Urszula Augustyniak, Wzajemne pretensje szlachty i duchowieństwa katolickiego w związku z „compositio inter status”.pdf

(2377 KB) Pobierz

Kwartalnik Historyczny

Rocznik CXIV, 2007, 4

PL ISSN 0023-5903

URSZULA AUGUSTYNIAK

Instytut Historyczny

Uniwersytetu Warszawskiego

WZAJEMNE PRETENSJE SZLACHTY I DUCHOWIEŃSTWA

KATOLICKIEGO W Z W I Ą Z K U Z „COMPOSITIO INTER STATUS"

W LATACH T R Z Y D Z I E S T Y C H X V I I W.

O „pretensjach szlachty do duchownych" oraz „antyklerykalizmie szlach-

polskiej pisze się zwykle w kontekście tzw. ustaw amortyzacyjnych

i „compositio inter status"

. Powracamy do tej sprawy, ponieważ literatu-

ra przedmiotu — poza artykułem Stefanii Ochmann-Staniszewskiej

—

upraszcza przyczyny konfliktu między stanem świeckim i duchownym,

sprowadzając je do kwestii ekonomicznych. Tymczasem z analizy „egzor-

bitancji względem stanu duchownego" z lat 1615-1618 z terenu Korony

i Wielkiego Księstwa Litewskiego

wynika, że z punktu widzenia szlach-

ty problemem co najmniej równoważnym sprawom ekonomicznym był

immunitet prawny stanu duchownego i pozywanie osób świeckich przed

sądy duchowne. Mogło to być szczególnie drażniące, gdy duchowni kato-

liccy odmawiali podporządkowania się prawu ziemskiemu, ale zajmowali

w Trybunałach uprzywilejowaną pozycję — wbrew konstytucji z 1607 r.

dopuszczającej ich tam pod pewnymi warunkami

Dotyczyło to zarówno Trybunału Koronnego, jak Litewskiego, gdzie:

„panowie duchowni na forum, z świeckimi tu w Kownie in auctionibus

ty"

J. Kloczowski,

Kościół,

Historia gospodarcza

Warszawa 1981, s. 352-358.

Polski do 1945 roku,

red. A. Mączak,

J. Mazurkiewicz,

Ustawy amortyzacyjne

w dawnej Polsce,

Lwów 1933.

J. Dzięgielewski,

Sprawa compositio inter status w latach 1632-1635,

KH 90, 1983, 1,

s. 81-91.

w latach 1615-1616,

S. Ochmann-Staniszewska,

Pretensje szlachty do duchowieństwa

„Acta Universitatis Wratislaviensis", Historia 16, 1969, s. 85-103.

Oprócz tekstów omówionych przez S. Ochmann-Staniszewską, op. cit. („Skrypt od ko-

goś w sendomirskim województwie wydany, jaka miała bydź instrukcja na sejm obywa-

telów tamecznych A. 1615", „Punkta do Rzeczypospolitej i stanu szlacheckiego względem

osób duchownych in Anno 1615 spisane", „Skrypt o niealienowanie dóbr ziemskich od

stanu duchownego z Aleopola 13 X 1633 przez Macieja Dargockiego") należy wskazać tak-

że: „Exorbitancyje względem osób duchownych" (ok. 1615), AGAD, Archiwum Radziwiłłów

(dalej: AR) II, dissoluta, nr 251; „Dyskurs pewny o niewolej szlachty polskiej którą cierpi

dla duchownych", ok. 1618 r., BK, rkp. 1195.

S. Ochmann-Staniszewska, op. cit., s. 93-95; por. Konstytucje sejmu warszawskiego

1607 r., „Duchowni w Koronie dobra dziedziczne trzymający", VL, t. 2, Petersburg 1859,

s. 436, fol. 1603.

http://rcin.org.pl

Urszula Augustyniak

personalibus tam criminalibus, quam civiliter pozwolić nie chcą, impu-

ne inwazyje, ekspulsyje i insze różne excessa pretendować czynią, a in-

terim sami wszystkich pretendowanych krzywd na świeckich dochodzą,

co przeciw wielkiej słuszności, i sprawiedliwości, i równości Rzeczypo-

spolitej pod jednym królem dzieje się, in contrarium dawnym prawom,

ktore omnes et singulos, homines et subditos Regni, cuiuscunque status

et conditionis, adque gradus, aut dignitatis jednemu prawu i sądom ko-

ronnym podały"

Stosunek do podległości „prawu pospolitemu" wykraczał poza kon-

flikt interesów materialnych szlachty i kleru, dotyczył odmiennej in-

terpretacji zasad ustrojowych Rzeczypospolitej. Szlachta — nie tyl-

ko ewangelicka — pamiętała postulat ruchu egzekucyjnego równości

w zakresie prawa i obowiązków publicznych obu stanów: świeckiego

i duchownego. Kler natomiast — a ściślej: episkopat i kapituły jako re-

prezentacja duchowieństwa w życiu publicznym — dążyły do odzyska-

nia pozycji sprzed sejmów egzekucyjnych, uzurpując sobie jednocześnie

prawo odrzucania „bądź to in toto, bądź in parte" uchwał sejmowych

ingerując coraz silniej w sprawy polityczne. Zdaniem szlachty, podważa-

ło to wypracowane w czasie pierwszych trzech bezkrólewi zasady ustroju

mieszanego. Z drugiej strony radykalne postulaty szlachty generalnego

zakazu kupowania przez duchowieństwo ziemi i wykluczenia go z debaty

w izbie poselskiej o sprawach świeckich

naruszały zasadę równych praw

publicznych członków obu stanów, słusznie więc uznano je za „godzące

w zasady ustrojowe Rzeczypospolitej"

Postulaty zgłaszane w latach 1615-1616 powtarzano w publicystyce

i debatach na sejmach z lat 1632-1635 związanych bezpośrednio ze spra-

wą „kompozycji". Jak wykazał Jan Dzięgielewski

, w uregulowaniu kwe-

stii spornych z klerem najbardziej zainteresowana była średnia i bogata

szlachta katolicka — zwłaszcza z terenów, gdzie odgrywała jeszcze istot-

ną rolę w życiu publicznym (Wielkopolska, Sandomierskie, Mazowsze) —

zaniepokojona szybkim wzrostem stanu posiadania kleru w wyniku po-

stępów rekatolicyzacji i popularyzacji fundacji pobożnych za panowania

Zygmunta III Wazy.

Według Albrychta Stanisława Radziwiłła, przewodniczącego komi-

sji senatorsko-poselskiej powołanej na sejmie elekcyjnym 1632 r. do

ustalenia kompromisowego projektu „kompozycji", „Katolicy gorsi byli

od samych heretyków najbardziej nalegając, by duchowni nie mogli

„Exorbitancyje względem osób duchownych", s. 1.

„Punkta do Rzeczypospolitej i stanu szlacheckiego względem osób duchownych in Anno

1615 spisane", cyt. za S. Ochmann-Staniszewska, op. cit., s. 96.

Artykuły in negotio compositionis inter status, a stato seculum Ich Mościom panom du-

chownym podane, i odpowiedź od Ich Mościów panów duchownych

(dalej:

Artykuły in ne-

gotio compositionis),

Księcia Krzysztofa Radziwiłła hetmana polnego Wielkiego Księ-

stwa Litewskiego sprawy wojenne i polityczne 1621-1632,

Paryż 1859, pkt 6: „Aby przy

sprawach świeckich w izbie nie bywali", s. 671.

J. Dzięgielewski,

O tolerancję dla zdominowanych. Polityka wyznaniowa

tej w latach panowania Władysława IV,

Warszawa 1986, s. 33.

Rzeczypospoli-

Idem,

Sprawa compositio inter status,

s. 89-91.

http://rcin.org.pl

Wzajemne pretensje szlachty i duchowieństwa klatolickiego

kupować dóbr i by więcej nie czynić fundacji kosztem dóbr szlacheckich

w obawie, by z czasem Królestwo Polskie nie zamieniło się w księże"

Katolicy uczestniczący w posiedzeniu komisji świeckich deputatów z izby

poselskiej i senatu, na którym czytano kolejno „punkty" świeckich i du-

chownych (20 X 1632), obrzucali ponoć inwektywami nawet biskupów

i przedstawicieli kapituł

„Kompozycji" w wersji kompromisowej nie chcieli przyjąć także

dysydenci, obawiający się, że jej uchwalenie doprowadzi do likwida-

cji korzystnych dla innowierców nieporozumień i napięć pomiędzy ka-

tolikami świeckimi a duchownymi. Przywódcy ewangelików litewskich

i koronnych: Krzysztof Radziwiłł, Zbigniew Gorajski, Zygmunt Niszczyc-

ki, znaleźli się (paradoksalnie) w jednym obozie z biskupami katolicki-

mi — którzy także nie kwapili się do uchwalenia „compositio inter sta-

tus", bo przedłużające się prowizorium prawne przynosiło im w czasach

Zygmunta III korzyści, a nie straty.

Linia podziału na zwolenników i przeciwników „kompozycji" prze-

biegała zatem bardziej wedle kryteriów społecznych niż wyznaniowych.

Przeciw „kompozycji" była magnateria świecka i duchowna, za „kompozy-

cją" — większość szlachty różnych wyznań (katolickiego i ewangelickich)

oraz, choć oczywiście z odmiennych pobudek, katolicki kler parafialny.

Z tego wynikało — czego postaramy się dowieść — że „antyklerykalizm"

szlachty skierowany był nie tyle przeciw plebanom, ile przeciw tym, któ-

rych uznawano za arystokrację duchowną — episkopatowi, opatom,

a także jezuitom.

Dla uzasadnienia tej tezy proponujemy porównanie argumentacji

obu stron — świeckiej i duchownej — w czasie debaty na sejmie konwo-

kacyjnym, w dniach 8-13 lipca 1632 r.

, ze szczególnym uwzględnieniem

pretensji duchowieństwa katolickiego do szlachty. Warto podkreślić, że

był to jedyny moment bezpośredniej konfrontacji obu stron, ponieważ na

sejmie elekcyjnym duchowieństwo katolickie wycofało reprezentantów

z komisji sejmowej przygotowującej kompromisowy projekt „kompozycji",

zachowując wygodniejszy status obserwatorów

jej prac; większość zaś

nakładu zbioru dokumentów i pism agitacyjnych, przygotowanego przez

ks. Melchiora Stephanidesa

(Opuscula Ecclesiastici, quam Equestris

Ordinis nobilium virorum compositionis inter status negotio servientia),

a prezentującego stanowisko duchowieństwa katolickiego, pozostała

w drukarni i trafiła „tylko do nielicznych rąk szlacheckich"

A. S. Radziwiłł,

Pamiętnik o dziejach w Polsce,

tł. i oprac. A. Przyboś, R. Żelewski, t. 1,

Warszawa 1980, zapis z 20 X 1632 r., s. 164.

J. Dzięgielewski,

O tolerancję,

s. 44.

Wykorzystujemy diariusz sejmu konwokacyjnego 1632 r. pt.

Dyaryusz konwokacyi od-

prawowanej pod laską IMci księcia Krzysztofa Radziwiłła hetmana polnego litewskiego,

roku 1632, przez IMci pana Jakóba Sobieskiego, krajczego koronnego, spisany,

opubliko-

wany w:

Księcia Krzysztofa Radziwiłła sprawy,

s. 610-684.

J. Dzięgielewski,

O tolerancję,

s. 44.

Idem,

Sprawa compositio inter status,

s. 82-83.

http://rcin.org.pl

Urszula Augustyniak

Podstawą poniższej analizy są teksty: postulatów szlacheckich zaty-

tułowany „Punkta afektacyjej stanu rycerskiego in negotio compositioni

inter status"

i odpowiedzi duchownych „Punkta Ich Mciów panów du-

chownych stanom świeckim podane"

, zachowane w rękopisie z XVII w.,

przechowywanym w Bibliotece Czartoryskich

. Punkty szlacheckie róż-

nią się od tych opracowanych przez sędziego ziemskiego kaliskiego Ma-

cieja Manieckiego, Adama Łychowskiego i Jerzego Grużewskiego (a więc

przedstawicieli szlachty obu wyznań: katolickiego i ewangelickiego), wy-

danych drukiem i wykorzystanych przez J. Dzięgielewskiego

. Wybór

wersji rękopiśmiennej wynika z faktu, że w wersji drukowanej lapidar-

ny, jednozdaniowy zapis odpowiedzi duchownych na postulaty szlachty

uniemożliwia szerszą ich interpretację.

„Punkta Ich Mciów panów duchownych" można hipotetycznie iden-

tyfikować z „responsem in scriptis", o którego udzielenie radził prosić

prymasa i biskupów marszałek sejmu konwokacyjnego K. Radziwiłł po

dyskusji na posiedzeniu plenarnym sejmu 13 lipca 1632 r. „Punkta afek-

tacyjej stanu szlacheckiego" zostały w cytowanej przez nas sylwie uzu-

pełnione o dodatkowe, tzw. „insze" postulaty

, zgłoszone przypuszczal-

nie na gorąco w czasie dyskusji sejmowej.

Zaczynamy od krótkiego omówienia „Punktów afektacyjej", traktu-

jąc je jako punkt odniesienia dla pretensji duchownych, sformułowa-

nych (jak wynika z treści) następnego dnia po wysłuchaniu postulatów

szlacheckich. Trzon obszernego (składającego się z 19 punktów) me-

moriału szlacheckiego stanowią naturalnie postulaty dotyczące spraw

majątkowych: problemu wykupywania przez kler dóbr szlacheckich

(pkt 1), sołectw i wójtostw (pkt 3) oraz sporów o dziesięciny. Spośród

nich — obok postulatów formalnych mających utrudnić klerowi wszczy-

nanie procesów o dziesięciny (pkt 5, 14, 15, 17)

— szczególnie istot-

ny jest postulat zgłoszony w interesie kleru parafialnego, aby dziesięci-

ny wypłacane były tylko plebanom w parafiach, którymi administrują

„Punkta afektacyjej stanu rycerskiego in negotio compositionis inter status Ich Mo-

ściom Panom Duchownym podane" (dalej: „Punkta afektacyjej), rkp. BC 390, nr 21,

s. 198-201.

„Punkta Ich Mciów panów duchownych stanom świeckim podane" (dalej: „Punkta Ich

Mciów panów duchownych"), rkp. BC 390, nr 22, s. 200-203.

Rękopis ze zbiorów Tadeusza Czackiego, zatytułowany przez Łukasza Gołębiowskie-

go „Akta za Zygmunta III, Władysława IV, Jana Kazimierza, 1618-1661", rkp. BC 390,

mf. 11598, s. 961, fol.

Artykuły in negotio compositionis,

s. 671-674; J. Dzięgielewski,

O tolerancję,

przyp. 70; idem,

Sprawa compositio inter status,

s. 82, przyp. 4.

s. 33,

„Insze", BC 390, nr 22, s. 203-209 (cytowane dalej z numeracją nadaną przez autorkę

tekstu).

W „Punktach afektacyjej" żądano, aby (zgodnie z konstytucją z 1607 r.) pozwy o dziesię-

ciny uzasadniane były aktami pisemnymi fundacji, zapisów lub kontraktów majątkowych

(pkt 5); uzgodnienia preskrypcji, czyli okresu karencyjnego w zakresie uznania praw wła-

ścicieli do sekularyzowanych majątków kościelnych (pkt 14); zakazu pozywania m.in.

w diecezji chełmskiej o dziesięciny szlachty przez duchownych „religii greckiej" (pkt 15)

i precyzacji wielkości dziesięcin wytycznych — zbożowych (pkt 17).

http://rcin.org.pl

Wzajemne pretensje szlachty i duchowieństwa klatolickiego

i gdzie udzielają sakramentów — a nie („in praeiudicium plebanów") pra-

łatom i zakonom „odległym" (pkt 10)

W ramach roszczeń finansowych wobec duchowieństwa żądano,

z powołaniem na konstytucje z lat 1569, 1603, 1607

(pkt 7), aby an-

naty z dóbr duchownych wnoszono do skarbu państwa, oraz domagano

się wprowadzenia w życie przepisów o otaksowaniu dochodów i „pretia

rerum" z dóbr kościelnych (pkt 12).

Z realizacją ustaw amortyzacyjnych związane są postulaty komisyj-

nego sporządzania pisemnych inwentarzy skarbców kościelnych i lega-

tów testamentarnych, oraz „inkwizycji", czy nie zostały one pomniejszo-

ne w innych zapisach i jak się mają do zobowiązań wobec osób świeckich

(pkt 11).

Powrócono także tradycyjnie do spraw egzekwowania obowiązków

opatów (zgodnie z konstytucją z 1607 r.) dotyczących m.in. kształcenia

dzieci szlacheckich (pkt 6) i udziału kleru w kosztach obrony kraju

Sprawy te pojawiały się w publicystyce szlacheckiej stale od czasów eg-

zekucji, a szczególnie w czasie rokoszu sandomierskiego 1606-1608 r.

i w pismach „antyklerykalnych" z lat 1615-1616

W sumie jedynie dwa spośród „Punktów afektacyjej" (pkt 6 i 10) do-

tyczą bezpośrednio obowiązków duszpasterskich i oświatowych księży

katolickich wynikających z ich duchownego statusu, a jeden (pkt 13)

restauracji kościołów „spustoszałych albo ogniem zniesionych"; cała

zaś reszta odnosi się do spraw majątkowych, sądowych i politycznych.

Głównie problematyki świeckiej dotyczą także punkty zanotowane przez

anonimowego sprawozdawcę jako „Insze", spośród których najbardziej

ogólny charakter ma uzasadnienie żądania karania gwałcicieli pokoju

pospolitego (sprawców tumultów wyznaniowych) „na gardle" lub banicją:

„Iż każde królestwo i każda rzeczpospolita każda premiis et panis stoją,

to jest dobrem za cnoty ich nagradzając, a złych za występki ich karząc,

gdyż regna sine iustitia latrocinia fiat. A iż się w naszej Rzeczypospolitej

rozbieżały — — żadną miarą swawoleństwu zabieżeć się nie może, tylko

vigore iuris"

Wśród innych postulatów dotyczących funkcjonowania sądownictwa,

klerowi zarzucano ingerowanie trybunalskich deputatów duchownych

Krzywdzenie kleru parafialnego zarzucano jezuitom, oskarżanym w czasie rokoszu

sandomierskiego, że „z nabytych dóbr nie dawają dziesięciny Sługom Bożym", w:

Na pismo

potwarzające ludzie uczciwe „Otóż tobie rokosz" prawdziwa i krótka odpowiedź,

Pisma

polityczne z czasów rokoszu sandomierskiego 1606-1608,

wyd. J. Czubek, t. 2, Kraków

1918, s. 46.

Konstytucje sejmu warszawskiego 1607 r., „O annatach" (chodziło o opłaty, które powi-

nien wpłacać do skarbu Rzeczypospolitej biskup po otrzymaniu nominacji w wysokości

annat przekazywanych do Rzymu), VL, t. 2, s. 436, fol. 1602.

Do sprawy obrony wracano dwa razy, żądając od duchowieństwa wnoszenia do skarbu

opłat pieniężnych za wykupione wójtostwa i sołectwa (pkt 4) oraz uczestniczenia w kosz-

tach obrony kraju z dochodów biskupich (pkt 6), „Insze", s. 204, 205.

„Punkta do Rzeczypospolitej i stanu szlacheckiego względem osób duchownych in Anno

1615 spisane", S. Ochmann-Staniszewska, op. cit., s. 103.

„Insze", pkt 5, s. 205.

http://rcin.org.pl

Plik z chomika:

Michal_Raj

Urszula Augustyniak, Wzajemne pretensje szlachty i duchowieństwa katolickiego w związku z „compositio inter status”.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: