,, Teoria wychowania, a teoretyczne podstawy wychowania: między praktyką a teorią
– skunksizm niepospolity”.

Wychowanie to główne zagadnienie pedagogiczne, jest ono podstawą i ziarnem
z którego wykiełkowała ta nauka. Wielu wybitnych pedagogów tworzyło definicję tego pojęcia. Wincenty Okoń opisuje wychowanie jako świadome i celowe działanie pedagogiczne zmierzające do osiągnięcia względnie stałych skutków (zmian rozwojowych) w osobowości wychowanka.[1] Natomiast Antonina Gurycka określa wychowanie jako ,,dynamiczny, złożony układ oddziaływań społecznych, instytucjonalnych, pośrednich i bezpośrednich, wywołujący zmiany w osobowości człowieka tym oddziaływaniom poddawanego” [2].

Teoria wychowania jest jedną z najważniejszych subdyscyplin współczesnej pedagogiki, zaś przedmiotem jej badań jest usystematyzowana, spójna i uporządkowana wiedza o wychowaniu, jego celach, treściach, metodach, formach, środkach
i uwarunkowaniach. Według Wincentego Okonia teoria wychowania jest definiowana jako ,,dyscyplina uważana w Polsce za jedną z podstawowych nauk pedagogicznych, zajmująca
się problematyką celów, treści, metod i organizacji wychowania moralnego, społecznego, estetycznego i filozoficznego”.[3] Według Heliodora Muszyńskiego termin ,,teoria wychowania” to skrót, który przyjął się zwyczajowo, w którego skład wchodzi zbiór różnych teorii, jak np. teoria kary i nagrody, teoria kształtowania postaw itd.[4] Synonimem teorii wychowania są teoretyczne podstawy wychowania[5].

Pojęcie teorii wychowania, która jest zbiorem różnych pojęć można rozumieć wieloznacznie. Usystematyzowanie owych pojęć jest priorytetowe, ponieważ brak poukładanej wiedzy może prowadzić do wynaturzeń w rozumowaniu.  Mówiąc o teorii wychowania możemy rozumieć ją w ścisłym i naukowym ujęciu, bądź w ujęciu potocznym.

Potoczna teoria wychowania jest rodzajem osobistej, zdroworozsądkowej wiedzy o wychowaniu, która jest powiązana przekonaniami i ideami. Wśród cech charakterystycznych dla potocznej teorii wychowania wymienia się m.in. to, iż :

·         Stanowi przeciwieństwo wiedzy naukowej.

·         Jest bardzo silnie związana z praktyką wychowania.

·         Powstała na drodze przednaukowego poznania, w sposób naturalny, biograficzny.

·         Jest traktowana w kategoriach prawd, samych przez się oczywistych, a zdobywanych dzięki normalnych funkcjach rozumu.

·         Zawiera elementy wiedzy proceduralnej i deklaratywnej.

·         Dominują w niej informacje epizodyczne.

·         Jest artykułowana za pomocą języka codziennego, potocznego.

·         Nie jest w pełni uświadamiana sobie przez autora.[6]

              Teoria wychowania posiada opisane metody wychowania, przez które rozumie
się ogół systematycznie stosowanych sposobów wychowawczych lub powtarzanych czynności, które mają na celu osiągnięcie rezultatów założonych wcześniej przez wychowawcę. Każda z metod wychowania nie jest uniwersalna, natomiast wszystkie wzajemnie się uzupełniają oraz dopełniają. Jaką metodę należy użyć w danym momencie decyduje wychowawca na podstawie rozeznania w sytuacji i znajomości grupy. Wychowawcy powinni zdawać sobie sprawę z faktu, iż wykorzystywanie danej metody wychowania jest tylko narzędziem, które może być mniej lub bardziej skuteczne. Dlatego
też nie należy posługiwać się jedną czy kilkoma wybiórczo stosowanymi metodami,
a korzystać w pełni z wszystkich metod, uzależniając wykorzystywanie właśnie od sytuacji czy zależności w grupie. Wykorzystywanie prawidłowo metod wychowawczych
w połączeniu z umiejętnością obsługiwania się nimi, które będą odpowiednio przygotowane do osobowości wychowanka, jak również jego wpływów środowiskowych, zakładają realizację celów wychowania. Teoretycy wychowania przestrzegają natomiast przed zbyt częstym i nadgorliwym stosowaniem metod wychowania, ponieważ może to wpłynąć negatywnie na osobiste i oryginalne podejście wychowawcy, zastępując je szablonowym postępowaniem, które może zabić twórczość. Metody wychowania dzielimy na oddziaływań indywidualnych (metoda modelowania, metoda zadaniowa, metoda perswazyjna, metoda nagradzania i karania) oraz oddziaływań grupowych (metoda organizowania działalności zespołowej i samorządowej oraz metoda współudziału uczniów w organizowaniu lekcji).[7]

              Metoda modelowania, inaczej zwana metodą przykładu, posiada duże walory
oraz wysoką skuteczność. Naturalnym zjawiskiem jest to, iż ludzie upodabniają się do siebie, więc bardzo korzystnie to wpływa, kiedy w taki sposób uczymy dzieci pozytywnych
oraz prospołecznych zachowań. Jak każda metoda nie jest ona uniwersalna, aczkolwiek
jej dużym walorem jest fakt, iż nie wywołuje u wychowanków odruchów buntu
czy skłonności do robienia komuś na złość. Niestety posiada ona również swoje wady,
tzn. wychowujący powinien bardzo uważać na swoje negatywne zachowania,
aby nie przekazać ich wychowankowi. [8]

              Metoda zadaniowa, która polega na powierzaniu zadań dzieciom i młodzieży,
których realizacja ma prowadzić do konstruktywnych zmian w zachowaniu i postaw wychowanka. Ta metoda jest idealna do uczenia dzieci i młodzieży zachowań prospołecznych, które mają służyć wspólnemu dobru. Dzięki tej metodzie wychowankowie mogą uczyć się żyć w społeczeństwie, znać swoje role i obowiązki oraz swoją pozycję w nim. Metoda zadaniowa może być odgrywana w różnych środowiskach wychowawczych.
Nie należy w niej wyręczać wychowanków, natomiast zachęcać ich do wykonywania zadania i dawać im w nim wsparcie. Dużą wadą tej metody jest fakt, iż wychowawca musi na tyle znać wychowanka, aby dostosować do niego indywidualnie zadanie. Nie wskazana jest
tu zbyt duża łatwość w wykonaniu zadania, ale również, gdy zadanie jest zbyt trudne,
bądź jest ich za dużo. [9]

              Metoda perswazyjna, polega na uświadamianiu dzieciom i młodzieży różnych praw, obowiązków i powinności, które mają wobec społeczeństwa w którym żyją. Stanowi ona słowną metodę oddziaływania na świadomość moralna i społeczną wobec wychowanka. Metoda perswazyjna polega na przekonaniu wychowanka, bądź korygowania jego spojrzenia czy opinii, bądź wzbogaceniu jego wiedzy na dany temat. Wymagana w tej metodzie jest swobodna komunikacja, gdzie wychowanek może wyrażać swoje opinie oraz zainteresowanie wychowanka danym tematem. Nie wolno ograniczać samodzielnego myślenia wychowanków, a dać im rzetelne informacje. Metoda perswazyjna źle wykorzystana przez wychowawcę będzie odbierana jako narzucenie stanowiska, a nie zachęcenie do niego.[10]

              Metoda nagradzania (wzmacniania pozytywnego) oraz metoda karania (wzmacniania negatywnego). Te dwie metody wzajemnie się uzupełniają, dlatego też  warto korzystać
z nich razem. Należy je wykorzystywać od razu po następstwie reakcji u wychowanka. Wychowawca jeżeli wykorzysta te metody po upływie dłuższego czasu nie będą
one działaniem pozytywnym, a negatywnym. W wzmacnianiu pozytywnym ważnym uwarunkowaniem jest fakt, iż nadmierne z niej korzystanie powoduje u dziecka postawę roszczeniową. W związku z tym należy przy pojawianiu się postawy nagradzanej z czasem zmniejszać ilość nagród i zmniejszać ich intensywność czy jakość. Nagrodą może
być również uśmiech, czy słowna pochwała. W wzmacnianiu negatywnym ważnym uwarunkowaniem jest dostosowanie kary do sytuacji oraz wstrzemięźliwość z korzystania
z tego wzmocnienia. Dziecko nie zawsze może czy potrafi spełnić wszystkie
oczekiwania dorosłych. Należy jeszcze uważać na to, iż dzieci będą robić dane rzeczy,
po to by otrzymać nagrodę lub, aby uniknąć kary. Nie jest to metoda
na której może bazować wychowanie dziecka.[11]

              Metoda organizowania działalności zespołowej polega na tworzeniu w grupie wychowawczej kilkuosobowych zespołów, celem omawiania lub przedyskutowania interesujących dzieci i młodzież problemów oraz wykonania przez nich konkretnych zadań
o użyteczności praktycznej. Omawianie i dyskutowanie mogą dotyczyć każdą dziedzinę życia dzieci i młodzieży, od kultury przez spędzanie czasu wolnego po moralność czy politykę. Natomiast zadania użyteczności praktycznej powinny być tworzone na podstawie wcześniejszej dyskusji. Podejmowane działania mogą również mieć szeroki zakres działalności, od zajęć sportowych, po zajęcia plastycznie, aż po zorganizowanie wycieczki. Różnorodność owych zajęć podnosi ich atrakcyjność dla wychowanków. Tworzenie grup
w ten metodzie oddziaływań może przebiegać na różne sposoby, od samodzielnego podzielenia się wychowanków, przez podzielenie wychowanków przez wychowawcę,
bądź losowo wybieranie osób będących w danej grupie zajęciowej. Główną cechą tej metody jest aktywizacja uczniów bądź wychowanków do pracy w grupach, co w następstwie daje uczy isch odwagi w przejawianiu swej aktywności i samodzielności, uczy współpracy
z innymi, pomaga przezwyciężyć nieśmiałość, egoistyczną rywalizację i chęć dominowania nad innymi. Niestety jeżeli nie jest prawidłowo przeprowadzana metoda organizowania działalności zespołowej, tj. wychowawca nie jest wystarczająco zaangażowany w przebieg działań lub, gdy wychowankowie odbiorą taką formę pracy w grupie jako im narzuconą. Nieumiejętne prowadzenie  grupy przez wychowawcę może również skutkować tworzeniem się zespołów elitarnych i pospolitych, co negatywnie wpływa na atmosferę w całej grupie wychowawczej. [12]

              Metoda organizowania działalności samorządowej to metoda, która polega
na umożliwieniu dzieciom i młodzieży zwiększonego wpływu na działanie grupy, poprzez stworzenie formalnych struktur organizacyjnych, czyli np. samorząd klasy. Prawidłowo wykonany samorząd klasowy, będzie wybrany w demokratyczny sosów w grupie wychowawczej, bez żadnego wpływu wychowawcy. Ta metoda pozytywnie wpływa na naukę dzieci życia w demokratycznym społeczeństwie, aczkolwiek bez dużego zaangażowania nauczyciela bądź wychowawcy może ona sprzyjać dużemu współzawodnictwu w grupie wychowawczej.[13]

              Metoda współudziału uczniów w organizowaniu lekcji polega na aktywizowanie dzieci i młodzież, aby uczestniczyła w organizowaniu lekcji. Dużą zaletą tej metody jest fakt, iż dzięki niej wychowankowie angażują się w tematykę zajęć, z łatwością nawiązują szczere
i otwarte kontakty z nauczycielami oraz zachowują się spontanicznie. Natomiast wymaga
ona od nauczyciela dużego zaangażowania w tok prowadzonych zajęć, nawet jeżeli uczniowie sami są bardzo zaangażowani i skoncentrowani na wykonaniu zadania, ponieważ to on sam jest odpowiedzialny za przebieg i pozytywne wyniki z prowadzonych zajęć.[14]

              Podsumowując teoria wychowania daje wychowawcom szereg metod wychowania, które zostały stworzone i opisane teoretycznie. Dzięki nim wychowawcy wiedzą
w jaki sposób z danych metod korzystać, aczkolwiek często brak zaangażowania oraz wynaturzenia w interpretacji sprawiają, że teoretycy i praktycy mijają się w swoich działaniach. Dlatego też, te wynaturzenia i brak zaangażowania u praktyków nazwę – skunksizmem pospolitym.