Polskie elity wobec włoskiego faszyzmu 1922–1939 - Maciej Marszał.pdf

(345 KB) Pobierz

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A

L U B L I N – P O L O N I A

VOL. LVIII, 1

SECTIO G

2011

ANNALES

MACIEJ MARSZAŁ

Polskie elity wobec włoskiego faszyzmu 1922–1939

The Polish elite towards Italian fascism 1922–1939

W okresie międzywojennym wśród państw europejskich szczególnym zain-

teresowaniem mieszkańców starego kontynentu cieszył się Półwysep Apeniński,

będący obiektem rozwiniętego ruchu turystycznego wspartego motywacjami reli-

gijnymi i naukowo-kulturalnymi. Intelektualistom europejskim Włochy ze swoją

starożytną i chrześcijańską tradycją od dawna dostarczały ważnych podniet umy-

słowych. Przejęcie władzy przez Benita Mussoliniego 28 października 1922 r. sta-

nowiło dla niektórych państw europejskich rodzaj eksperymentu i punkt zwrotny

w dziejach kultury politycznej Europy. Mussolini i jego „marsz na Rzym” znaj-

dowały bez wątpienia pierwszoplanowe miejsce wśród międzywojennych dykta-

tur, z których każda w różnym stopniu nawiązywała do włoskiego faszyzmu lub

wręcz naśladowała włoskiego Duce. Listę rządów autorytarnych otwierała dyk-

tatura Miklosa de Nagybánya Horthego na Węgrzech, Miguela y Orbaneja Pri-

mo de Rivery w Hiszpanii, Antonio de Olivera Salazara w Portugalii, Aleksandra

Cancowa w Bułgarii, Augustinasa Voldemarasa na Litwie, czy też Adolfa Hitlera

w Niemczech. Od formułowania poglądów na kształtowanie faszyzmu we Wło-

szech nie stronili polscy publicyści i politycy. Prezentowały je głównie ugrupo-

wania narodowe i konserwatywne, pilnie śledzące ustrojowy eksperyment, który

objął swym zasięgiem całokształt życia włoskiego narodu. Z nie mniejszą uwagą,

przy nastawieniu zdecydowanie krytycznym, analizowano już w latach dwudzie-

stych ruch faszystowski w kręgach polskiej lewicy.

Periodyzację polskich interpretacji włoskiego faszyzmu można podzielić na

dwa okresy: pierwszy do 1926 r., czas bezrefleksyjnych komentarzy formułowa-

nych przez polityków i publicystów, którzy niejednokrotnie pod wpływem bieżą-

cej polityki Benito Mussoliniego dokonywali wygodnych dla swoich ugrupowań

122

Maciej Marszał

wyjaśnień; drugi po 1926 r., czas dojrzałych analiz prawniczych i socjologicz-

nych, które posiadały naukową wartość.

Jednym z pierwszych ugrupowań, które odnosiło się do zdobycia władzy

przez Benito Mussolinniego była Narodowa Demokracja. Już w sierpniu 1922 r.

