziejopisa kościelnego Baroniusza.
10. struktura kompozycyjna.
11. struktura kompozycyjna warunkowana jest przez warstwę tematyczną.
12. budowa kazania: wstęp (exordium), opowiadanie (narratio), dowodzenie (argumentatio), pole-mika (conflutatio) i zakończenie (epilogus).
13. cały utwór złożony jest z ośmiu kazań, ma formę jednolitego traktatu, wstęp i „captatio benevolentiae” – 1. i część 2.; opowiadanie – 2. i 3. (miłość do ojczyzny); dowodzenie – 4. i 5. (o herezji); polemika – 6. i 7.; zakończenie – 8. (rekapitulacja treści).
14. również każde z kazań stanowi całostkę retoryczno-oratorską (zawiera cytat z Biblii stanowiący oś tematyczno-kompozycyjną, koniec – modlitwa).
15. do „Kazań…” wprowadzono fragmenty innych tekstów, często powtarzanie myśli, sztuczne łączenie poszczególnych fragmentów.
16. struktura językowo-stylistyczna.
17. zasady retorycznej stylistyki zawierają się w schematach tzw. zalet wysłowienia (virtutes dicendi): poprawność językowa (latinitas), jasność (perspicuitas), ozdobność (ornatus), stosowność (aptum).
18. mało metafor, wyjaśniając stosuje porównania (proste; złożone zaczerpnięte z frazeologii ludowej; zaczerpnięte z Biblii – profetyzm).
19. dominantę stylistyczną stanowią konstrukcje retoryczne, wyróżniające się paralelizmem syn-taktycznym oraz rytmiką równych odcinków (kolonów).

KAZANIE WTÓRE

O miłości ku Ojczyźnie i o pierwszej chorobie Rzeczypospolitej, która jest z nieżyczliwości ku Ojczyźnie.

·         Na początku cytat z Biblii „To wam rozkazuję- mówi Pan Jezus- abyście się społecznie miłowali”

·         Na świecie nie ma nic trwałego, królestwa giną i upadają. Królestwo posiada choroby tak jak człowiek.

...