Dr Piotr Chrzczonowicz
Katedra Prawa Karnego i Polityki Kryminalnej
Wydział Prawa i Administracji
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
e-mail: pch@umk.pl
WYKŁAD Z PODSTAW PRAWA KARNEGO I PENOLOGII
(POJĘCIA, INSTYTUCJE, ZAGADNIENIA)
Copyright 2016 by Piotr Chrzczonowicz[1]
Przestępstwo – czyn zabroniony (zbrodnia albo występek) pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia, bezprawny, zawiniony i społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomy.
Przestępczość – zbiór zdarzeń, które określane są jako przestępstwa.
Przestępczość rzeczywista – zbiór wszystkich zdarzeń określanych jako przestępstwa w danym okresie, na danym terenie lub w określonej zbiorowości.
Przestępczość ujawniona – zbiór zdarzeń, o których informacje dotarły do organów ścigania, które uznane zostały przez nie za przestępstwa oraz jako przestępstwa zostały zarejestrowane (nie każde przestępstwo wychodzi na jaw, nie dowiadujemy się również o każdym sprawcy przestępstwa).
Przestępczość nieujawniona – zbiór zdarzeń określanych jako przestępstwa, o których informacje nie dotarły do organów ścigania lub dotarły, lecz nie zostały przez nie zarejestrowane.
„Ciemna liczba przestępstw” – jest to liczba przestępstw nieujawnionych, czyli nie zgłoszonych lub nie zarejestrowanych. Wyraża się ją zwykle w postaci pewnej relacji lub odsetka. Dla obliczenia wartości ciemnej liczby dla całej przestępczości czy też dla konkretnego przestępstwa, musimy dysponować dwiema wielkościami – liczbą przestępstw ujawnionych i liczbą przestępstw rzeczywiście popełnionych.
Prawo karne (materialne) – to dziedzina prawa określająca czyny będące przestępstwami, kary grożące za popełnienie przestępstw, środki karne i środki zabezpieczające stosowane w związku z naruszeniem prawa karnego oraz zasady odpowiedzialności karnej.
Prawo karne procesowe – to dziedzina prawa określająca reguły postępowania organów państwowych w procesie karnym, tj. działalności zmierzającej do ustalenia czy i przez kogo popełnione zostało przestępstwo, i do osądzenia sprawcy przestępstwa. Określa ono również uprawnienia i obowiązki osób uczestniczących w procesie karnym.
Prawo karne wykonawcze – obejmuje przepisy regulujące tryb wykonywania orzeczonych za przestępstwo (czyn zabroniony) kar i innych środków oraz uprawnienia (jak również obowiązki) osób skazanych. W ramach prawa karnego wykonawczego wyróżnić można jego część o największym znaczeniu praktycznym – prawo penitencjarne – zawierające przepisy dotyczące wykonywania kary pozbawienia wolności.
Nauka prawa karnego – zajmuje się wykładnią obowiązujących przepisów, tworzeniem usystematyzowanego zbioru pojęć, instytucji i zasad tego prawa (tzw. dogmatyka prawa karnego). W ramach tej dyscypliny zawiera się również wyjaśnianie społecznej funkcji przepisów, instytucji i zasad prawa karnego oraz ich krytyczna ocena, a także formułowanie propozycji zmian prawa karnego. Wymaga to gromadzenia wiedzy o historii prawa karnego oraz rozwiązaniach ustawodawczych w innych państwach (tzw. metoda komparatystyczna, tj. prawnoporównawcza), przeprowadzania krytycznej analizy orzecznictwa sądowego oraz przeprowadzania empirycznych badań funkcjonowania prawa karnego w praktyce.
Kara – określona przepisami prawa dolegliwość dla podmiotu prawa będąca sankcją za niepodporządkowanie się normom prawnym.
Kary mogą wymierzać jedynie podmioty uprawnione, zazwyczaj organy państwa, ale ustawa może upoważniać do tego inny podmiot. Najczęściej karę wymierzają: organy administracji publicznej, sądy, organy dyscyplinarne.
Kara kryminalna – podstawowy (i szczególnie dolegliwy) środek przymusu przewidziany przez prawo karne, wymierzany przez organ państwowy (sąd) w akcie ujemnego ocenienia zachowania sprawcy, stosowany w celu ochrony stosunków (wartości) społecznych. Wykonanie kary kryminalnej wiąże się z dolegliwością moralną lub ekonomiczną dla sprawcy, a także jego rodziny.
Kara jest opisywana jako odpłata złem za zło, co nie wyklucza działania w celu zapobieżenia powrotu do przestępstwa (resocjalizacji).
Ten środek prawny różni się od środków stosowanych w innych gałęziach prawa; w polskim języku prawnym i prawniczym istnieje rozróżnienie: w postępowaniu karnym sąd orzeka karę (art. 11 k.p.k.), natomiast w cywilnym – zasądza roszczenie (art. 316 § 1 k.p.c.), świadczenie (art. 322 k.p.c.), odpowiednią sumę (art. 322 k.p.c.). Mówi się także o karach administracyjnych, opłatach sankcyjnych i karach dyscyplinarnych.
Wymierzenie kary ma za zadanie zadośćuczynić pokrzywdzonemu, ale także ogólnemu poczuciu sprawiedliwości
Penologia (łac. poena – kara; gr. logos – m.in. wiedza, rozum) – etymologicznie penologia jest nauką o karze (usystematyzowaną wiedzą o karze). Uściślając – chodzi tu o karę kryminalną, a niekiedy również inne środki reakcji karnej (generalnie więc sankcje). W rzeczywistości zatem, mówiąc o penologii, ma się na myśli penologię kryminalną. Nauka ta wkracza często w obszary, którymi zajmuje się nauka prawa karnego, nauka prawa penitencjarnego czy kryminologia. Nie ma jednak wątpliwości, że przedmiotem zainteresowań penologii jest kara – kara jako zjawisko prawne i socjologiczne (fakt prawny i społeczny), stąd penologia nazywana bywa socjologią kary. Penologia zajmuje się analizą celów i skutków kary, jej ewolucją i racją bytu. Interesuje się ona również praktyką wymiaru sprawiedliwości.
Współcześnie terminem penologia obejmuje się:
1) badania społecznych skutków karania (funkcji kary);
2) analizy zagadnień teoretycznych i doświadczeń praktycznych związanych z wewnętrznymi mechanizmami funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych, w szczególności więzienia;
3) studia teoretycznych podstaw karania tj. aksjologii, ideologii, racjonalizacji i filozofii kary, a także uzasadniania jej wymiaru i wykonania.
Nauka o polityce kryminalnej – polityka kryminalna – jej przedmiotem jest działalność organów państwowych w zakresie wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych; obejmuje ona politykę ścigania przestępstw, politykę wpływania na stosowanie przez sądy kar za poszczególne rodzaje przestępstw (tzw. polityka karna) i politykę w zakresie kar pozbawienia wolności (tzw. polityka penitencjarna); zajmuje się ona zagadnieniem jak najbardziej racjonalnego wykorzystania przysługującego państwu ius puniendi (prawa karania, prawa wymierzenia sprawiedliwości karnej). Polityka kryminalna obejmuje również działalność państwa zmierzającą do zapobiegania przestępczości.
Kryminalizacja to uznanie jakiegoś czynu za przestępstwo, jak i utrzymywanie przestępczości jakiegoś czynu. Będzie to zarówno tworzenie nowych zakazów przez ustawodawcę, jak i utrzymywanie już istniejących.
Penalizacja oznacza zagrożenie czynu karą (utrzymywanie zagrożenia czynu karą). Zagrożenie to nie może nastąpić bez uznania czynu za przestępstwo lub wykroczenie, stąd penalizacja musi następować łącznie z kryminalizacją bądź kontrawencjonalizacją (tj. przekwalifikowanie przestępstwa w wykroczenie).
Dekryminalizacja to wyłączenie jakiegoś czynu z kręgu przestępstw.
Depenalizacja to uchylenie karalności danego typu czynu.
ŹRÓDŁA PRAWA KARNEGO:
• konstytucja i umowy międzynarodowe (wyznaczają ramy prawa karnego, określają jego standardy, których ustawodawca – ustanawiając przepisy prawa karnego – powinien przestrzegać)
• instrumenty prawa Unii Europejskiej (decyzje ramowe i dyrektywy unijne)
• kodeks karny (ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r.) – to główne źródło prawa karnego
• inne ustawy zawierające przepisy karne
Główne funkcje prawa karnego:
Funkcja sprawiedliwościowa – zaspokojenie poczucia sprawiedliwości pokrzywdzonego i społeczeństwa poprzez ukaranie sprawcy.
Funkcja ochronna – ochrona dóbr indywidualnych i społecznych, których istnienie i poszanowanie składa się na porządek społeczny.
Funkcja gwarancyjna – zagwarantowanie człowiekowi, że nie będzie on pociągnięty do odpowiedzialności karnej za czyny, których prawo za przestępstwa nie uważa.
Zasady prawa karnego:
Zasada humanitaryzmu – prawo karne powinno być humanitarne, ludzkie (wymagania, które stawia, powinny być na miarę ludzkich możliwości), a stosowane kary i środki nie powinny być okrutne, nie powinny poniżać karanego ani wyrządzać mu zbędnych dolegliwości.
Zasada odpowiedzialności za czyn – odpowiedzialność karną „uruchamia” czyn człowieka. Nie ma odpowiedzialności karnej za myśli i zamiary człowieka, jego właściwości fizyczne czy psychiczne lub stan niebezpieczeństwa.
Zasada winy (subiektywizmu) – sprawca czynu zabronionego ponosi odpowiedzialność karną tylko wtedy, kiedy z popełnienia tego czynu można mu uczynić zarzut (podstawowym warunkiem osobistej zarzucalności czynu jest występowanie określonej więzi psychicznej między sprawcą a jego czynem.
Zasada legalizmu – nullum crimen sine lege: element idei państwa prawa, chroni jednostkę przed arbitralnym posługiwaniem się represją karną przez organy państwowe; prawo karne jest ujęte w ścisłe ramy ustawowe.
Zasada odpowiedzialności indywidualnej i osobistej – przestępstwo jest własnym czynem sprawcy; nie ponosi się odpowiedzialności karnej za czyny innych osób i inna osoba nie może przejąć na siebie odpowiedzialności za danego sprawcę (wyjątki: odpowiedzialność posiłkowa w k.k.s., pozostałości odpowiedzialności zbiorowej: udział w bójce lub pobiciu z następstwami, udział w zbiegowisku z aktami przemocy).
BUDOWA KODEKSU KARNEGO:
• CZĘŚĆ OGÓLNA (zawiera głównie przepisy określające zasady odpowiedzialności karnej, reguły obowiązywania ustaw karnych, katalog kar i innych środków reakcji penalnej oraz reguły ich stosowania;
• CZEŚĆ SZCZEGÓLNA (zawiera przepisy „definiujące” poszczególne przestępstwa; opisujące czyny zabronione (zachowania przestępne) oraz grożące za nie kary);
• CZĘŚĆ WOJSKOWA (zawiera przepisy odnoszące się do żołnierzy i ewentualnie innych osób (pracowników wojska) – są to przepisy ogólne oraz opisujące specyficzne przestępstwa wojskowe).
Przepisy prawa karnego określające zasady odpowiedzialności karnej, kary i inne środki penalne, zasady ich wymiaru i stosowania, prezentujące instytucje karnoprawne (ogólne; części ogólnej k.k.) – mają budowę jednolitą.
Przepisy prawa karnego określające poszczególne przestępstwa (tj. przepisy części szczególnej k.k. oraz zawarte w innych ustawach) składają się z dyspozycji i sankcji (mają budowę dwuczłonową).
Klasyfikacje przestępstw (w oparciu o różne kryteria):
• ZBRODNIA, WYSTĘPEK (kryterium: ciężar gatunkowy przestępstwa)
• UMYŚLNE, NIEUMYŚLNE (kryterium: forma winy)
• Z DZIAŁANIA, Z ZANIECHANIA, W OBU FORMACH CZYNU (kryterium: forma czynu)
• FORMALNE, MATERIALNE (kryterium: obecność znamienia skutku w typie ustawowym przestępstwa)
• INDYWIDUALNE, POWSZECHNE (kryterium: podmiot przestępstwa)
• ŚCIGANE Z OSKARŻENIA PUBLICZNEGO (W TYM NA WNIOSEK), ŚCIGANE Z OSKARŻENIA PRYWATNEGO (kryterium: tryb ścigania przestępstwa)
• Z NARUSZENIA DOBRA PRAWNEGO, Z NARAŻENIA DOBRA PRAWNEGO (kryterium: stopień ingerencji w dobro prawnie chronione)
• W TYPIE PODSTAWOWYM, W TYPIE KWALIFIKOWANYM, W TYPIE UPRZYWILEJOWANYM (kryterium: typ przestępstwa)
Przestępstwo – odpowiedzialność (zasady dotyczące zastosowania polskiej ustawy karnej):
ZASADA TERYTORIALNA (ART. 5 K.K.)
ZASADA NARODOWOŚCI PODMIOTOWEJ (ART. 109 K.K.)
ZASADA NARODOWOŚCI PRZEDMIOTOWEJ OGRANICZONA (ART. 110 § 1 K.K.)
ZASADA ODPOWIEDZIALNOŚCI ZASTĘPCZA (ART. 110 § 2 K.K.)
ZASADA NARODOWOŚCI PRZEDMIOTOWEJ NIEOGRANICZONA (ART. 112 K.K.)
ZASADA REPRESJI WSZECHŚWIATOWEJ (KONWENCYJNEJ – ART. 113 K.K.)
(WARUNEK ODPOWIEDZIALNOŚCI ZA PRZESTĘPSTWO POPEŁNIONE ZA GRANICĄ – ART. 111 K.K.)
Znamiona przestępstwa – cechy, z których składa się ustawowy opis przestępstwa (typu przestępstwa); dzielą się na opisowe oraz ocenne.
Elementy struktury przestępstwa (składniki schematu budowy typu przestępstwa):
- podmiot (osoba fizyczna, odpowiedni wiek, poczytalność);
- strona podmiotowa (umyślność, nieumyślność);
- strona przedmiotowa (zachowanie się, skutek/następstwo, czas, miejsce, sposób popełnienia, sytuacja, w jakiej czyn popełniono, przedmiot wykonawczy, związek przyczynowy);
- przedmiot ochrony / zamachu: ogólny, rodzajowy, indywidualny
Umyślność (czyn zabroniony popełniony jest umyślnie):
- zamiar bezpośredni – „chce popełnić czyn zabroniony”.
- zamiar ewentualny – „przewiduje możliwość popełnienia czynu zabronionego i na to godzi się”.
Nieumyślność (brak zamiaru popełnienia czynu zabronionego i niezachowanie ostrożności wymaganej w danych okolicznościach):
- lekkomyślność (świadoma nieumyślność) – przewiduje możliwość popełnienia czynu zabronionego, lecz bezpodstawnie przypuszcza, że tego uniknie).
- niedbalstwo (nieświadoma nieumyślność) – nie przewiduje możliwości popełnienia czynu zabronionego, ale może ją przewidzieć).
Nieletni w świetle kodeksu karnego z 6 czerwca 1997 r. – osoba poniżej 17 roku życia.
Nieletni (ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich z 1982 r., art. 1):
- osoba, która nie ukończyła 18 lat, w stosunku do której mogą być stosowane środki służące zapobieganiu i zwalczaniu demoralizacji
- osoba, która popełniła czyn karalny po ukończeniu 13 roku życia, a przed ukończeniem lat 17;
- osoba, która nie ukończyła 21 lat, względem której wykonuje się orzeczone środki wychowawcze lub poprawcze.
Małoletni – osoba, która nie ukończyła 18 lat (art. 10 § 1 kodeksu cywilnego)
Młodociany – osoba, która w chwili popełnienia czynu zabronionego nie ukończyła 21 lat i w czasie orzekania w pierwszej instancji 24 lat (art. 115 § 10 k.k.)
ZWIĄZEK PRZYCZYNOWY W PRAWIE KARNYM (TEORIE):
Między zachowaniem się sprawcy czynu a skutkiem tego czynu musi zachodzić związek przyczynowy. W nauce prawa karnego istnieje kilka teorii związku przyczynowego:
1) Teoria ekwiwalencji (równowartości warunków) – opiera się na założeniu, że przyczyną każdego skutku jest pewna suma warunków koniecznych do jego nastąpienia. Wszystkie warunki są równej wartości (każdy z nich może zostać potraktowany jako ten, który wywołał skutek. To czy warunek jest konieczny (sine qua non) sprawdza się przy pomocy hipotetycznego usuwania tego warunku (stawia się pytanie, czy skutek by nastąpił, gdyby ten warunek nie zaistniał).
2) Teoria warunku odpowiadającego empirycznie potwierdzonej prawidłowości – opiera się na założeniu, że ustalenie powiązania przyczynowego pomiędzy jakimś czynem a zaistniałym skutkiem ma źródło w empirycznej wiedzy gromadzonej w drodze doświadczenia. Doświadczenie to uczy nas, że pewne zachowania wskutek przekazu energetycznego lub informacyjnego powodują pewne skutki.
3) Teoria adekwatnego związku przyczynowego – według niej nie jest wystarczające, że czyjeś zachowanie jest koniecznym warunkiem wystąpienia skutku. Aby stał się on przyczyną wymagane jest, by określony w ustawie skutek był normalnym, typowym następstwem takiego zachowania się.
4) Teoria relewancji – według tej teorii związek przyczynowy można ujmować szeroko, ale prawo karne przez odpowiednie sformułowanie przepisu dokonuje tutaj pewnej selekcji. Nie każdy związek przyczynowy jest relewantny (istotny) dla odpowiedzialności karnej.
Kontratypy (okoliczności wyłączające bezprawność):
Kodeksowe:
- obrona konieczna (art. 25§1 k.k.);
- &#x...
qbgirl