Nauczanie ortografii (2).doc

Anna Zadęcka – Cekiera

„Rozwijanie świadomości ortograficznej uczniów klas początkowych warunkiem właściwego odzwierciedlenia świata” (w:) Tworzenie obrazu świata u dzieci w młodszym wieku szkolnym szanse i bariery, red. K. Gąsiorek, Z. Nowak, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków 2010, s. 64-77, ISBN 978-83-7271-586-9

        NAUCZANIE ORTOGRAFII W KSZTAŁCENIU ZINTEGROWANYM

Wprowadzenie

              Kształcenie języka mówionego i pisanego stanowi jedno z najważniejszych zadań szkoły. Umiejętność wyrażania myśli w mowie i piśmie w sposób poprawny i precyzyjny jest nieodzownym warunkiem ogólnego wykształcenia człowieka. Aby osiągnąć ten cel, uczeń powinien opanować słownictwo, gramatykę, ortografię i interpunkcję oraz zasady poprawnej wymowy.

Ciągle słyszy się o kłopotach jakie sprawia ortografia, z greckiego orthographia, czyli pisanie i nauka pisowni (Gąsiorek 2006: 19). Praca nad ortografią uczniów jest niełatwym zadaniem dla nauczyciela (por. Polański, Jakubowicz, Dyka 1996: 5).

Przyczyną istniejących w języku polskim rozbieżności między mową a pismem jest niedostateczna liczba znaków w alfabecie łacińskim (21 liter), na którym oparł się polski system graficzny (w polszczyźnie jest około 50 głosek). Alfabet łaciński uległ uzupełnieniom, wprowadzono kilka nowych liter (np. ł, j), dwuznaki (cz, sz, rz, ch), znaki nad literami w postaci kropek (ż) i przecinków (ć, ń, ś, ź), haczyki pod literą (ą, ę).

              O złożoności polskiej ortografii świadczy także istnienie czterech zasad.

              Nauczanie poprawnego pisania rozpoczynamy  od  zasady fonetycznej. Polega ona na tym, że piszę, tak jak mówię i słyszę. Zasada ta  uznana jest  jako podstawowa i najłatwiejsza do przyswojenia.

              Polska ortografia motywowana jest również zasadą morfologiczną. Warunkuje ona zachowanie tożsamości cząstek wyrazowych pod względem znaczeniowym
i morfologicznym. W pisowni nie uwzględniamy wymowy (jak w zasadzie fonetycznej),  lecz opieramy ją na odmianie lub budowie wyrazów.

Zapis słów według  zasady historycznej polega na zachowaniu tradycyjnej pisowni. Można do nauczania wykorzystać wtedy polecenia „pisz jak widzisz”, „tak piszemy i już”.

              Pisownię zgodną z zasadą konwencjonalną, czyli umowną, wprowadza się
na końcu. Nawiązuje się tu do tradycji, a więc może mieć uzasadnienie historyczne
i do przyjętych umów.

Każda z wymienionych w niej  zasad jest ważna w nauczaniu ortografii. Należy zapoznawać uczniów kolejno ze wszystkimi, by kształtować umiejętności i nawyki poprawnego pisania wyrazów (por. Gąsiorek 2006: 19-21; Polański, Jakubowicz, Dyka 1996: 5;  Jakubowicz 1995: 119).

Głównym cele nauczania ortografii jest osiągnięcie przez uczniów umiejętności i nawyku poprawnego pisania. W wyniku systematycznych ćwiczeń czynności poprawnego pisania automatyzują się i przechodzą w nawyk.

Dla praktyki szkolnej wyłonić można następujące cele szczegółowe:

-        zapoznanie z poprawną pisownią wyrazów;

-        opanowanie reguł ortograficznych i właściwe ich stosowanie;

-        kształcenie spostrzegawczości ortograficznej, polegającej na łatwości zauważania błędów w zapisie własnym i tekstach aktualnie odczytywanych;

-        wytworzenie stanu ustawicznej czujności ortograficznej, polegającej
na zastanawianiu się, jaką trudność ortograficzną może zawierać dany wyraz;

-        kształcenie postaw odpowiedzialności za napisane słowo;

-        kształcenie refleksyjnego stosunku do języka, zrozumienie konieczności nauki ortografii i przestrzegania przepisów ortograficznych;

-        kształcenie umiejętności analizy słuchowej i wzrokowej, umiejętności porównywania wymowy z pisownią wyrazów;

-        kształcenie pamięci słuchowej i wzrokowej;

-        zapobieganie błędom w zapisie wyrazów, czyli stosowanie na co dzień profilaktyki;

-        wdrażanie do samokontroli i samooceny (por. Polański, Jakubowicz, Dyka 1996: 64).

Materiał nauczania ortografii jest stopniowany. Obowiązująca Podstawa Programowa
(z  23 sierpnia 2007 r.) kształcenia ogólnego nie określa dokładnie treści nauczania
w zakresie kształtowania umiejętności i nawyków poprawnego pisania. Koncepcję nauczania ortografii pozostawiono autorom programów nauczania i nauczycielowi. I tak, np.
w  Programie nauczania dla I etapu – edukacji wczesnoszkolnej (Nowa Era 2007: 12,20-21, 30-31) zaleca się:

§         w klasie I

-        stosowanie wielkiej litery w pisowni imion, nazwisk, nazw geograficznych,
na początku zdania i w korespondencji,

-        pisownię wyrazów z trudnościami ortograficznymi (wykorzystanie różnicy form liczby rzeczowników dla uzasadnienia pisowni wyrazów z „ó” i „rz” wymiennymi,

-        pisownię częściej spotykanych wyrazów z „rz” i „ó” niewymiennymi oraz z „h”,

-        pisownię skrótów: ul., nr, dr, s. oraz skrótów wprowadzonych na lekcjach matematyki.

§         w klasie II

-        stosowanie wielkiej litery w pisowni imion, nazwisk, na początku zdania,
w tytułach utworów literackich,

-        pisownię wyrazów z trudnościami ortograficznymi: pisownię wyrazów z „ó”, „rz” wymiennymi, wykorzystanie zmienności form i rodziny wyrazów
dla uzasadnienia pisowni, pisownię wyrazów z „rz” po spółgłoskach, pisownię wyrazów z zanikiem dźwięczności na końcu i w środku wyrazu, utrwalenie pisowni i poszerzenie zasobu wyrazów z „h”, pisownia wyrazów z „ą” i „ę”
w różnych pozycjach,

-        stosowanie znaków interpunkcyjnych: kropka, pytajnik, wykrzyknik na końcu zdania oraz przecinek przy wyliczeniu,

-        pisownię najczęściej stosowanych skrótów.

§         w klasie III

-        stosowanie wielkiej litery w pisowni imion, nazwisk, nazw geograficznych,
w korespondencji, w tytułach utworów literackich,

-        pisownię wyrazów z trudnościami ortograficznymi: ćwiczenia w pisowni wyrazów z „ó”, „rz”, „ż” wymiennymi, ćwiczenia w pisowni z „h”, „ó”, „rz”, „ż” niewymiennych w często spotykanych wyrazach, pisownię końcówek „-ów”, „-ówka”, „ówna” i „-unek”, pisownię wyrazów z „ą”, „ę” w różnych pozycjach,

-     pisownię najczęściej stosowanych skrótów.

Materiał programowy dotyczący ortografii jest odpowiednio ustopniowany i mieści się
w dziale Ćwiczenia gramatyczno – ortograficzne z elementami wiedzy o języku. Na początku uczeń poznaje podstawowe wiadomości, w klasach następnych pogłębia swoją wiedzę
o zagadnienia nowe.

Kształtowanie umiejętności i nawyków poprawnego pisania u uczniów jest trudnym zadaniem dla nauczyciela. W uzyskaniu pozytywnych efektów w pracy nad budzeniem świadomości ortograficznej pomóc może realizowanie kolejnych założeń.

Przestrzeganie zasad

              Realizacji wyznaczonych celów w nauczaniu ortografii służą normy – zasady postępowania dydaktycznego. Zgodnie z zasadą – systematyczności poleca się planowanie materiału nauczania i jego rytmiczne realizowanie, stosowanie systematycznej kontroli
i oceny opanowania przez uczniów umiejętności poprawnego pisania ( Jedut, Pleskot 1991: 29).

              Według  zasady – profilaktyki nakazuje się stosowanie różnorodnych ćwiczeń zmierzających do zapobiegania błędom i  niedopuszczania do nich. Uczeń powinien spostrzegać tylko wyrazy poprawnie zapisane. Im więcej poprawnych obrazów będzie widział, tym pewniej, dokładniej przyswoi sobie ortogramy właśnie w takiej postaci (Kulpa, Więckowski 1983: 126). Zapis każdego wyrazu musi być poprawny, aby błędna forma nie utrwalała się w pamięci dziecka.

              Bardzo ważna w nauczaniu ortografii jest zasada poglądowości. Wymaga
od nauczyciela właściwego doboru i celowego wykorzystania środków dydaktycznych. Rozbudzają one zainteresowanie i chęć do pracy, pomagają w skupieniu uwagi, formułowaniu zasad pisowni, utrwaleniu zapamiętanych ortogramów.

              Nauczyciel powinien stworzyć takie warunki, które zapewnią uczniom aktywny
i świadomy udział w zajęciach , a więc realizować zasadę aktywności.

              Trudno wyobrazić sobie edukację ortograficzną bez kontroli, i oceny.
Zasada kontroli (oceny postępów) stosowana jest w celu likwidowania braków opanowaniu umiejętności ortograficznych (por. Jedut, Pleskot 1991: 29-30; Kulpa, Więckowski 1983: 126-127; Polański, Jakubowicz, Dyka 1996: 66-67).

Przestrzeganie wymienionych zasad jest obowiązkiem każdego nauczyciela.

Znajomość uwarunkowań kompetencji ortograficznych uczniów

Nawyki bezbłędnego zapisywania kształtują się w wyniku oddziaływania różnych uwarunkowań. Nieznajomość czynników wpływających na efektywność nauczania jest jedną z przyczyn zbyt powolnego wzrastania w kolejnych klasach sprawności ortograficznej, prowadzi do błędów dydaktycznych nauczycieli, stosowania niewłaściwych metod, a także
do błędnej diagnozy (Polański, Jakubowicz, Dyka 1996: 16).

Z przeprowadzonych  wynika, że kompetencje ortograficzne uczniów oraz skuteczność metod nauczania ortografii zależą od takich czynników jak:

1. Rodzaj pamięci – dużą rolę odgrywa  pamięć wzrokowa (szczególnie wtedy,
   gdy zapis wyrazu nie jest zgodny z wymową i nie można zastosować żadnej reguły)
   i pamięć słuchowa (gdy stosujemy zasadę fonetyczną).
2. Zdolność logicznego myślenia - uwzględnienie myślenia w procesie kształtowania kompetencji ortograficznych zapobiega mechanicznemu uczeniu się.
3. Koncentracja uwagi, nauczyciel powinien stworzyć odpowiednie warunki sprzyjające koncentracji, np.:

-        stosowanie przykładów nielicznych, ale wyrazistych,

-        umiejętne łączenie ćwiczeń ortograficznych z innymi działami nauki języka polskiego,

-        stosowanie urozmaiconych ćwiczeń, unikania monotonnych,

-        wdrażanie do samokontroli,

-        stosowanie gier i zabaw dydaktycznych i różnorodnych środków poglądowych,

-        stosowanie przerw śródlekcyjnych,

-        systematyczne kontrolowanie prac domowych,

-        tworzenie przyjaznej atmosfery na zajęciach,

-        wyrażanie uznania uczniom za włożony wysiłek (por. także Froelichowa, Ledóchowska 1961: 62-70).

4. Czytelnictwo – im bogatsze, tym większa kompetencja ortograficzna, podczas czytania następuje trwałe zapamiętywanie obrazu graficznego wyrazów, które
   w tekście pojawiają się wielokrotnie.
5. Znajomość zasad ortograficznych i gramatyki - uczeń powinien zdać sobie sprawę z powiązań gramatyczno – ortograficznych, z ich wzajemnych uwarunkowań.

6.      Uświadamianie sobie znaczenia ortografii.

7. Staranność pisma - uczeń, który styka się z poprawną szatą graficzną wyrazu, utrwala także jego ortograficzny zapis.

Znajomość czynników wpływających na kompetencje ortograficzne uczniów pozwoli nauczycielowi na wybór odpowiednich metod nauczania.

Stosowanie właściwych metod

W literaturze przedmiotu wymieniane są różnorodne klasyfikacje metod nauczania ortografii. Niektórzy autorzy utożsamiają je z rodzajami ćwiczeń.

A. Jedut. i A. Pleskot. (1991, s.31) do metod nauczania zaliczają, np.

-        ćwiczenia poprawnej wymowy,

-        analizowanie trudności ortograficznych (dostrzegania i analiza trudności),

-        wyjaśnianie pisowni wyrazów za pomocą przytoczenia zasady lub poszukania odpowiedniej formy gramatycznej,

-        pamięciowe ćwiczenia zapisu wyrazów,

-        praca ze słownikiem ortograficznym,

-        gry i zabawy dydaktyczne,

-        kontrolę własnego tekstu.

              Wyróżniam metody indukcji, wnioskowania dedukcyjnego i nauczania przez analogię.

              Pierwszy z wymienionych sposobów (metoda indukcji) polega na gromadzeniu nowego materiału językowego, jego obserwowaniu i stopniowym dochodzeniu do uogólnień – reguły ortograficznej. Najczęściej  metodę tę stosuje się w klasach początkowych.               Wnioskowanie dedukcyjne wykorzystuje nauczyciel, gdy uczeń nie jest w stanie sformułować lub zrozumieć reguły. Wówczas sam podaje regułę, a uczniowie wyszukują wyrazy ilustrujące ją i zapisują je. Taki system pracy można stosować w klasie III.

              Nauczanie przez analogię polega na porównywaniu nowych ortografów z już znanymi,  podlegających tej samej zasadzie ortograficznej. Możliwe jest wtedy przeniesienie reguły o jednym zjawisku językowym na inne. Jest to właściwy sposób pracy dla uczniów klasy I, którzy nie potrafią jeszcze uogólniać (por. Polański, Jakubowicz, Dyka 1996: 69).

Na uwagę zasługują również metody programowane i algorytmiczne, lecz należy  stosować je z umiarem, we właściwej proporcji w stosunku do innych metod.

              Ciekawym pomysłem metodycznym przeznaczonym dla klas początkowych jest Kolorowa ortografia - ortofrajda, czyli zintegrowany system bezstresowego nauczania pisowni metodą pamięciowo–wzrokową. Jego podstawą jest barwny zapis słowa wynikający z przyporządkowania wybranym literom i połączeniom literowym stałych kolorów, np. „ó” – koloru różowego, „rz” – granatowego, „ż” – zielonego, „h” – brązowego. L. Framuga (1995) proponuje również ciekawe wierszyki utrwalające zasady ortografii oraz gry i zabawy.

              Oryginalną koncepcję nauki ortografii, polegającą na opanowaniu poprawnej pisowni bez potrzeby odwoływania się do reguł ortograficznych przedstawia M. Guśpiel (1998, 1999, 2001).

Naukę pisania łączy się w swojej proporcji bezpośrednio z doskonaleniem techniki czytania oraz kształtowaniem umiejętności czytania ze zrozumieniem. Kolorowe wyrazy stanowią podstawę budzenia i kształtowania czujności ortograficznej:

§         wyrazy różowe informują o pisowni zgodnej z wymową (tak słyszę jak widzę),

§         wyrazy zielone przypominają, że są głoski, które mają po dwa znaki (wybieram znak głoski),

§         wyrazy niebieskie ostrzegają o różnicy między obrazami: wzrokowym i słuchowym (nie słyszę tego, co widzę, czyli inaczej widzę, niż słyszę).

Proponowane różnorodne zadania ułatwiają praktyczne opanowanie pisowni wyrazów,
i łączenie ich z podstawowymi treściami programu nauczania w klasach I – III.

              Stosowanie przez nauczycieli urozmaiconych i właściwych metod przyczyni się do pełnej realizacji zadań związanych z kształtowaniem umiejętności poprawnego zapisywania wyrazów.

Odpowiedni dobór ćwiczeń ortograficznych

Kształcenie umiejętności i nawyku bezbłędnego zapisu ortogramów odbywa się poprzez różnorodne ćwiczenia ortograficzne. W literaturze przedmiotu odnaleźć można wiele ich podziałów. Uwzględniając kryterium opracowywania zagadnień ortograficznych, a także ich związków z innymi ćwiczeniami językowymi, wyodrębnia się następujące ćwiczeń:

§         ćwiczenia wprowadzające (wdrażające) - organizowane w celu zapoznania uczniów
z nowymi zagadnieniami ortograficznymi, gdzie eksponowana jest tylko jedna trudność,

§         Ćwiczenia utrwalające – syntezowanie, pogłębianie wiedzy, mają  na celu opanowanie umiejętności i automatyzację poprawnego zapisu wyrazów w zakresie wprowadzonych wcześniej zagadnień ortograficznych,

§         Ćwiczenia sprawdzające – służą kontrolowaniu wiadomości i umiejętności uczniów, obejmują tylko utrwalony materiał ortograficzny (por. Polański,, Jakubowicz, Dyka 1996: 73-74;  Jedut, Pleskot  1991: 57-58). 

Według kryterium integracji tematycznej ortografii z innymi działami nauki języka polskiego wyodrębnia się :

§         ćwiczenia ortograficzno – artykulacyjne – połączenie nauki ortografii z ćwiczeniem poprawnej wymowy,

§         ćwiczenia ortograficzne związane z czytaniem – doskonalenie umiejętności czytania
i bezbłędnego pisania, czytane teksty są dla uczniów wzorem pisowni,

...