LIBERALIZM KATOLICKI - zjawisko przyswojenia przez katolików węzłowych punktów doktryny -»liberalizmu filoz., rei., etycznego, polit. lub ekonom., akceptacji państwa liber. oraz nasiąknięcia mentalnością liberalną.
L.k. występuje zazwyczaj w 4 (niekoniecznie łączących się ze sobą) odmianach i znaczeniach.
1. Znaczenie pierwsze jest analog, do pojęcia „liberalizm protestancki" i odnosi się bezpośrednio do religii, oznaczając podobną próbę „demitologizacji" Ewangelii oraz relatywizacji dogmatów, zazwyczaj przez ich racjonalizację albo przeciwnie - sprowadzenie ich (w tym pojmowania sakramentów) do rangi symboli, a wiary do mglistego „uczucia religijnego"; całokształt tych zjawisk zyskał sobie miano rei. —» modernizmu i pod tą właśnie nazwą został potępiony w encyklice Pascendi Dominici gregis (1907) pap. św. —»Piusa X, który 1910 wprowadził także-wymóg składania przysięgi antymodemistycznej przez każdego kapłana (zniesiony 1967); gł. reprezentantami różnych wersji modernizmu byli: Francuz ks. Alfred-Firmin L o i s y (l 857-1940), Anglo-Irlandczyk o. George T y r e 11 SI (1861 -1909), Austriak Friedrich baron von Hugel (l852-1925) i Włoch - ekskomunikowany ksiądz Ernesto B u o n a i u t i (1881-1946); moderniści będący duchownymi zazwyczaj porzucali stan zakonny lub kapł., a Loisy okazał się ostatecznie apostatą.
Powstrzymany przez Piusa X modernizm odrodził się w jeszcze radykalniejszej postaci w 2. pół. XX w. w myśli teologów i filozofów: o. Pierre'a Teilharda de Chardin SI (1881-1955), o. Edwarda Schillebeeckxa OP (ur. 1914),ks. Hansa K ii n g a (ur. 1928), kwestionujących naukę Kościoła w różnych dziedzinach - od dogmatyki i liturgiki po zasady dyscypliny.
2. W drugim znaczeniu termin „l.k." odnosi się do ustroju Kościoła katol., oznaczając dążenie do —» demokratyzacji Kościoła, tudzież jego „otwarcia" na cywilizację nowoczesną, jej prądy intelektualne i społ., co zostało surowo potępione w encyklice pap. bł. -» Piusa IX Quanta cura (l 864) wraz z dołączonym do niej wykazem błędów (Syllabus errorum); kluczowe dla omawianego kontekstu i potępione zdanie stanowi treść paragrafu LXXXX Syllabusa: „Biskup Rzymski może i powinien pogodzić się (reconciliare) i dostosować (compone-re) do postępu, liberalizmu i współczesnej cywilizacji".
W epoce —» Soboru Watykańskiego II znaczeniu temu nadano miano „udzisiejszenia" (aggiornamentó) Kościoła; zespół tych tendencji można określić jako progresywizm, ogarniający szerokie kręgi teologów, filozofów i publicystów, tak duchownych, jak świeckich, skoncentrowanych także na trzeciej (polit.) sferze zainteresowania l.k.; np. w Polsce oba znaczenia tego pojęcia mają odniesienie do programu i działalności środowiska „Znaku" i „Tygodnika Powszechnego" (Jerzy Turowicz, Stanisław Stomma, ks. Józef Tischner, ks. Adam Boniecki, Stefan Wilkanowicz, Jarosław Gowin), „W i ę z i" (Tadeusz Mazowiecki, Wojciech Wieczorek, Zbigniew Nosowski) oraz „katol." rubryki Arka Noego w „Gazecie Wyborczej" (Jan Turnau).
3. Znaczenie trzecie pojęcia „l.k." odnosi się do relacji —> Kościół a państwo, a konkretnie -stosunku, jaki Kościół i katolicy winni zająć wobec całokształtu zjawisk wynikających z —» oświecenia i —> rewolucji, na czele z dechrystianizacj ą państwa; na tej płaszczyźnie liberałowie katol., którzy zgłosili gotowość do kompromisu z porewolucyjną rzeczywistością, od początku podzielili się na dwa odłamy: konserw, i postępowy.
Katol. liberałowie konserwatywni podnieśli hasło wolności Kościoła w państwie liber., nie tylko ograniczonej do wąsko pojętej sfery wolności kultu rel., ale pełnej swobody działalności misyjnej, stowarzyszeń katol. (także o charakterze świeckim i społ.) oraz nauczania rel., tak publ., jak prywatnego, prowadzonego przez kongregacje zakonne; uznając, że największym zagrożeniem jest liberalizm radykalny (-> jakobinizm) oraz -> socjalizm, przez cały XIX w. wchodzili oni na ogół w sojusze z liberałami arystokr., tworząc wspólnie „partię porządku" (parti de l'ordre), co przychodziło im tym łatwiej, że mieli wspólny z nimi ideał ustrojowy (monarchii konstytucyjnej) oraz żywili tę samą niechęć do —» demokracji; najwybitniejszymi postaciami tego nurtu byli: Francuzi - Charles-Renć Forbes hr. deMontalembert (1810-70) i o. Jean-Baptiste-Henri-Dominique Lacordaire OP (1802-61), Włosi - pisarze Alessandro M a n z o n i (1785-1873) i Silvio P e 11 i c o (1789-1854), Portugalczyk - kardynał-patriarcha Lizbony, o. Francisco de Sao Luis Saraiva OSB (1766-1845), a przede wszystkim ang. potomek kilku świetnych rodów europ. - lord Acton (John Emerich Edward Dalberg, VIII baronet Acton, l baron Aldenham; 1834-1902), który przyznawał, że rozwinął „dalej niż inni doktrynerską wiarę, w sam liberalizm, utożsamiając go całkowicie z moralnością" (Refleksje, w: Historia wolności. Wybór esejów, Kraków 1995); wg jego definicji „liberalnym katolikiem jest ten, kto domaga się wolności nie tylko dla Kościoła, ale również w Kościele, kto pragnie arbitralną władzę w sprawach religii zarówno Kościoła, jak i państwa podporządkować rządom prawa i tradycji" (tamże); twierdząc, iż „źródłem wszelkich prześladowań jest połączenie Kościoła i państwa" oraz uznając, że „oddzielenie Kościoła i państwa jest niezbędne dla wolności", Acton akcentował zarazem, iż „wolność Kościoła w państwie pociąga za sobą władzę Kościoła w obrębie jego domeny", jak również, że „żadne państwo nie może być wolne bez religii" i że „niezbędny jest wpływ jednego na drugie [tj. Kościoła na państwo - J.B.]* (tamże) - co brane łącznie jest wewn. sprzecznością.
Apel pap. —» Leona XIII do katolików franc. O-„przyłączenie się" (ralliement) do republiki, zawarty w encyklice-Au milieu des sollicitudes (1892), za początkował erę, w której konserw, liberałowie katol. przyjęli już ustrojową platformę republ.-demokr.; pierwszy dokonał tego Jacąues Piou (1838-1932), tworząc 1901 Akcję Lud.-Liber.; w XX w. typową formułą obecności tego nurtu w polityce była -» chrześcijańska demokracja w jej centroprawicowych odłamach; poza formułą chadecką, konserw, wersję l.k. - wykazującą ślady fascynacji republikanizmem amer. - rozwijał wybitny filozof tomista, Jacąues M a r i t a i n (1882-1973), pod którego intelektualnym wpływem pozostawał pap. Paweł VI.
Radykalny nurt postępowy l.k. zapoczątkował 1830 na łamach dziennika „L'Avenir", pod dewizą ,Bóg i wolność", były ultramontanin, ks. Hugues-Felicite-Robertde Lammenais (1782-1854); ogłosił on złączenie sprawy ocalenia wiary ze sprawą „wolności ludu", reprezentowaną przez demokrację europ.; po potępieniu jego poglądów przez pap. Grzegorza XVI w encyklice Singulari nos (l 834), Lammenais jeszcze zaostrzył swój program, atakując wprost Stolicę Apostolską jako „ohydną kloakę", w której sprzedaje się ludy, i ostatecznie wystąpił z Kościoła.
Równie radykalną „mistykę demokratyczną" uprawiał twórca ruchu i pisma „S i 11 o n" („Bruzda")-Marc Sangnier (1873-1950); pomimo potępienia Sillonu przez pap. Piusa X w liście apostolskim Notre charge apostoliąue (1910), idee radykalno-demokratyczne szerzyły się w różnych środowiskach katol. przez cały XX w., często przekraczając nawet granice liberalizmu i wchodząc w łączność ze wszystkimi odłamami socjalizmu, rewolucyjnego —» marksizmu nie wyłączając, jak zwł. w latynoamer. „teologii wyzwolenia" (ks. Gustavo Gutićrrez, o. Leonardo Boff OFM), potępionej 1986 przez Kongregację Nauki Wiary.
4. Czwarte znaczenie terminu „l.k.", jakie -metaforycznie, lecz w zgodzie z podstawową intencją wyrazicieli tego stanowiska - można określić mianem „teologii rynku", nadają mu ci autorzy, którzy ekonom, pryncypia kapitalizmu (często z przydawką: „demokratycznego") uważają za w pełni zgodne z nauką społ. Kościoła oraz dowodzą ich niesprzeczności z nakazami etyki katol.; do sztandarowych postaci tego nurtu należą amer. neo-konserwatyści: Michael N o v a k (ur. 1933) i (nawrócony 1990 pastor luterański) ks. Richard John N e u h a u s (ur. 1936), a także założyciel i prezes Instytutu Actona (TheActonInstitutefor the Study of Religion and Liberty) w Grań Rapids (stan Michigan) - o. Robert A. S i r i c o CSP, i (pracujący w Kalifornii) Argentyńczyk Alejandro Antonio C h a f u e n Rismondo (ur. 1954).
W nauczaniu społ. Kościoła liberałowie katol. (w tym rozumieniu) kładą akcent na wielokrotne potępienie przez papieży socjalizmu, pomijając jednak milczeniem analog, potępienie liberalizmu albo twierdząc, jakoby odnosiło się ono do ideologii liberalizmu, a nie do instytucji liber. (tak polit., jak rynkowych); utrzymują również, że „nie trzeba wyznawać ideologii liberalnej, by popierać instytucje liberalne i uczestniczyć w nich" (M. Novak, Liberalizm - sprzymierzeniec czy wróg Kościoła, Poznań 1993); ze szczególnym uznaniem wypowiadają się oni o encyklice pap. Jana Pawła II Centesimus annus (1991), zawierającej (warunkową) aprobatę dla kapitalizmu; chętnie i często odwołują się także do ewangelicznej przypowieści o talentach (Mt 25,14-30), wyprowadzając z niej wniosek, iż „religia winna zacząć rozpoznawać w przedsiębiorczości to, czym ona jest - powołaniem" (R.A. Sirico CSP, Przypowieść o talentach: Biblia i przedsiębiorcy, w: Moralność kapitalizmu /wybór z „The Freeman"/, Lublin 1998); punktem wyjścia dla postulowanego „zasypania przepaści między religią a ekonomią", nad czym „chrześcijanie winni pracować", należy jednak uczynić założenie, iż „podstawą natury powołania kapitalisty jest koncentrowanie się na potrzebach konsumentów. Aby osiągnąć powodzenie, przedsiębiorca musi służyć ludziom" (tamże).
W Polsce inicjatorem „liberalizmu chrześcijańskiego", który ekonomię i filozofię prawa F.A. von—> Hayeka oraz etykę I. Kanta łączył z nauczaniem Jana Pawła II, był Mirosław D z i e l s k i (1941-89), a kontynuują jego myśl -dyrektor krak. Instytutu Tertio Millenio, o. Maciej Zięba OP (ur. 1954) i teolog świecki, Michał Woj-ciechowski.
R. Aubert i in., Le liberalisme religieia au XDf siecle, w: XCongresso internazionale di Scienze storiche. Relazio-ni V, Firenze 1955; Le liberalisme catholigue, Paris 1969; W. Karpiński, Tradycje katolickiego liberalizmu, „Więź" 1973, nr 7-8; Les catholiąues liberawc au XIX' siecle, Gre-noble 1974; J. Ploncard d'Assac, As origens do progressi-smo cristao, Lisboa 1974; A.A. Chafuen i in., Cristianismo y libertad, Buenos Aires, 1984; J. Bartyzel, Katolicyzm a liberalizm, Warszawa 1992; R.A. Sirico CSP, Centesimus annus a tradycja liberalna. Naturalna harmonia w propagowaniu znaczenia ludzkiej godności, w: Materiały i rozprawy do teorii, dziejów i wspólczesności liberalizmu III, Lublin 1992; M. Novak, Liberalizm — sprzymierzeniec czy wróg Kościola. Nauczanie społeczne Kościola a instytucje liberalne [1989], Poznań 1993.
Jacek Bartyzel
bzbij