na łamach organu teoretycznego endecji „Myśl Narodowa” ukazał się artykuł

Ignacego Grabowskiego pełen sympatii dla faszystów włoskich

. W podobnym

tonie utrzymane były artykuły jednego z czołowych polityków narodowych, po-

sła Rzeczpospolitej przy Kwirynale Stanisława Kozickiego

. Wyraźna aprobata

Kozickiego dla „czarnych koszul” wynikała z rozczarowania polskim parlamen-

taryzmem

i wiary w uniwersalne treści faszyzmu

. W jednym z pierwszych arty-

kułów z 1922 r., poświęconych sytuacji politycznej we Włoszech, uznał „marsz

na Rzym” Mussoliniego za wynik głębokiego przewrotu w społeczeństwie wło-

skim na tle ewolucji nastrojów nacjonalistycznych

. Kozicki wysunął tezę, że suk-

ces przywódcy włoskich faszystów i jego „czarnych koszul” miał swoje źródła

w długoletniej „pracy wewnętrznej” nacjonalistów włoskich, sięgającej korze-

niami początku XX wieku. Pokolenie inteligencji włoskiej tamtego okresu mia-

ło stworzyć nowe perspektywy życiowe, rozbudzając u młodzieży nowe uczucia

patriotyczne. Architektem włoskiego nacjonalizmu był dla niego Enrico Corradi-

ni, „[...] siewca ziarna, z którego wyrosło powodzenie faszystowskie”. Corradi-

niego Kozicki przyrównywał do polskiego twórcy doktryny narodowej Jana Lu-

dwika Popławskiego. Aprobował myśl Corradiniego, że liberalizm, demokracja

i socjalizm to siły „rozsadzające” państwa współczesne i że tylko myśl nacjona-

listyczna zdolna jest powstrzymać rozkład państwa. Stąd też celowe byłoby zjed-

noczenie się nacjonalistów i faszystów w jedną partię polityczną. Kozicki doda-

wał, że współdziałanie nacjonalistów Luigi Federzoniego, Maurizio Maraviglie-

go, Enrico Corradiniego z faszystami znalazło przychylne poparcie ze strony wo-

dza Mussoliniego

Aprobaty dla poczynań wodza Mussoliniego Kozicki nie ukrywał również

wtedy, gdy w lutym 1926 r. objął placówkę dyplomatyczną we Włoszech jako

Poseł Rzeczpospolitej

. Do zadań Kozickiego należały kontakty dyplomatycz-

ne z

Duce,

które z sympatią wspominał: „[Mussolini – M. M.] miał na twarzy

uśmiech, oczy wesołe, był pełen wdzięku i życzliwości. Bywałem u niego raz lub

dwa razy na miesiąc i nie zdarzyło się ani razu, by mnie przyjął z twarzą ponu-

I. O. Grabowski, Rózgi

(faszyści), „Myśl Narodowa”, nr 32 z 12 VIII 1922.

Na temat biografii politycznej Kozickiego zob. M. Mroczko, Stanisław

Kozicki (1876–1958).

Biografia polityczna, Gdańsk 2000.

T. Katelbach, Spowiedź

pokolenia,

Lippstadt 1948, s. 128.

Zob. W. Wasiutyński, Prawą

stroną labiryntu. Fragmenty wspomnień,

oprac. i red. W. Turek,

wstęp W. Walendziak, Gdańsk 1996, s. 142–144.

S. Kozicki, Reakcja

narodowa we Włoszech, „Przegląd Wszechpolski” 1922, nr 11, s. 810.

Idem, Enrico Corradini, „Przegląd Wszechpolski” 1924, nr 9, s. 24–33.

M. Mroczko, op.

cit., s. 228–243.

Polskie elity wobec włoskiego faszyzmu 1922–1939

123

rą, w sposób opryskliwy. Lubiłem bardzo te wizyty, bo były przyjemne i interesu-

jące. Sprawy załatwiał krótko i szybko. Miał jednak zwyczaj wdawania się póź-

niej w rozmowę o zagadnieniach ogólnych, wypytywał mnie o stosunki panujące

w Polsce, wyrażał swe opinie o wypadkach współczesnych, poruszał chętnie kwe-

stie historyczne. Miał rozległą wiedzę i wybitny zmysł polityczny”

. Kontakty dy-

plomatyczno-towarzyskie Kozickiego z Mussolinim trwały niecały rok. 1 grudnia

1926 r. został on odwołany z rzymskiej palcówki

Fascynację Kozickiego włoskim faszyzmem podzielał także korespondent

„Gazety Warszawskiej” w Rzymie Władysław Jabłonowski. W obszernym stu-

dium poświęconym przemianom politycznym i społecznym na Półwyspie Ape-

nińskim Amica

Italia

z 1926 r. wychwalał dyktaturę Mussoliniego i jego „czar-

nych koszul”. W ocenie Jabłonowskiego w Italii doszło do wybuchu rewolucji

narodowej, która „trwa wciąż, rozwija się konsekwentnie i zmierza wytrwale do

stworzenia nowego porządku narodowego”

. Zachwyt jego budziło antyparla-

mentarne oblicze faszyzmu. Twierdził, że „okiełzanie samowoli parlamentarnej”

zapewni większą kompetencję władzy wykonawczej. Ponadto Jabłonowski jako

jeden z pierwszych publicystów związanych z Narodową Demokracją pochwalał

rozwój korporacjonizmu we Włoszech, który stanowił istotę ustroju gospodarcze-

go pod rządami faszystów. W jego ocenie przez zorganizowanie korporacji zawo-

dowych „faszyzm dokonał wielkiego dzieła wcielania mas robotniczych, zarówno

jak posiadaczy kapitału i kierowników przemysłu w organizm narodu”

