tmp_13448-28605-34646-1-PB134287177.pdf

(104 KB) Pobierz

Artykuł poglądowy

Maria Rogiewicz

Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej w Warszawie

Trwoga u pacjentów w terminalnej

fazie choroby nowotworowej

Przedrukowano za zgodą z:

Advances in Palliative Medicine

2008; 7

Streszczenie

Terminalna faza, inaczej okres terminalny, to czas przejściowy określany przez Van Gennopa jako „autonomia

pogranicza”. Na pograniczu życia i śmierci jest umieranie, toczy się gra na dwóch scenach. Jedna z nich to

zmagania pacjenta z samym sobą, druga natomiast to gra między chorym i jego otoczeniem (rodziną,

personelem medycznym). W odróżnieniu od zwierząt, które reagują instynktownie na bezpośrednie zagroże-

nie życia, człowiek potrafi myśleć, wyobrażać sobie, antycypować śmierć jako wydarzenie, w przyszłości.

Wyobrażenia te są jednak mgliste, a śmierć stanowi niesprawdzalny sygnał. Towarzyszą im emocje — od

niepokoju, poprzez lęk, do trwogi. Trwoga to paraliżujący lęk w wyniku oczekiwania nieszczęścia lub wyda-

rzenia o niewiadomym przebiegu.

Medycyna Paliatywna w Praktyce 2008; 2: 108–110

Słowa kluczowe:

trwoga, faza terminalna, choroba nowotworowa

W sytuacji terminalnej fazy choroby nowotwo-

rowej u źródła lęku leży perspektywa rozliczenia się

z życiem, a także instynkt przetrwania gatunku

i instynkt samozachowawczy, z którym wiąże się

trwoga [1]. Pacjent jest świadomy nieuchronności

własnej śmierci. Pojawiający się i znikający paniczny

lęk to trwoga uniemożliwiająca właściwe funkcjo-

nowanie. Człowiek stara się ją opanować, choćby

po to, aby móc żyć, do końca wykorzystując możli-

wości, które mu pozostały. Nie wszystkim udaje się

opanować ten stan, ale też nie wszyscy go przeży-

wają. W niniejszym artykule skoncentrowano się na

tych pacjentach, którzy doświadczają trwogi. Nale-

ży pamiętać, że leczenie choroby nowotworowej jest

zazwyczaj bardzo agresywne i towarzyszą mu wy-

niszczające objawy uboczne. Pacjent w fazie termi-

nalnej jest w sytuacji, gdy nie mówi się o wylecze-

niu, a o łagodzeniu objawów związanych z prze-

bytą terapią i postępującą chorobą.

W latach 80. XX wieku Tom Pyszczyński, Jeff

Greenberg, Sheldon Solomon ogłosili podstawowe

założenia wypracowanej wspólnie teorii opanowa-

nia trwogi. Jest to najnowsza i najbardziej wszech-

stronna koncepcja pomagająca wyjaśnić lęk przed

śmiercią zarówno w funkcjonowaniu psychicznym,

jak i społecznym [2]. Inspiracją dla tych badaczy

były prace Ernesta Beckera z lat 70. XX wieku doty-

czące śmierci i związanego z nią paraliżującego stra-

chu, trwogi. Zdaniem Beckera trwoga przed skoń-

czonością leży u podstaw świadomości człowieka

i przejawia się w myśleniu o śmierci i antycypowaniu

jej. Jest to efekt rozwoju procesów poznawczych,

będących rezultatem ewolucji. Nieopanowana trwo-

ga może zachwiać prawidłowe funkcjonowanie

struktury Ja, natomiast umiejętność poradzenia so-

bie w tej sytuacji daje choremu sposobność realizo-

wania realnych celów, przygotowania się do zakoń-

czenia życia oraz brania (w miarę możliwości) udziału

w życiu społecznym, rozwijaniu, porządkowaniu re-

lacji [3].

Jak już wspomniano, nie wszyscy pacjenci w ter-

minalnej fazie choroby nowotworowej przeżywają

trwogę. Teoria opanowywania trwogi może pomóc

w znalezieniu odpowiedzi na pytanie, od czego za-

Adres do korespondencji:

dr Maria Rogiewicz

Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej w Warszawie

e-mail: mrogiewicz@wp.pl

Medycyna Paliatywna w Praktyce 2008, 2, 3, 108–110

108

www.mpp.viamedica.pl

Maria Rogiewicz,

Trwoga u pacjentów w terminalnej fazie choroby nowotworowej

leży jej pojawienie się, nasilenie i co może pomóc

w przezwyciężaniu czy opanowywaniu jej. Z jednej

strony w adaptacji pomagają zdolności poznaw-

cze, samoświadomość, możliwość antycypowania

przyszłych wydarzeń, zdolność do autorefleksji,

z drugiej strony — chory ponosi koszt związany

z istnieniem tych zdolności w postaci uświadomie-

nia sobie własnej śmiertelności przejawiającej się

w paraliżującym strachu, trwodze. Aby możliwe było

funkcjonowanie w tej skomplikowanej sytuacji, cho-

remu pomagają mechanizmy psychologiczne peł-

niące funkcję buforów. W procesie tworzenia ważną

rolę odgrywa kultura jako system ochronny składa-

jący się z wysokiej samooceny, wiary w słuszność

wyznawanego światopoglądu oraz przekonania, że

życie przebiegało i nadal przebiega w zgodzie ze

standardami i wartościami ustalonymi przez ten

światopogląd. Nieprzestrzeganie, łamanie zasad

zmniejsza ich funkcję ochronną, natomiast wzmac-

nianie samooceny oraz wiary w słuszność świato-

poglądu redukuje lęk przed śmiercią. Zależy to jed-

nak głównie od chorego i jego wiary w słuszność

wyznawanych zasad [4].

Uświadomienie sobie własnej śmiertelności po-

woduje polaryzację postaw wobec „własnego” i „ob-

cego” światopoglądu, wpływa na poziom samooce-

ny i poczucie własnej wartości. W procesie radzenia

sobie z trwogą ważne jest, aby zarówno światopo-

gląd, jak i samoocena były zewnętrznie potwierdzo-

ne przez kulturę, z jakiej chory się wywodzi, w jakiej

żył i żyje oraz od postawy bliskich. W teorii opano-

wywania trwogi kultura jest źródłem poczucia bez-

pieczeństwa „bycia kimś”, „zachowywania się w pe-

wien sposób”. Dostarcza scenariuszy, recept, jak się

zachowywać, pomagając zmierzyć się z nadchodzącą

śmiercią. Zdaniem Beckera scenariusze i recepty są

w „światopoglądach i ideologiach, systemach mo-

ralnych, dekalogu, religiach i wszelkich kulturowych

i zbiorowych wyjaśnieniach życia ludzkiego” [3].

Poczucie własnej wartości u terminalnie chorego

wzmacnia się, gdy inne znaczące dla niego osoby

wyznają te same wartości, natomiast gdy jest ina-

czej, mobilizuje go to do obrony wyznawanych za-

sad w celu zachowania poczucia własnej wartości.

W teorii opanowywania trwogi nie można po-

minąć religii, która stanowi istotną część światopo-

glądu. Większość religii obiecuje swoim wyznawcom

różne formy przedłużania egzystencji po śmierci, gdy

będą postępować w zgodzie z ich przepisami i przy-

kazaniami. Charakterystyczny jest tu brak możliwo-

ści sprawdzenia obietnic i znaczenie wsparcia współ-

wyznawców [4]. Koenig twierdzi, że u osób star-

szych i terminalnie chorych religia staje się siłą

w wymiarze duchowym. Nie jest to jednak równo-

znaczne z rozwiązaniem problemu śmierci i redukcją

lęku przed nią [5]. Z polskich badań przeprowadzo-

nych przez Makselona (1988 r.) wynika, że funkcję

redukującą posiada religijność wewnętrzna, perso-

nalna, spełniająca funkcję poznawczą [6]. Pomaga

ona choremu osiągnąć równowagę, stanowi wspar-

cie emocjonalne, przyczynia się do pozytywnego

ustosunkowania się do śmierci. „Bóg staje się naj-

wyższą wartością, dzięki czemu życie przestaje być

wartością absolutną i jedyną” [5].

Oprócz wiary pacjentowi pomagają także rytu-

ały religijne. To, co przekracza zrozumienie i niesie

zagrożenie, może być dzięki rytuałom religijnym choć

częściowo poddane kontroli i pomóc w zmniejsze-

niu niepewności, spokojniejszym spoglądaniu

w przyszłość [7].

Co jeszcze pomaga choremu oprócz wysokiej

samooceny, światopoglądu, religii? Do adaptacji

i przetrwania przyczyniają się instynkt samozacho-

wawczy, instynkt przetrwania oraz obrona uprze-

dzająca. Obrona uprzedzająca to obrona światopo-

glądu i poczucia własnej wartości, by uniknąć trwo-

gi przed śmiercią [8]. W obliczu takiej trwogi moż-

na wyróżnić dwa rodzaje procesów adaptacji — pro-

cesy „bezpośrednie” i „symboliczne”, bardziej odle-

głe. Procesy „bezpośrednie” to świadome sposoby

poszukiwania ulgi, zaprzeczanie, wypieranie swojej

niemocy z centrum uwagi i reakcje typu „to nie ja”,

„nie teraz”. Wypieranie przejawia się w nadaktyw-

ności, zapominaniu o uzyskanych informacjach, snu-

ciu nierealnych planów. Kolejny mechanizm to za-

przeczanie. Weisman w dynamice zaprzeczania śmier-

ci rodzącej lęk wyróżnia cztery stopnie. Pierwszy to

akceptacja faktu, że jest się nieuleczalnie chorym,

drugi to odrzucenie prawdy o skończoności życia,

trzeci — analiza, uruchomienie pojęć i wyobrażeń, że

choroba może zostać wyleczona (np. dzięki cudow-

nemu lekowi lub okolicznościom). Czwarty stopień

polega na reorientacji w zakresie ogólnego znacze-

nia własnego położenia i rewizji wyobrażenia tak,

aby przystosować się do prawidłowo postrzeganej

własnych kondycji i możliwości [6].

Procesy „symboliczne” i „adaptacja „symbolicz-

na” to główne przedmioty zainteresowania teorii

opanowywania trwogi. Wśród procesów „symbolicz-

nych” są trzy mechanizmy radzenia sobie. Pierwszy

to wiara w słuszność przyjętego światopoglądu, drugi

stanowią mechanizmy oparte na utrzymywaniu

i podnoszeniu samooceny, trzeci natomiast to na-

wiązywanie i zacieśnianie bliskich związków [9].

Należałoby wspomnieć o trwodze w odniesieniu

do jakości życia pacjentów wykluczonych społecz-

nie, w sytuacji zmiany społecznej czy przeżywają-

cych bardzo silne napięcie ze względu na zbliżającą

www.mpp.viamedica.pl

109

Medycyna Paliatywna w Praktyce 2008, tom 2, nr 3

się śmierć. Osoby takie odczuwają większy lęk, trwo-

gę i w mniejszym stopniu identyfikują się z norma-

mi, wartościami, które uznaje się za słuszne, a co się

z tym wiąże dysponują mniej skutecznymi sposoba-

mi radzenia sobie z trwogą.

Z sytuacją zmiany społecznej spotykamy się wte-

dy, gdy u chorego nastąpiło zatarcie norm, załama-

nie więzi, kiedy nie wie, co dozwolone, a co nie,

gubi się — wtedy trwoga nasila się, pogarszając

jakość życia [9].

Chory przeżywający silne napięcie ze względu

na nadchodzącą śmierć nie potrafi o niej nie myśleć,

poddaje się trwodze, jest nieszczęśliwy i trudno wte-

dy mówić o dobrej jakości jego życia [8].

Osoba owładnięta trwogą przed śmiercią, broniąc

swoich wartości, samooceny, może oceniać innych,

posługiwać się stereotypami, być tolerancyjna lub nie.

Lecząc, wspierając, pomagając, towarzysząc pa-

cjentowi w terminalnej fazie choroby nowotworo-

wej, nie należy zapominać, że oprócz lęku może on

również odczuwać trwogę.

Piśmiennictwo

Makselon J. Struktura wartości a postawa wobec śmierci.

Katolicki Uniwersytet Lubelski, Lublin 1983: 49–57.

Piotrowski J., Żemojtel-Piotrowska M. Postawa wobec

śmierci a podstawowa struktura osobowości. Psycholo-

gia Jakości Życia 2004; 3: 202–203.

Rusaczyk M. Teoria opanowywania trwogi: wprowadzenie

do elementów aktualnego dyskursu i prezentowanych tek-

stów. W: Rusaczyk M. red. Teoria opanowywania trwogi.

Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2008: 8–13.

Sołoma E. Lęk przed śmiercią, światopogląd a samooce-

na: omówienie teorii opanowywania trwogi. Przegląd Psy-

chologiczny 1995; 38: 191–196.

Widera-Wysoczańska A. Rozmowy o przemijaniu. Wydaw-

nictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2000; 148.

Makselon J. Lęk wobec śmierci. Polskie Towarzystwo Teo-

logiczne, Kraków 1988: 45–75.

Drogoś S. Człowiek w obliczu śmierci. Wydawnictwo Adam

Marszałek, Toruń 2002: 76.

Arndt J., Routledge C., Cox C.R., Goldenberg J.L. Robak

we wnętrzu wszystkich naszych źródeł radości. W: Rusa-

czyk M. red. Teoria opanowywania trwogi. Wydawnictwo

Naukowe Scholar, Warszawa 2008: 99–103.

Adamczyk M. Mechanizmy opanowywania trwogi przed

śmiercią — krytyczny przegląd literatury i analiza wyni-

ków. Psychologia Jakości Życia 2006; 5: 101–117.

110

www.mpp.viamedica.pl

Plik z chomika:

hipolit

Inne pliki z tego folderu:

tmp_13448-28600-34641-1-PB1774681848.pdf (125 KB)
tmp_13448-28605-34646-1-PB134287177.pdf (104 KB)

tmp_13448-28605-34646-1-PB134287177.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: