Rodzaj wiąz – Ulmus należy do rodziny wiązowatych – Ulmaceae, rzędu Urticales, czyli pokrzywowców. Liczy około 30 gatunków. W Europie wiązy zostały mocno wyniszczone przez grzybową (drobnoworkowce – Microascales; w nowszych systemach cienkoszyjkowce Ophiostomatalaes) chorobę wiązów (holenderska choroba wiązów). Pasożytniczy grzyb nosi nazwę Ceratocystis ulmi (Graphium ulmi) i powoduje usychanie gałęzi, a potem całych drzew.
Do celów leczniczych stosuje się:
1. Wiąz szypułkowy, niem./szwajc. Flatter-Ulme; fr. Orme lisse; ital. Olmo bianco – Ulmus laevis Pallas = Ulmus effusa Wildenow, czyli limak – drzewo dorastające do 30 m wys. o szerokiej, cylindrycznej koronie. Młoda kora jasna, brązowoszara, gładka. Kora łuszczy się tafelkowato. Nasady pni są deskowato rozszerzone. Młode gałązki owłosione, starsze nagie. Pąki liściowe wydłużone, ostro zakończone, o łuskach ochronnych ciemno obrzeżonych, dwubarwne. Pąki kwiatowe jajowato-stożkowate. Liście eliptyczne lub odwrotnie jajowate, niesymetryczne u nasady. Blaszki liściowe od spodu miękko owłosione. Brzeg liści podwójnie piłkowany, ząbki duże, haczykowate. Liście dorastają do 12 cm długości. Kwiaty na długich szypułkach Kwitnie w marcu lub kwietniu. Okwiat 6-dzielny, pręcików 6-8; pylniki fioletowe. Owoc – skrzydlak długoszypułkowy z drobnym orzechem w środku, brzegiem orzęsiony. Owocuje w wieku 10-15 lat, a przy gęstych drzewostanach w wieku 30 lat. Owoce dojrzewają w maju-czerwcu. Drewno ciężkie, średnio-twarde, ale trwałe. W lekospisach często widnieje pod nazwą Ulmus pedunculata Fougeroux. W Polsce rozpowszechniony gatunek, na niżu i terenach podgórskich. W Szwajcarii rzadko występuje, sadzony, głównie w północno-zachodnich kantonach.
2. Wiąz pospolity, niem./szwajc. Feld-Ulme; fr. Orme champetre; ital. Olmo comune – Ulmus carpinifolia Gleditsch = Ulmus campestris Linne = Ulmus minor Miller – drzewo dorastające do 30 m wys.; kora szara, u starych drzew poprzecznie i podłużnie spękana; gałązki cienkie, czerwonawo- lub żółtawobrązowe, nagie lub owłosione. Pąki jajowato-stożkowate, długości do 5 mm, nagie lub kutnerowate, szare lub czerwonawe; łuski o jaśniejszych brzegach. Liście szorstkie z wierzchu, omszone od spodu, długości 5-10 cm. Liście eliptyczne, u nasady klinowate, niesymetryczne, brzegiem pojedynczo lub podwójnie ząbkowane. Włoski od spodniej strony blaszki często gęściej umieszczone w kątach nerwów. Ogonki liściowe długości do 15, cm. Kwitnie w marcu lub kwietniu. Kwiaty na krótkich szypułkach; okwiat czerwony; pręcików 4 z czerwonymi pylnikami. Owoce skrzydlaki z orzechem umieszczonym bliżej wierzchołka skrzydełka; wycięcie skrzydełka sięga do orzecha. Owoce dojrzewają w czerwcu. Owocuje około 15-20 roku życia, a w drzewostanie ok. 30 roku życia. Owoce wydaje co 2-3 lata. Drewno wytrzymałe, mocne. W Polsce rozpowszechniony na całym obszarze. W Szwajcarii nie jest pospolity, rozproszony w południowych, zachodnich i północnych kantonach.
3. Wiąz gładki – Ulmus glabra Hudson =Ulmus scabra Miller = Ulmus montana Stokes, wiąz górski, brzost – drzewo dorastające do 40 m wys., o szerokiej kopulastej, nieco pofałdowanej koronie. Kora młoda gładka i szara, po 20 latach staje się szara i łuszcząca się z pęknięciami. Na pniu często występują odrosty. Pędy ciemnoszare z twardymi włoskami. Liście duże, długości do 18 cm, o 14-20 parach nerwów (wiązek przewodzących bocznych), eliptyczne, w górnej części nierzadko klapowane, matowe, szorstkie z wierzchu, omszone od spodniej strony (białe włoski). Liście krótkoogonkowe, prawie siedzące. Ogonek liściowy ok 2-5 mm. Skrzydełka owoców omszone na wciętym końcu. Orzech umieszczony centralnie. Skrzydlaki odwrotnie jajowate. Owoce dojrzewają w czerwcu. Kwitnie w marcu lub kwietniu. Pąki liściowe tępo-stożkowate, ciemne, jednobarwne. Liście niesymetryczne. Kwiaty na bardzo krótkich szypułkach. zebrane w pęczki. Owocuje po 30 latach. Drewno odporne na czynniki mechaniczne i atmosferyczne. W Polsce częsty w górach i na pogórzu. Jest też rozproszony na niżu. W Szwajcarii pospolity gatunek wiązu.
4. Wiąz czerwony, wiąz śliski, ang. Slippery Elm, Red Elm – Ulmus fulva Michaux= Ulmus rubra Muhlenberg = Ulmus americana L. var. rubra Aiton = Ulmus crispa Willdenow – drzewo pochodzące z Ameryki Północnej.
5. Wiąz amerykański, ang. American elm, white elm, water elm – Ulmus americana Linne – drzewo występujące w Ameryce Północnej.
Surowcami leczniczymi pozyskiwanymi z wiązów są: liście, gałązki, kora, pączki, kwiaty – Folium, Frondes, Cortex, Gemmae et Flos Ulmi.
Dioscorides (40-90 r.) wykorzystywał właściwości ściągające ulistnionych gałązek, liści i kory wiązu. Polecał wyciągi z surowca przy złamaniach, chorobach skóry i nieżytach układu oddechowego.
Pietro Andrea Mattioli, czyli Petrus Andreas Matthiolus (1501-1577) opisał wiąz jako środek śluzowy, przyspieszający gojenie parchów, ran i owrzodzeń.
Adam Lonitzer (Lonicerus) żyjący w latach 1528-1586 polecał wyciąg z wiązu w leczeniu ran i złamań kości.
Christoph Wilhelm Friedrich Hufeland (1762-1836) propagował wiąz w leczeniu chorób skóry.
Hugo Paul Friedrich Schulz (1853-1932) zalecał wyciągi z wiązu przy przewlekłych wypryskach (eczema).
Wofgang Bohn opisał wiąz jako roślinę cenną w leczeniu chorób reumatycznych, gorączkowych, związanych z zaburzeniami gospodarki kwasem moczowym (dna moczanowa).
Dr Gerhard Madaus (1890-1942) podał, że w polskiej medycynie ludowej wiąz wykorzystywano do leczenia nieżytów jelit oraz czerwonki. W Austrii z kolei używano wiąz w leczeniu dny (podagry) i reumatyzmu. Przedstawił również doniesienia o właściwościach przeciwbiegunkowych, przeciwzapalnych, przeciwkrwotocznych, napotnych, moczopędnych, przeciwgorączkowych, przeciwwrzodowych, gojących i przeciwobrzękowych wiązu. Przetwory z wiązu mogą być stosowane przy zapaleniu macicy, pęcherza moczowego, zaflegmieniu dróg oddechowych, przy niestrawności i obrzękach. Lonicerus stosował liście, korę i gałązki. Matthiolus używał liście, korę i drewno. Bohn, Hufeland, czy Schulz wykorzystywali korę.
W XVIII i do połowy XIX wieku wiąz był surowcem oficjalnym w medycynie. Świadczy o tym choćby Farmakopea Paryska – Pharmacopoea Parisiensis z 1758 r., w której dziale Simplicia znajdujemy z łatwością Ulmus campestris Teophrasti. Wiąz pospolity – Ulmus campestris Linneuwzględniła Farmakopea Genewska – Pharmacopoea Genevensis z 1780 roku (surowiec Cortex medius, w dziale Materia medica).Farmakopea Pruska – Pharmacopoea Borussica z 1813 roku zawiera opis Cortex Ulmi interior (Ulmenrinde, Rüsterrinde) pochodzącą zUlmus campestris et effusa (Cortex medius subfuscus, subacris, lamellis, tenuibus compositus). Jednakże nowsza Pharm. Borussica VII z 1862 roku już nie zawierała kory wiązu. Farmakopea Hanowerska – Pharmacopoea Hannoverana z 1819 roku objęła Cortex Ulmi interior(Ulmenrinde) z Ulmus campestris et effusa. Opis surowca identyczny jak w Farmakopei Pruskiej z 1813 roku. Zalecany wyciąg wodny przy podrażnieniach i jako środek moczopędny, przy czym przy przy diuretica jest znak ?. Jest wzmianka o zastosowaniu wyciągu wodnego przy przewlekłym rumieniu skóry oraz trądzie (Lepra Ichtyasi). Z tego względu, że Farmakopea Polska I – Pharmacopoeia Regni Poloniae z 1817 r. wzorowana była na Farmakopei Pruskiej z 1813 r., również uwzględnia Cortex Ulmi interior.
Doktor Fr. Oesterlen w dziele Handbuch der Heilmittellehre z 1861 roku opisał Cortex Ulmi (interior), Ulmen-, Rüsterrinde z gatunku Ulmus campestris et effusa, podając skład chemiczny: garbniki, gumy (Bassorin – basoryna – śluz, kleik; nazwa od nazwy Bassora gum; zawiera kwas tragakantowy i arabinogalaktany; kwas tragakantowy zawiera kwas galakturonowy, ksylozę, fukozę i galaktozę ), Ulmin (ulmina, podobna do huminy), żywice. Stosowany w leczeniu owrzodzeń i łagodzenia objawów świerzbu. Wyciąg z Ulmus fulva z Ameryki Północnej, bogaty w basorynę (śluzy) przydatny do nasączania tamponów domacicznych.
Prof. dr G.C. Wittstein w obszernym opracowaniu Handwörterbuch der Pharmakognosie des Pflanzenreichs z 1883 r. opisał Ulmenrinde – Cortex Ulmi interior s. pyramidalis z Ulmus campestris Willd. i Ulmus effusa Willd. Wg Rink’a kora zawiera 6,5% garbników, śluzy, gumy, żywice, kwas szczawiowy. Wg Davy kora zawiera do 3% garbników. Wyciągi wodne stosuje się zewnętrznie i wewnętrznie przy stanach zapalnych i wysypkach skórnych. Kolejny objęty opisem wiąz to Ulmenrinde amerikanische, Amerikanische Rüsterrinde – Ulmus americana L. z którego otrzymywana jest kora – Cortex Ulmi americanae o podobnym znaczeniu w lecznictwie jak z wiązu pospolitego i szypułkowego.
Henri Leclerc /1870-1955/ w Precis de Phytotherapie (1954 r.) i wcześniejszych publikacjach (przedwojennych) podał informacje o doskonałych właściwościach leczniczych maści sporządzonej z kory wiązu, która była przydatna w terapii przestarzałych wyprysków i stanów zapalnych.
Wiąz jako surowiec leczniczy nie został pominięty w dziele szwajcarsko-niemieckim Hagers Handbuch der Pharmazeutischen Praxis… z 1902 r. Ulmus campestris L., Ulmus pedunculata Fougeroux (Ulmus effusa Willd.) oraz Ulmus fulva Michx. dostarczają korę, przy czym jest ważna informacja – Innenrinde, czyli należy pozyskiwać korę wewnętrzną, a nie tę zewnętrzną, suchą i odpadającą. Podobny istotny szczegół dotyczący kory zamieścił dr G. Madaus. Zresztą gdy uwzględnimy dane podane przez stare farmakopee (patrz wyżej) też wynika z nich, że należy odcinać (wyłuszczać) korę pośrednią lub wewnętrzną, a nie zewnętrzną. Wracając jednak do Hagers’a podam nazwy widniejące dla surowca: Cortex Ulmi interior, Innere Ulmen- oder Rüsterrinde, Ecorce d’orme, Elm, Slippery Elm Bark. Autorzy podają, ze surowiec był w Farmakopei Francuskiej (Pharm. Gall.) I i III. Spośród składników czynnych podane są dwa: śluzy i garbniki. Surowiec należy gotować dając 10-15 g kory na 200 g wody. Stosowany zewnętrznie i wewnętrznie. Nadaje się do płukanek, okładów (kataplazmy). Środek powlekający, przeciwzapalny, śluzowy, ściągający. Podano dwie formy leku: Extractum Ulmi corticis (składnik Extractum Digitalis alcoholicum w Pharm. Gall.; ponadto Mucilago Ulmi (kleik, śluz wiązowy). Również w nowszym wydaniu Hagers Handbuch der Pharmazeutischen Praxis…, z 1938 r. nie zabrakło wiązu – Ulmus. Uwzględniono Ulmus campestris L., Ulmus effusa Willd. i ich odmiany oraz Ulmus pubescens Walt., czyli Ulmus fulva Michx., czyli Red Elm (Red Elm Bark, Slippery, Indian Sweet Elm Bark. Wśród składników czynnych wymieniono śluzy, garbniki, gumy, substancje gorzkie i żywicę. Zastosowanie i preparaty podano te same, co w wydaniu wcześniejszym. Mucilago Ulmi było uwzględnione w Farmakopei Amerykańskiej VIII.
...
KosciolKatolicki