Stosunkowo późno, ponieważ dopiero w 1925 r., do dyskusji nad faszyzmem

włączył się główny ideolog Narodowej Demokracji Roman Dmowski. Jego cykl

artykułów na łamach „Gazety Warszawskiej” pt. Sny

a rzeczywistość zradzał tak-

że pewną fascynację włoskim faszyzmem jako systemem bliskim ideowo ende-

cji. Wychodził z założenia, że powojenna Europa różniła się od przedwojennej

gospodarczym położeniem, gdyż dominował w niej kryzys gospodarczy, który

sprzyjał narastaniu nastrojów antyliberalnych, antydemokratycznych i antyparla-

mentarnych

. Z obserwacji włoskiej i polskiej sceny politycznej wyciągnął wnio-

sek, który zresztą w całej Europie formułowali wtedy przeciwnicy demokracji, że

tylko silny rząd stworzony przez monarchę bądź dyktatora może przeciwstawić

się narastającemu kryzysowi

. Pisał: „Gdybyśmy byli podobni do dzisiejszych

Włoch, gdybyśmy mieli taką organizację, jak faszyzm, gdybyśmy mieli wresz-

cie Mussoliniego największego niewątpliwie człowieka w dzisiejszej Europie, ni-

Pamiętnik Stanisława Kozickiego 1876–1939,

Biblioteka Jagiellońska w Krakowie, t. III,

cz. 7, s. 128.

M. Mroczko, op.

cit., s. 241.

W. Jabłonowski, Amica

Italia,

Poznań – Warszawa –Wilno – Lublin 1926, s. 34.

Ibidem, s. 52.

R. Dmowski, Pisma, t. IX, Częstochowa 1939, s. 21–22.

R. Wapiński, Roman

Dmowski, Lublin 1988, s. 327.

124

Maciej Marszał

czego więcej nie byłoby nam potrzeba”

. Włochy i Mussolini dla tego narodowe-

go polityka były z tych powodów godnym wzorem do naśladowania. Na łamach

„Gazety Warszawskiej” dowodził: „Wcale mi nie jest wstrętna idea dyktatury. Je-

stem przekonany, że dyktatura Mussoliniego jest wielkim szczęściem dla jego oj-

czyzny”. O przywódcy Włoch Dmowski pisał, że był to umysł „nie byle jaki”,

znający położenie swojego narodu, wyposażony w wyjątkową energię i talent or-

ganizacyjny. Faszystów określał jako odważnych i bezinteresownych, przepojo-

nych poczuciem obowiązku i odpowiedzialności za państwo i naród. Tę opinię

o faszystach Dmowski skorygował po latach. Z uporem powtarzał też w 1926 r.,

że gdyby Polska posiadała polityka, który przejawiałby cechy Mussoliniego, zgo-

dziłby się wtedy na ustanowienie dyktatury w Polsce

Mniejsze niż narodowi demokraci zainteresowanie włoskim faszyzmem,

w pierwszych latach rządów Mussoliniego przejawiały także niektóre inne ugru-

powania polityczne Polski międzywojennej. Aprobatę dla nowego ustroju poli-

tycznego Italii wyrażały, oprócz publicystów Narodowej Demokracji, środowiska

liberalno-demokratycze. W 1924 r. wicepremier i ludowiec Stanisław Thugutt,

którego nie można przecież podejrzewać o jakiekolwiek sympatie prototalitar-

ne, podczas prywatnego pobytu we Włoszech spotkał się z Mussolinim. Po latach

w swojej autobiografii wspomniał, że przywódca „czarnych koszul” wywarł na

nim pozytywne wrażenie

. Również gen. Władysław Sikorski

, związany ze śro-

dowiskami liberalno-demokratycznymi, wykazywał duże zainteresowanie wło-

skim faszyzmem. Na łamach „Polski Zbrojnej” w 1922 r. Sikorski twierdził, że fa-

szyści byli „odruchem zdrowia i siły”, a „faszyzm w życiu wewnętrznym Włoch

może stać się pewnym nurtem odrodzeńczym, głoszącym przede wszystkim zasa-

dę interesu państwa ponad interesem klas [...]”

. Jednakże należy stwierdzić, że

zainteresowanie faszyzmem w Italii ze strony części środowisk liberalno-demok-

tarycznych okazało się faktem krótkotrwałym.

Głosy uznania dla faszyzmu włoskiego padały także ze środowisk konserwa-

tywnych. Do nich należało m.in. powstałe w 1922 r. Stronnictwo Zachowawcze,

które w faszyzmie pochwalało gotowość do walki z lewicą społeczną. Przykładem

tego może być stanowisko publicysty „Biuletynu Stronnictwa Zachowawczego”

Karola Mariana Morawskiego, który akceptował usunięcie przez faszystów wpły-

wów lewicy w polityce włoskiej (casus G. Matteotiego) za pomocą siły fizycznej

R. Dmowski, op.

cit., s. 28. Wołanie o wodza rozlegało się także np. wśród niemieckich re-

wolucyjnych konserwatystów. Patrz. szerzej: M. Maciejewski, Niemieckie

elity a hitleryzm,

Wro-

cław 1994, s. 166–260.

Ibidem, s. 34.

S. Thugutt,

Wybór pism i autobiografia, Warszawa 1939, s. 103.

Patrz szerzej: R. Wapiński, Władysław

Sikorski,

Warszawa 1979. Zob. także: W. Korpalska,

Władysław Eugeniusz Sikorski. Biografia polityczna, Wrocław 1981.

KL, Przewrót

faszystowski,

„Polska Zbrojna”, nr 294 z 29 X 1922; Idem, Władza

czarnych

koszul, „Polska Zbrojna”, nr 299 z 3 XI 1922.

Polskie elity wobec włoskiego faszyzmu 1922–1939

125

i w tym kontekście podnosił zasługi faszyzmu

. Najaktywniejszy w pierwszej po-

łowie lat dwudziestych polityk konserwatywny Jan Bobrzyński dostrzegał w ide-

ologii „czarnych koszul” przejaw odrodzenia politycznego Włoch. Dla Bobrzyń-

skiego, podobnie jak dla endeków, Mussolini był politykiem, który „porwany ge-

niuszem i energią wielkiego męża stanu, zgniótł wszelkie antypaństwowe, war-

cholskie i doktrynerskie elementy”.

W zbliżony sposób faszyzm u progu jego

zwycięstw oceniali wileńscy konserwatyści. W myśli politycznej zachowawców

wileńskich akcentowano pogląd, że faszyzm jest w swojej istocie trendem pozy-

tywnym, gdyż stanowi swoistą przeciwwagę komunizmu

. Już na początku lat

20. XX wieku czołowy konserwatysta wileński, redaktor „Słowa” Stanisław Cat

Mackiewicz twierdził, że faszyści dokonali pięknego dzieła uwolnienia Włoch od

anarchii i bolszewizmu

. Jak Dmowski, tak też Cat uważał, że faszyzmowi udało

się pozyskać materiał ludzki „dla odrodzenia narodowego”. Mackiewicz cenił so-

bie Mussoliniego za to, że „uzdrowił swoją ojczyznę, zabraniając ziomkom swo-

im przeróżnych rzeczy, np. socjalizmu i bolszewizmu”

. Dla redaktora naczelne-

go „Słowa” faszyzm był zjawiskiem pozytywnym również dlatego, że stworzył

„typ robotnika konserwatysty, robotnika państwowca”

. Podobnie ocenił włoski

faszyzm i jego przywódcę publicysta „Słowa” Roman Skirmunt, który w 1927 r.

napisał, że Mussolini stał się opatrznościowym mężem Italii, „[...] jako skała,

o którą się rozbijają obrzmiałe bałwany bolszewickiego zalewu”

. Jednakże sym-

patie profaszystowskie w grupie „Słowa” dalekie były od fascynacji tym zjawi-

skiem. Wileńscy konserwatyści nie dokonali pogłębionej egzegezy ideologii fa-

szystowskiej na łamach swojego pisma

. W połowie lat dwudziestych nie mogła

jeszcze zresztą powstać taka wykładnia faszyzmu ani w doktrynie konserwatyw-

nej, ani w żadnej innej myśli politycznej w Polsce. Faszyzm istniał wtedy zaled-

wie kilka lat i trudno byłoby w pełni ująć to złożone zjawisko polityczne.

Zwycięstwo Mussoliniego nieco inaczej niż przez endeków i konserwaty-

stów było postrzegane w połowie lat dwudziestych przez publicystów związanych

z polską myślą katolicką. Pierwsze informacje o ruchu fasci, o jego narodowym

i antysocjalistycznym charakterze, o koncepcjach silnych autorytarnych rządów,

wreszcie o jego zerwaniu z parlamentaryzmem – wzbudziły entuzjazm w kato-

„Biuletyn Stronnictwa Zachowawczego” 1925, nr 11–12.

J. Bobrzyński, Na

drodze walki,

Warszawa 1928.

M. Musielak, Nazizm

w interpretacjach polskiej myśli politycznej okresu międzywojennego,

Poznań 1997, s. 132.

D. Szpoper, Sukcesorzy

Wielkiego Księstwa. Myśl polityczna i działalność konserwatystów

polskich na ziemiach litewsko-białoruskich w latach 1904–1939,

Gdańsk 1999, s. 208.

Cat, Rewolucja

w Hiszpanii,

„Słowo” z 22 IX 1923, nr 210.

Cat, Reforma

Mussoliniego,

„Słowo” z 24 VII 1923, nr 160. Zob. też: Idem, Pułk.

Sławek

przyjmował Włochów,

„Słowo” z 22 V 1932, nr 115.

Ro-munt (R. Skirmunt), Mussolini

i Multiplikamini,

„Słowo” 1927, nr 190.

D. Szpoper, op.

cit., s. 212.

Plik z chomika:

mf99

Polskie elity wobec włoskiego faszyzmu 1922–1939 - Maciej Marszał.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: