Historia Polski - Pradzieje.pdf

(13588 KB) Pobierz
Pafeofit
N
ajstarszy okres epoki kamienia zwany paleolitem
zajmował najdłuższy okres w historii rozwoju
cywilizacji człowieka. Na ziemiach polskich
trwał od około 520 tys. lat p.n.e. do około 8300 lat p.n.e.
Najważniejsze znaleziska paleolityczne pochodzą z Jury
Krakowsko-Częstochowskiej.
D ŁU G IE POCZĄTKI
C Y W ILIZ A C JI
Najdłuższy w dziejach ludzkości okres rozwo­
ju cywilizacyjnego archeolodzy podzielili na
trzy części: paleolit dolny, trwający od począt­
ków. przypadających w różnym czasie na po­
szczególnych obszarach świata do ok. 120 tys.
lat temu. paleolit środkowy od ok. 120 tys.
do 40 tys. lat temu i paleolit górny od ok. 40 tys.
do ok. 8300 lat p.n.e. Końcowa część paleolitu
górnego (ok. 11 000-ok. 8300 lat p.n.e.) by­
wa nazywana paleolitem schyłkowym. Do­
tychczas najstarsze ślady działalności przod­
ków człowieka
(Homo erectus)
blisko polskich
granic odkryto na Morawach, w okolicach
Brna i na Ukrainie Zakarpackicj. na stanowi­
sku Karolewo. Odkryte prymitywne narzędzia
otoczakowc pochodzą z cieplejszego okresu
nazwanego intcrglacjałcm kromerskim lub in-
tcrglacjałcm Przasnysza, przypadającym na
okres między 700 a 600 tys. lat temu. Postęp
cywilizacyjny następował początkowo bardzo
powoli. W pierwszym jego etapie przedsta­
wiciele naszego gatunku posługiwali się bar­
dzo prymitywnymi rdzeniowymi narzędziami
kamiennymi - otoczakowymi oraz pięściaka-
mi. W dolnym paleolicie dominowały obrób­
ki. dzięki którym uzyskiwano odłupki o dość
przypadkowej formie. Dopiero w środkowym
paleolicie rozwinęły się technologie produk­
cji odłupków o zaplanowanym kształcie. Te­
ren Polski należał wówczas do strefy, w któ­
rej powszechnie używano narzędzi
odłupkowych. a pięściaki były prak­
tycznie nieznane. Nieliczne zna­
ne pięściaki typu określanego przez
badaczy aszclskim - od stanowi­
ska na przedmieściu Amicns, Sa-
int-Achcul we Francji, gdzie odkry­
to ważną kulturę dolnego paleolitu
- pochodzą z Konradówki (pow. Zło­
toryja) oraz z miejscowości Owsisz-
cze (pow. Racibórz), znaleziono tam
piękny pięściak aszclski o masie
ok. 420 gramów. Podstawowym su­
rowcem do produkcji narzędzi wy­
korzystywanym od zarania ludzko­
ści był krzemień. Spowodowane to
było jego łatwą obróbką, łupliwo-
ścią. dość powszechną dostępnością
i trwałością wytworów. Ludzie za­
mieszkiwali przede wszystkich na­
turalne schronienia, jak jaskinie,
a także zaczynali wznosić pierwsze
schronienia mieszkalne. Przypusz­
cza się. że od ok. 400-300 tys. lat
temu nauczyli się wykorzystywać
ogień. Świadczą o tym pozostało­
ści obozowisk wraz ze szczątkami
Ą
Neandertalczycy z jaskini Raj.
Jk>.
Pięściak ze Śląsku - najstarsze
narzędzie z ziem polskich pochodzące
sprzed ok. 200 tys. lat.
kostnymi przedstawicieli gatunku
Homo erec-
tus
odkryte w północnych Węgrzech i Turyngii
ze śladami szałasów, pr/y których znajdowały
się ogniska. Znaleziono przy nich niewielkich
rozmiarów narzędzia, a wśród nich małe naci-
naki otoczakowc i zgrzebła. Archeolodzy datu­
ją ich używanie na okres ok. 450-320 tys. lat
temu. Podobieństwo do tych znalezisk wyka­
zują najstarsze odkryte na ziemiach polskich
narzędzia kamienne. Pochodzą z Trzebnicy ko­
lo Wrocławia i Ruska koło Strzegomia na Dol­
nym Śląsku i najprawdopodobniej są jeszcze
starsze. Do najstarszych znalezisk zaawanso­
wanej technologii wiórowej w Europie, pole­
gającej na odbijaniu z przygotowanego rdzenia
cienkich, wydłużonych odłupków o równo­
ległych bokach, czyli wiórów, należą wyro­
by krzemienne z Piekar pod Krakowem. Zna­
leziono je na skalistym wzniesieniu nad Wisłą,
naprzeciw znanego średniowiecznego klaszto­
ru w Tyńcu. Pochodzą z warstw datowanych na
okres od 190 do 140 tys. lat temu. czyli z koń­
cowego dolnego paleolitu na ziemiach pol­
skich. Poza wymienionymi wyżej znaleziska­
mi najstarszych narzędzi na terenie Polski nie
znamy stanowisk archeologicznych wyprze­
dzających schyłek przedostatniego, wielkiego
intcrglacjału (ok. 250-230 tys. lat temu). Do­
piero z nastaniem bardziej sprzyjających wa­
runków atmosferycznych u progu środkowe­
go okresu paleolitu stwierdza się najstarszą
regularną obecność gromad ludzkich na na­
szych ziemiach. Kultura materialna środkowe­
go paleolitu utożsamiana jest z działalnością
człowieka ncandcrtalskicgo. W końcowym
Pradzieje
Czaszka pitekantropa
(Homo
erectuś)
występującego w okresie
ok. 2 mln-250 tys. lat temu oraz
neandertalczyka
(Homo neandertalensis),
występującego w okresie
ok. 250 tys.-40 tys. lat temu. ^
okresie środkowego paleolitu zaczyna on
używać skomplikowanych technik obrób­
ki krzemienia, pojawiają się też elementy
kultury duchowej (obrządek pogrzebowy).
Z neandertalczykiem związane są pierw­
sze intencjonalne pochówki, znane zarówno
z Europy, jak i zachodniej Azji.
W JU R A JS K IC H
JA SK IN IA C H
Najstarsze, bardzo nieliczne ślady obecno­
ści człowieka na Wyżynie Krakowsko-Czę­
stochowskiej pochodzą sprzed ok. 120 tys.
lat, tj. ze schyłkowego okresu przedostatnie­
go zlodowacenia, zwanego środkowopolskim
(Riss). Odkryte w Jaskini Ciemnej w Ojcowie,
schronisku Wylotnym, jaskiniach Koziarnia
w Sąspowie i Nietoperzowej w Jerzmanowi­
cach krzemienne narzędzia oraz kości zwierząt
wskazują, żc miejsca te stanowiły obozowiska
grup łowców polujących w strefie subarktycz-
nej. W wypadku łowców z Wyżyny Krakow­
skiej głównym obiektem polowań był niedź­
wiedź jaskiniowy. W Jaskini Ciemnej jego
szczątki kostne stanowiły prawie 90% wszyst­
kich tam znalezionych. Dzięki odkryciom z te­
renu Jury można było też ustalić, żc w owym
czasie korzystano już z ognia, znano sposób
jego krzesania i wykorzystywania jego wła­
ściwości. Do najciekawszych obiektów nale­
ży zaliczyć znaleziska z Jaskini Ciemnej w Oj-
cowic, jednego z najważniejszych stanowisk
paleolitu środkowego w Polsce, w której na­
trafiono na ślady dwukrotnego przebywania
myśliwych. Niewielka liczba znalezionych za­
bytków wskazuje na to, że przebywała tu mała
grupa składająca się z kilku osobników. Pozwa­
la to wnioskować, żc penetracja wyżyny w tym
czasie nie miała stałego charakteru. Myśliwi
z całymi rodzinami przybywali tu prawdopo­
dobnie z południa w okresach letnich, zakła­
dając całosczonowc obozowiska. W tym cza­
sie kobiety zajmowały się zbieraniem owoców
i nasion dziko rosnących roślin, a także obrób­
ką skór upolowanych zwierząt. W trakcie wy­
praw łowieckich myśliwi zdobywali zapa­
sy żywności przekraczające doraźne potrzeby
grupy. Dość wcześnie zatem musieli opano­
wać technikę zabezpieczania ich przed zepsu­
ciem. Jednym z udokumentowanych sposobów
przetwarzania i konserwowania mięsa w środ­
kowym paleolicie było wędzenie. Na otwar­
tym stanowisku Kraków-Zwicrzynicc odkry­
to pozostałości ziemnego pieca wędzamiczego
z węglami drzewnymi wewnątrz. Kolejne chro­
nologicznie zabytki z ok. 70-54 tys. lat p.n.c.
odnalezione na obszarze Jury Krakowsko-Czę­
stochowskiej w jaskiniach: Ciemnej, Koziar­
ni, Nietoperzowej, Na Łomiankach, schroni­
sku Wylotnym i w kilku innych stanowiskach
reprezentują tzw. kulturę mikocko-prądnicką.
która w sposobie wytwarzania narzędzi nawią­
zuje do innych znanych z Europy tradycji kul­
turowych. Zmieniły się w tym okresie nawyki
produkcyjne, co można zauważyć u niektórych
grup. Należy do nich grupa prądnicka nazwana
tak od rzeki Prądnik. Jej cechą charakterystycz­
ną jest zarzucanie w miarę upływu lat narzę­
dzi w typie pięściaków dwustronnie retuszowa­
nych. o scrcowatym kształcie i coraz częstsze
posługiwanie się charakterystycznymi noża­
mi krzemiennymi, zwanymi, z uwagi na liczne
występowanie w jaskiniach ojcowskich, prąd­
nikami oraz różnymi innymi narzędziami słu­
żącymi do obróbki drewna, kości i rogu, a także
zapewne do przygotowywania jadła. Używane
też były kościane załuskiwacze, tj. kości słu­
żące do retuszowania narzędzi krzemiennych.
Zabytki grupy prądnickiej znajdujemy zarówno
na stanowiskach otwartych, jak i w jaskiniach.
Prawdopodobnie więc latem przebywano na
wolnym powietrzu, a zimą szukano schronie­
nia w pieczarach. Okres środkowego paleolitu
reprezentują również znaleziska ze Zwierzyńca
oraz jaskiń Potoku Złotego. Znaleziska kultu­
ry mikocko-prądnickicj ze schroniska skalnego
w Okienniku Dużym (na gruntach wsi Piasecz­
no), w którym znaleziono narzędzia krzemien­
ne sprzed około 60 tysięcy lat. pozwalają przy­
puszczać, że nie było ono zamieszkiwane przez
dłuższy czas. ale służyło jedynie za schronie­
nie dla myśliwych. Inne grupy posługiwa­
ły się techniką produkcji narzędzi typową dla
tzw. kultury mustierskicj (nazwanej tak od od­
kryć w małej jaskini Moustier, dep. Dordogne
we Francji). Zespół narzędzi mustierskich jest
mało zróżnicowany i zawiera formy, które po­
jawiły się już w okresie aszelskim. W postaci
czystej, w której zgodnie z tradycjami aszelski-
mi dominują pięściaki, spotyka się ją rzadko
na ziemiach polskich - na przykład w Jaskini
Ą
Makieta schroniska skalnego z Jaskini
Ciemnej z ok. 70 tys. lat p.n.e.
Pradzieje
Paleolityczny harpun rogowy
z Rękawczyna oraz okazy
krzemienia pasiastego
- krzemień w okresie
paleolitu służył zarówno
do wyrobu narzędzi
i produkcji broni, jak
i do krzesania ognia;
u schyłku paleolitu
wydobywano go w Polsce jako
pierwszy surow iec uzyskiwany
metodami górniczymi.
nowe kultury. Z najstarszego okresu młodsze­
go paleolitu, zwanego oryniackim, pochodzi
kultura jcrzmanowicka (38-20 tys. lat p.n.c.)
rozpoznana na podstawie odkrycia z Jaskini
Nietoperzowej (w Jerzmanowicach) i Mamu­
towej lub Mamuciej (w Wicrzchowiu). Jej wy­
różniającą cechą są krzemienne groty oszcze­
pów o liściastej formie, wykonane ze smukłych
krzemiennych wiórów. U wejścia do Jaski­
ni Nietoperzowej natrafiono na ślady dużych
palenisk stanowiących, jak się przypuszcza,
pozostałość po ogniskach zapalanych w celu
wypłoszenia z niej niedźwiedzi, na które wów­
czas polowano. Jaskinię Mamutową zasiedlali
przedstawiciele kultury wschodniograwcckicj
(27-20 tys. lat p.n.c.), twórcy tzw. grawcckicgo
modelu kulturowego, który w środkowej fazie
górnego paleolitu, pomiędzy 30-20 tys. lat te­
mu objął oddziaływaniem rozległe obszary Eu­
ropy. Znaleziska z jaskini w postaci bogatego
zbioru narzędzi wykonanych z ciosów mamu­
ta oraz wisiorków z zębów to jedne z najstar­
szych. odkrytych na ziemiach polskich, zabyt­
ków paleolitycznej sztuki użytkowej, dające
świadectwo estetycznych odczuć ich twórców.
Na około 30 tys. lat datuje się niewielką czwo­
rokątną płytkę wykonaną z ciosu mamuta, zdo­
bioną ornamentem dołkowym, z przewierco­
nymi dwoma otworami do zawieszania. Dla
myśliwego paleolitycznego znaki te musiały
coś symbolizować i w związku z tym tego ro­
dzaju znaleziskom badacze przypisują na ogól
znaczenie magiczne. Jeden z przed­
miotów, wykonany z kości członu
palcowego renifera z przewierco­
nym otworem w nasadzie, niektó­
rzy badacze są skłonni interpre­
tować jako instrument muzyczny
(rodzaj piszczałki lub gwizdka). Z
tego samego kręgu kulturowego na
uwagę zasługuje stanowisko otwar­
te w Krakowie (Zwierzyniec I). któ­
re było częściowo zbadane w latach
powojennych. Badania te przyniosły
wiele tysięcy zabytków krzemien­
nych. Zebrany materiał wskazu­
je, że prawdopodobnie przebywa­
ła tu przez dłuższy czas gromada
myśliwska żywiąca się mięsem upo­
lowanych zwierząt, głównie mamutów, któ­
ra uzupełniała jadłospis za pomocą zbierac­
twa. Ciekawym stanowiskiem jest odkryte pod
Kopcem Kościuszki obozowisko sprzed 20 tys.
lat. najstarszy z odnalezionych dotąd w Polsce
obiektów mieszkalnych w terenie otwartym.
Składało się ono z 2-3 szałasów o szkielecie
z kości mamuta krytych skórami tego zwierzę­
cia. Wykorzystanie takich materiałów do budo­
wy szałasów badacze tłumaczą brakiem drew­
na na obszarach mających wówczas charakter
stepotundry. Ich twórców prawdopodobnie
można utożsamiać z kulturą szclecką, z tzw.
kręgu kultur z ostrzami liściowatymi.
Q WAŻNE I CIEKAWE
Z Jaskini Maszyckiej w Ojcowskim
Parku Narodowym (gmina Skala)
pochodzą jedne z najstarszych
odkrytych na terenie Polski szczątków
kostnych człowieka
(Homo sapiens
recens),
stanowiące równocześnie
dowód najdawniejszych u nas
praktyk kanibalistycznych. Tego
niezwykłego odkrycia dokonał w roku
1883 Gotfryd Ossowski. Rozkopując
wypełnisko jaskini, wydobył fragmenty
szkieletów (głównie kości czaszek)
co najmniej 16 osób, wśród nich
5 kobiet, 3 mężczyzn i kilkorga dzieci.
Widoczne na kościach uszkodzenia
w postaci nacięć wykonanych
twardymi narzędziami i roztupywań,
a także odciski zębów ludzkich
wskazują, że mieszkańcy jaskini padli
ofiarą kanibali.
Nietoperzowej w Jerzmanowicach. Grupy ne­
andertalczyków przestały docierać na Wyżynę
Krakowską około 50 tys. lat temu. W okresie
ok. 50-38 tys. lat p.n.c. zapanowały tam wa­
runki uniemożliwiające rozwój osadnictwa.
Nastał klimat arktyczny, duże obszary zostały
pozbawione roślinności.
P A L EO LIT GÓRNY
Okres ten, czasem nazywany też. młodszym,
charakteryzował się szybkim postępem wió­
rowych technik krzcmicniarskich i wielkim
zróżnicowaniem form narzędzi, z zaznaczony­
mi lokalnymi odrębnościami produkcyjnymi,
rozwojem wyrobów z rogu i kości oraz zróż­
nicowaniem budownictwa
mieszkalnego.
W środkowej fazie ostatniego zlodowacenia
(bałtyckiego), ok. 40 tys. lat p.n.c.. pojawia się
człowiek współczesny, twórca kultur paleolitu
górnego.
Homo sapiens fossilis.
Wykorzysty­
wał on bogaty asortyment narzędzi, wypalał
z gliny figurki terakotowe, potrafił wykorzy­
stywać węgiel kamienny oraz posługiwał się
instrumentami muzycznymi. Wiadomo rów­
nież, że uprawiał zbiorowe tańce oraz organi­
zował się w wyższe formy społeczne. Stworzył
K U L T U R A M A G D A LEŃ SK A
Ok. 1 tys. lat p.n.c. zaznacza się na naszych zie­
3
miach obecność kultury magdaleńskiej (nazwa­
nej tak od znalezisk we Francji w La Madelcinc),
znanej z Jaskini Maszyckiej w Dolinie Prądnika
na obszarze Ojcowskiego Parku Narodowego.
Jest to najstarsze na ziemiach polskich sta­
nowisko tej kultury. Odkryto w niej bo­
gaty inwentarz narzędzi kościanych,
w części zdobionych ornamen­
tem geometrycznym i symbolami
ludzkiej płci, a także przedmiot
z rogu renifera interpretowany
< Paleolityczne wyroby
J
kamienne z okolic Siedlec
- kamienne groty strzał oraz
kamienne tłuczki.
Pracfziejt
O
WAŻNE I CIEKAWE
Ząb mamuta
z okolic Płocka. ^
Z jaskini pochodzą także najstar­
sze na polskich terenach szcząt­
ki człowieka współczesne­
go noszące ślady praktyk
kanibalistycznych. Z okre­
su 13-11 tys. lat p.n.e. po­
chodzi odkryty przy budowie
autostrady w rejonie Brzoskwi-
ni-Krzemionek zespól kopalni krze­
mienia i pracowni przetwórczych, założo­
nych prawdopodobnie przez grupy przybyłe
z Moraw lub zachodniej Słowacji. Wskazują na
to znalezione w nich odłupki i wióry z radiola­
rytu (skały pochodzenia organicznego - czerwo­
nej. zielonej lub czarnej).
Pewne znaleziska ze środkowego
paleolitu, zdaniem badaczy,
są przejawami zwyczajów
magicznych. W jaskini w Dziadowej
Skale kolo Podlesie na terenie Jury
Częstochowskiej, pomiędzy skalami
Kroczyckimi i Podlesickimi znaleziono
ukrytą w specjalnym schowku
żuchwę młodego konia. Niektórzy
naukowcy łączą to z magią myśliwską
mającą na celu zapewnienie
obfitych łowów. W górnym paleolicie
pojawiają się symbole wiązane
z wierzeniami religijnymi. Do takich
zalicza się odkrytą w Dzierżyslawiu
figurkę antropomorficzną
przedstawiającą kobietę oraz płytkę
ze schematycznymi rytami sylwetek
kobiecych.
jako berło wodzowskie lub jako atrybut władzy
szamańskiej, oraz fragmenty ornamentowanych
żeber zwierzęcych. Jednym z najcenniejszych
znalezisk z Jaskini Maszyckiej jest kolekcja kil­
kunastu płoszczy (grotów) wykonanych z rogu
renifera. Zdobienia znalezionych przedmiotów
wskazują na tendencje do schematyzacji. typo­
wej dla późnej sztuki magdaleńskiej. Część oka­
zów znalezionych w Jaskini Maszyckiej ma cha­
rakter falliczny. Przypuszcza się. żc obecność
„żeńskich" symboli na narzędziach łowieckich
wiąże się z wysoką pozycją kobiety w gómopa-
leolitycznym społeczeństwie rodowym. Zespół
zdobionych przedmiotów rogowych i kościa­
nych odkrytych w Jaskini Maszyckiej stanowi
najbogatszą kolekcję ruchomej sztuki paleoli­
tycznej kultury magdaleńskiej z ziem polskich.
W IN NYCH REJO NACH
Pozostałości kultur paleolitycznych pochodzą
także z innych rejonów ziem polskich. Na Pu­
styni Błędowskiej natrafiono na ślady obozo­
wisk myśliwskich. W tamtym czasie funkcjo­
nowały również pracownic krzcmieniarskic nad
Wartą na wschód od Działoszyna. W (Jórze Pu­
ławskiej (pow. Kozienice) odkryto dwa zespo­
ły oryniackie. Stanowisko póżnomagdaleńskie
odkryto w miejscowości Klementowice-Ko-
lonia (woj. lubelskie). Badania prowadzone
są od 1997 r. na stanowisku w miejscowości
Dzierżysław. pow. Głubczyce (Górny Śląsk).
Usytuowane w przydennej partii rzeczki Mo-
rawki obozowisko podstawowe kultury magda­
leńskiej. datowane na 1 200-13 500 lat temu,
3
dostarczyło około 28 tysięcy wytworów krze­
miennych i kamiennych, z obiektem mieszkal­
nym w typie jurty. Odkry to też kilkaset grudek
ochry, kilka naczyń kamiennych lub ich frag­
mentów. a także przedmioty sztuki ruchomej
w typie „Wenus” , wykonane z hematytu wy­
roby. jak płytka z rytami, fragmenty wisior­
ków. uszkodzone paciorki. Kopalnię hematy­
tu odkrył polski archeolog Stefan Krukowski
na obszarze obecnego rezerwatu „Rydno” , le­
żącego w miejscowości Łyżwy (dziś północ­
no-wschodnia dzielnica Skarżyska-Kamien­
nej). Znaleziska dotyczą kultury mustierskicj,
która rozwijała się u schyłku ostatniej epoki
międzylodowcowej i wczesnej fazy zlodowa­
cenia bałtyckiego. Pozostałości szybów kopal­
ni hematytu na terenie rezerwatu należą do naj­
ważniejszych stanowisk archeologicznych na
ziemiach polskich. W trakcie prac wykopali­
skowych znaleziono także skupiska narzędzi
z krzemienia barwy czarnoczckoladowcj.
N AJSTA RSZE
SZCZĄTKI C Z ŁO W IEK A
Nie udało się dotychczas odkryć na ziemiach
polskich szczątków przodków człowieka wraz
z najstarszymi narzędziami kamiennymi. Naj­
dawniejsze ślady pobytu człowieka odkryto
w Pieninach wiosną 1985 r. podczas wykopa­
lisk prowadzonych na polu w pobliżu Obła-
zowej Skały, koło Nowej Białej. Przypadkiem
natrafiono na ledwie widoczne wejście do po­
bliskiej jaskini. Znaleziono w niej najstarszą
odkrytą na ziemiach polskich kość ludzką - pa­
liczek kciuka człowieka neandertalskiego, po­
chodzący sprzed ponad 50 tysięcy lat. Szcze­
gółowe badania materiału odnalezionego
w jaskini wykazały, że była użytkowana rów­
nież później, około 40-36 tys. lat temu, i to kil­
kakrotnie. Z tego okresu pochodzą kamienne
ostrza i zgrzebła. Jednak najcenniejszym zna­
leziskiem z tej jaskini jest bumerang wykona­
ny z ciosu mamuta ze środkowego okresu gór­
nego paleolitu, datowany na około 1 tysięcy
8
lat p.n.e. (jego kopię można zobaczyć na wy­
stawie przyrodniczej w Dyrekcji PPN w Kro­
ścienku). Szczątki ludzkie z epoki paleolitu
znaleziono również na obszarze Jury Krakow­
sko-Częstochowskiej w jaskiniach: Maszyc­
kiej. Ciemnej. Koziarnia i Jasnej.
Ą
Makieta obozowiska myśliwych
paleolitycznych z ok. 20 tys. lat p.n.e.
-
_______________________ ~ '- i . - ___: - ______ :___ L-______
i
__ _____________
2
____________
U
___
■ -_________________________ --
•
•

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin