Syska Ewa - Pieczęcie Gorzowa Wielkopolskiego w đ.pdf

(2992 KB) Pobierz

Ewa Syska

Pieczęcie Gorzowa Wielkopolskiego

w średniowieczu

Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny nr 10, 9-21

2003

NADWARCIAŃSKI ROCZNIK

HISTORYCZNO-ARCHIWALNY

NR 10/2003

Ewa Syska

Poznań

Pieczęcie Gorzowa Wielkopolskiego w średniowieczu

Dotychczasowe badania w zakresie sfragistyki miast Nowej Marchii

w średniowieczu pozostają w głębokim regresie. Większość wizerunków

pieczęci miejskich jest znanych z odrysów zamieszczonych w pracach F.

A. Vossberga, bądź też ze sporadycznych odwzorowań w publikacjach re-

gionalnych. Tak też jest w przypadku średniowiecznych pieczęci Gorzowa

Wielkopolskiego, których odrysy w XIX w. zostały wydane w historii miasta

autorstwa Rudolfa Eckerta. Dopiero w 1998 r. gorzowskie archiwum opu-

blikowało barwne reprodukcje pieczęci ze swych zbiorów (zob. niżej In-

wentarz, nr 2, pkt. 3 i nr 4, pkt. 3). Trzeba jednocześnie zaznaczyć, że dzięki

temu, iż zbiór gorzowskich dokumentów przetrwał do naszych czasów w

niemalże nienaruszonym stanie

, najprawdopodobniej możemy prawie ide-

Artykuł ten jest efektem prac badawczych przeprowadzonych w latach 2001-2003, w ra-

mach stypendium ufundowanego przez Alexander von Humboldt Stiung. Skróty użyte w

tekście: APS, OG, AMG, Perg. – Archiwum Państwowe w Szczecinie, Oddział w Gorzowie,

Akta miasta Gorzowa, Pergaminy; BLHA - Brandenburgisches Landeshauptarchiv Pots-

dam; CDB –

Codex diplomaticus Brandenburgensis,

wyd. A. F. Riedel, Hauptteil I [A], t.

I-XXV, Berlin1838-1863 Hauptteil II [B], t. I-VI, Berlin 1843-1858; Hauptteil III [C], t. I-III,

Berlin 1859-1861; DOZA – Deutschordens-Zentralarchiv Wien; Eckert II – R. E c k e r t,

Geschichte von Landsberg a. W.,

cz. 2, Landsberg 1890; GStA PK – Geheimes Staatsarchiv

Preussischer Kulturbesitz Berlin; Joachim-Niessen –

Repertorium der im Kngl. Staatsarchive

zu Königsberg i. Pr. befindlichen Urkunden zur Geschichte der Nerumark,

opr. E. J o a c h i m,

wyd. P. v. N i e s s e n, Schrien des Vereins für Geschichte der Neumark, 3, 1895; KDW

–

Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski

t. III, Poznań 1879; Kletke – K. K l e t k e,

Regesta

Historiae Neomarchicae,

cz. 1, Märkische Forschungen 10, 1867, cz. 2, Märkische Forschun-

gen 12, 1868; n. wyd. – nie wydany; OBA – Ordensbriefarchiv; OF – Ordensfolianten; odp.

– odpis; oryg. – oryginał; PU – Pergamenturkunden; reg. – regest, regestowany; Register

– Markgraf,

a. d. W. betreffend,

Jahresbericht des Historisch-Statistischen Vereins zu Frankfurt a. O. 3,

1863; SÚA, AČK – Státní ústředni archiv v Praze, Archiv České koruny

Dotyczy to przede wszystkim dokumentów do końca XV w., oczywiście należy tu uwzględ-

nić zarówno przewiezienie niektórych gorzowskich dokumentów do archiwum krzyżac-

kiego w XV w., jak i straty wojenne, zob. E. S y s k a,

Die Urkunden der Stadt Landsberg

an der Warthe (Gorzów Wielkopolski) aus der Askanier- und Wittelsbacherziet 1257-1373,

Jahrbuch für die Geschichte Mittel- und Ostdeutschlands 48, 2002, s. 30-31 i przyp. 8.

Ewa Syska

alnie zrekonstruować system sfragistyczny średniowiecznego Gorzowa.

Należy się domyślać, że przy fundacji miasta w 1257 r. - powstał naj-

starszy komplet pieczęci. Jednak żadne źródła nie potwierdzają praktyki

kancelaryjnej związanej z funkcjonowaniem pieczęci większej. Wszelako

jej istnienie wydaje się prawdopodobne, ponieważ stanowiąc komplet z

pieczęcią sekretną I musiała ona analogicznie do sekretnej, wyobrażać orła

zwróconego w lewo (zob. niżej Inwentarz, nr 1, fot.). Z kolei na najbliższej

chronologicznie pieczęci herbowej większej II (zob. niżej Inwentarz, nr 3)

widnieje orzeł zwrócony w prawo. Pewną przesłankę może stanowić rów-

nież napis napieczętny, w którym pojawia się słowo

secretum,

co sugeruje, że

nie jest to pieczęć główna, którą posługiwała się rada miasta. Ponadto forma

legendy na pieczęci większej II, chronologicznie nie odpowiada drugiej po-

łowie XIII w., lecz połowie XIV w.

Zatem musiała istnieć jakaś inna pieczęć

- główna, którą można umownie nazwać pieczęcią większą I.

Z kolei pieczęć herbowa sekretna I znana jest jedynie z mało precyzyj-

nego odrysu F. A. Vossberga (zob. niżej Inwentarz, nr 1, fot.), sporządzonego

na podstawie autopsji oryginału znajdującego się do 1945 r. w archiwum

miejskim w Chojnie. Przy dokumencie datowanym na 29 listopada 1348 r.

swe pieczęcie przystawiły rady miast Choszczna, Strzelec Krajeńskich, Go-

rzowa Wielkopolskiego i Morynia

. Z pracy F. A. Vossberga „Die Siegel der

Mark Brandenburg” znamy odrysy pieczęci Morynia i Strzelec Krajeńskich,

dokonane z tegoż dokumentu, które możemy zweryfikować z innymi odci-

skami tych samych tłoków

. W zasadzie rysunki Vossberga można uznać za

stosunkowo dokładne, co pozwala przyjąć, że podobnie było w przypadku

B. T r e l i ń s k a,

Gotyckie pismo epigraficzne w Polsce,

Lublin 1991, s. 30-40.

CDB A 19, s. 213, nr 69 (29 XI 1348)

ratmanne von Arnswalde, Vredeberge, Landesberge und

Morin.

Edycja na podstawie oryginału: Stadtarchiv Königsberg, sygn. nr 49 (obecnie zagi-

niony).

Moryń: odrys F. A. V o s s b e r g,

Die Siegel der Mark Brandenburg,

cz. 1-2, Berlin 1868-1887,

cz. 1, s. 13 i tabl. C. 1., nr 11, oryg. SÚA, AČK, nr 930 (25 VI 1364) – znany mi z faksymile

– Archiv České koruny. Edice faksimili, t. IV, cz. 4, 1364-1368, Praha 1986, tabl. nr 930;

Strzelce Kraj.: odrys F. A. V o s s b e r g,

Die Siegel,

cz. 2, s. 39 i tabl. C. 3., nr 9, oryg. 1) SÚA,

AČK, nr 930 (25 VI 1364) – znany mi z faksymile – Archiv České koruny. Edice faksimili,

tabl. nr 930, 2) GStA PK, XX. HA, PU Schieblade 43, nr 8 (9 VIII 1402), 3) DOZA, Dok.

31. Oktober 1403 (31 X 1403). W związku z konserwacją Archiwum Korony Czeskiej nie

mogłam dokonać autopsji oryginału: SÚA, AČK, nr 930, a także innych dokumentów z tego

zbioru, przy których mogłyby znajdować się pieczęcie Gorzowa. Zob. też O. H u p p,

Die

Wappen und Siegel der deutschen Staedte, Flacken und Doerfer,

Frankfurt a. Main 1896, s. 45;

M. G u m o w s k i,

Najstarsze pieczęcie miast polskich XIII i XIV w.,

Toruń 1960, s. 208-209,

nr 422; Kletke I, s. 183.

Pieczęcie Gorzowa Wielkopolskiego w średniowieczu

odrysu pieczęci sekretnej I. Ciekawe jest wyobrażenie napieczętne (zob.

niżej Inwentarz, nr 1, pkt. 5), bowiem w polu pieczęci sekretnej I widnieje

orzeł wyskakujący zza konarów drzewa. Trudno powiedzieć, o jaki gatunek

drzewa tu chodzi, jednak jest to element, który nie był obcy średniowiecz-

nej heraldyce miast Nowej Marchii

. Trudno dokładnie powiedzieć do kiedy

funkcjonowała pieczęć sekretna I, ponieważ w sferze domysłów pozostaje

odpowiedź na pytanie, którą pieczęć przywieszono do dwóch dokumentów

z 1349 r. Pierwszy z nich, wystawiony 25 lipca przez rajców Choszczna,

Strzelec Krajeńskich i Gorzowa Wielkopolskiego dotyczył uznania władzy

zwierzchniej margrabiego Ludwika Starszego. Jeszcze w XIX w. jego orygi-

nał znajdował się w archiwum rady miasta Spandau (dziś dzielnica Berlina),

jednak należy uznać go za zaginiony

. W tym przypadku możemy jedynie

przypuszczać, że ze względu na wieczysty charakter dokumentu rajcy Go-

rzowa użyli pieczęci większej (I ?). Natomiast drugi dokument, noszący

datę 8 sierpnia 1349 r., wydany przez rady miejskie Choszczna, Gorzowa,

Strzelec Krajeńskich i Barlinka, po 1945 r. zaginął wraz z całym archiwum

miejskim w Chojnie

. Sprawa jest o tyle ciekawa, że już 10 czerwca 1351 r.

użyto pieczęci sekretnej II (zob. niżej Inwentarz, nr 2, pkt. 2). Nie sposób podać

przyczynę zmiany tłoka, można jedynie przypuszczać, że stara pieczęć wydawa-

ła się już przestarzała. Zatem najprawdopodobniej około 1350 r. rada miejska

Gorzowa zamówiła komplet pieczęci, czyli pieczęć sekretną II i pieczęć większą

II (zob. niżej Inwentarz, nr 2, 3), której stylistyka wskazuje, że wykonano ją

właśnie około połowy XIV w.

Pieczęć sekretna II znana jest z 15 odcisków, w

Np. pieczęć większa Mieszkowic, zob. M. G u m o w s k i,

Najstarsze pieczęcie,

s. 147, nr 275:

„W polu drzewo jakby dębowe o 3 większych konarach z liśćmi, a o pień oparte 2 niedź-

wiedzie. Z boków 2 gałązki dębowe”, rys. tamże, tabl. XXII. Autor podaje również średnicę

tej pieczęci, tj. 55 mm.

CDB A 18, s. 19n, nr 27 (25 VII 1349)

Wir Ratman der stede Arnyzwolde, Fredeberge und

Lanzeberch - - - dar ste wi nu vor und hebbin zco gezcuge unse ingesegillen an dessen brieff

gehangen.

Jak podaje A. F. R i e d e l, edycji dokonano na podstawie „Fidicin’s Mittheilung

aus dem Originale des rathäuslichen Archives zu Spandow”; Kletke I, s. 188: „Das Original

befindet sich im Raths-Archive zu Spandau”. Zob.

Urkundeninventar des Brandenburgischen

Landeshauptarchivs – Kurmark,

cz. 2, wyd. F. B e c k, Städtische Institutionen und adlige

Herrschaen und Güter, Berlin 2002.

CDB A 19, s. 216, nr 73 (6 VIII 1349) wyd. na podstawie oryginału, sygn. nr 55:

in der

betuginghe desser ding so heben wy dessen brief besegelt med unsen ingesegeln.

Znane są dwa

odrysy pieczęci z tego dokumentu, tj. Choszczna i Barlinka, zob. GStA PK, VIII. HA Sam-

mlungen I, 9, He 24 – odczyt: O. H u p p,

Die Wappen,

s. 44, zob. F. A. V o s s b e r g,

Die

Siegel,

cz. 1, s. 12 i tabl. C. 1., nr 9. Strzelce Kraj. zob. F. A. V o s s b e r g,

Die Siegel,

cz. 2, s. 39

(wzmianka).

Zob. wyżej przyp. 3.

Ewa Syska

większości znajdujących się dzisiaj w gorzowskim archiwum. Ponadto należy

przypuszczać, że pieczęć sekretna II została przywieszona jeszcze do kilkunastu

dokumentów z lat 1354-1493, wydanych przez radę miejską Gorzowa .

Kierując się jedynie formułą sigillacyjna dokumentów rady miejskiej

trudno rozstrzygnąć, kiedy jaki typ pieczęci był przywieszany. Znany jest

tylko jeden przypadek, gdzie w formule sigillacyjnej zaznaczono, że użyto

pieczęci sekretnej (18 V 1390) oraz jeden, kiedy użyto pieczęci większej

(23 VI 1385)

. Zatem istnieje dowód na to, że na pewno około 1385-1390

r., miasto posiadało stosowny komplet pieczęci, czyli pieczęć sekretną II i

pieczęć większą (II ?). Pieczęci większej używano niezwykle rzadko, warto

dodać, że w 1385 r. przywieszono ją do dokumentu, w którym rada oznaj-

miła, że za 300 kóp groszy kupiła wieś Karnin, a jedyny czytelny odcisk

pieczęci większej II wisi przy dokumencie homagialnym panów i miast

nowomarchijskich wobec Zakonu Krzyżackiego z 9 sierpnia 1402 r. Z dużą

dozą prawdopodobieństwa można przyjąć, że opieczętowano nią dokument

z 13 stycznia 1404 r., na mocy którego burmistrz i rada miejska sprzedali

Zakonowi prawa do gorzowskich myłnów (zob. niżej Inwentarz, nr 3, pkt.

2). Zatem pieczęcią większą były uwierzytelniane dokumenty wieczyste

CDB A 24, s. 64, nr 116 (1354); oryg. Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu, DK perg.,

nr 84 (pasek pergaminowy po pieczęci) = KDW III, nr 1422 (11 III 1360)

Ad cuius eviden-

ciam pleniorem presenti instrumento publico ipsorum consulum et civitatis prefate Landzberg

sigillum est appensum;

CDB B 3, s. 36n, nr 1159 (21 V 1374); reg. Eckert II, s. 36 (14 II 1392)

dokument jeszcze w XIX w. archiwum w Gorzowie; odp. GStA PK XX. HA, OF 67, 236-238

(30 III 1409) n. wyd. – reg. Joachim-Niessen, nr 232; reg. Register, nr 38 (21 X 1409) - doku-

ment jeszcze w XIX w. w Archiwum Miejskim w Gorzowie; APS, OG, AMG, Perg., sygn. 72

(pasek pergaminowy po pieczęci) n. wyd. – reg. Eckert II, s. 42 (10 XI 1421); reg. Eckert II,

s. 52 (24 VIII 1447) przed 1945 r. w Gorzowie; CDB C 1, s. 535n, nr 382 (15 VII 1470) zob.

sigillo nostre civikatis fecimus comis-

sionaliter et ex certa facta rate communei subappenso

(25 III 1488) n. wyd. – reg. Register, nr

67; oryg. APS, OG, AMG, Perg., sygn. 116:

nostre civitatis sigillum presentibus est appensum

(4 XII 1492) n. wyd. – reg. Register, nr 69; reg. Register, nr 73 (8 III 1493) jeszcze w XIX w.

w gorzowskim archiwum.

Dar tu thu thunge hebbe wi

unser stad secret

[wyr. E. S.]

an dessen briff laten henggen

(18 V

1390) - zob. tabl. II, nr 8; APS, OG, AMG, Perg., sygn. 52 = KDW III, nr 1832 (23 VI 1385)

in premissorum omnium evidens testimonium,

sigillum maius nostri oppidi Nove Landes-

berch

[wyr. E. S.]

presentibus est appensum.

Przy okazji chciałabym skorygować moje ustalenia co do pieczęci Gorzowa, zob. E. S y s k a,

Die Urkunden,

s. 77, reg. nr 47, gdzie ową pieczęć wraz z resztką zachowaną przy dokumen-

cie z 13 stycznia 1404 r. uznałam za pieczęć sekretną II, twierdząc zarazem, że pieczęcie

sekretne pochodzące z lat 1444-1488 nie były produktem tego samego tłoku, co odcisk

wiszący przy dokumencie z 10 czerwca 1351 r. Podziękowania za konsultacje i uwagi kry-

Syska Ewa - Pieczęcie Gorzowa Wielkopolskiego w đ.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: