Polityka księcia Daniela Romanowicza wobec Litwy i Jaćwieży w latach 1254-1264_Bartnicki,M.pdf

(1102 KB) Pobierz
ANNALEŚ
UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKLODOWSKA
LUBLIN - POLONIA
VOL. LIX
SECTIO F
Zakład Historii Średniowiecznej Instytutu Historii UMCS
2004
MARIUSZ BARTNICKI
Polityka księcia Daniela Rornanowicza wobec Litwy
i Jaćwieży w latach 12Ą5-126Ą
La politique du prince Daniel Roinanowicz a 1
’egard de la Lituanie et des
Iadzvigues dans les annees 1245-1264
Kiedy w 1245 roku Daniel Roinanowicz rozbił pod grodem jarosławskim
połączone siły króla węgierskiego Beli IV i księcia krakowsko-sandomierskiego
Bolesława Wstydliwego, nic nie wskazywało, że owo starcie zbrojne zakończy
trwającą od początku XIII wieku rywalizację o ziemię halicką. Prawdopo­
dobnie zimą 1246 roku król węgierski zwrócił się do Cyryla, pieczętnika na
dworze halicko-włodzirnierskim, z prośbą o pośrednictwo w rozmowach poko­
jowych z Romanowiczem 1. Cyryl przyjął propozycję węgierską i doprowadził
do zawarcia porozumienia, przypieczętowanego małżeństwem syna księcia
Daniela Lwa z królewną węgierską Konstancją. Ten nagły zwrot w polityce
węgierskiej wobec Rusi otworzył przed księciem Danielem możliwość podję­
cia działań zarówno militarnych, jak i dyplomatycznych na zaniedbywanej
dotychczas, północnej granicy księstwa.2
1
MnambeecKan Jiemonucb, IIoAHoe Coópanue PyccKux Aemonuceu,
t. II, MocKua
2001, s. 809. Cytowany reprint latopisu wydanego przez A. Szachmatowa w 1908 r. otrzy­
małem dzięki uprzejmości Pana Profesora Jana Tęgowskiego, za co serdecznie dziękuję.
2
Klęska, jaką poniosło Królestwo Węgierskie w starciu pod Jarosławiem, nie była
zasadniczym powodem zmiany dotychczasowej polityki wobec Rusi. Trafne wydaje się
zdanie M. Hruszewskiego, że istotny wpływ na tę decyzję miała obawa Węgrów przed
konfliktem z Mongołami, którzy właśnie w 1245 roku zwrócili uwagę na księstwo halicko-
włodzimierskie — M. rpyiueBCbKHił,
Mcmopn yKpamu-Pycu,
t
.
III, JlbBiB 1905, s. 62-
63. Pogląd ten dodatkowo uargumentował B. T. IlauiyTO,
Onepnu no ucmopuu raAuyKO-
B
oauhckou
Pycu,
MocKBa 1950, s. 237-238.
Polityka północna Daniela Romanowicza nie doczekała się dotychczas
pełnego opracowania. W literaturze przedmiotu ograniczano się jedynie do
krótkiej charakterystyki, w której akcentowano przede wszystkim związek
jej z przeobrażeniami wewnętrznymi zachodzącymi u plemion jaćwieskich
i litewskich.3 Jaćwięgowie zamieszkujący obszar szeroko pojętego pojezierza
mazurskiego, na wschodzie sięgającego do Niemna, na zachodzie do rzeki
Łęg4, na przełomie XII i XIII wieku wykształciły zwartą organizację ple­
mienną. Wzrost ich potencjału militarnego objawiał się w coraz dotkliw­
szych i częstszych wyprawach łupieżczych m.in. na ziemię włodzimierską.
Znacznie poważniejszym przeciwnikiem była jednak Litwa, która w latach
czterdziestych XIII wieku zakończyła proces kształtowania swej państwowo­
ści.5 Zjednoczone pod wodzą kunigasa Mendoga państwo litewskie podjęło
energiczną ekspansję na obszar Rusi. W 1239 roku dwaj z bratanków Men­
doga Towtywił i Edywid zostali wysłani na podbój Smoleńska6, w latach
3
H. Łowmiański,
Studia nad początkami państwa i społeczeństwa litewskiego,
t. II,
Wilno 1932, s. 271; H. Paszkiewicz,
Jagiellonowie a Moskwa,
Warszawa 1933, s. 44; B.
T. ITamyTO,
Xo3nucmeo u mexnuKa cpedneoeKosou Jlumeu,
„Bonpocbi HcTopnn”, 1947,
nr
8
, s. 74-81; id.
06pa3oeanue AumoecKozo zocydapcmea,
MocKira 1959, s. 3323G4, 368;
S. Zajączkowski,
Problemy Jaćwieży w historiografii,
„Zapiski Towarzystwa Naukowego
w Toruniu”, 1953, t. XIX, z. 1/4, s. 7-5G; J. Kamiński,
Jaćwież,
Łódź 1955, s. 141;
B. Włodarski,
Problem jaćwieski w stosunkach polsko-ruskich,
„Zapiski Historyczne”,
1958, t. XXIV, s. 27; J. Powierski,
Stosunki polsko-pruskie do 1230 r. ze szczególnym
uwzględnieniem roli Pomorza Gdańskiego,
Toruń 1968, s. 122: id.,
Rola Jaćwieży w walce
ludów baltyjskich z agresją krzyżacką,
„Rocznik Białostocki”, 1981, t. XIV, s. 88-89;
J. Wiśniewski,
Badania nad dziejami osadnictwa ziem dawnej Jaćwieży i jej pogranicza
—
wyniki i propozycje,
„Rocznik Białostocki”, 1981, t. XIV, s. 235-258.
4
Próbę określenia obszaru zasiedlonego przez Jaćwięgów podjął J. Kamiński, .lego
zdaniem, południowo-wschodnią granicę osadnictwa jaćwieskiego stanowiły Niemno i Świ-
słocza. Grodami, które strzegły osadnictwa ruskiego, były Wołkowysk i Grodno. Granicę
mazowiecko-jaćwiesko-ruską stanowiła rzeka Narew z dwoma grodami: Drohiczynem i Wi-
zną. Od Narwi w kierunku północnym granica przebiegała wzdłuż środkowego i dolnego
biegu rzeki Łęg. Na północy rzekę graniczną stanowiła Goldapa. J. Kamiński,
Jaćwież. .
.,
s. 37-61.
5
Kwestia zjednoczenia Litwy pod wodzą księcia Mendoga, a zwłaszcza jego osta­
teczna cezura, jest dyskusyjna w historiografii. Najdalej genezę państwowości litewskiej
przesunął H. Łowmiański, według którego zjednoczenie ziem litewskich nastąpiło w latach
1254-1258. (H. Łowmiański,
S tu dia...,
s. 328-352). Odmienne zdanie w tym względzie
prezentowali J. Latkowski,
Mendog, król litewski,
Kraków 1892, s. 22-27; J. Totoraitis.
Die Litauer unter dem Konig Mindowe bis zum Jahre 1263,
Preiburg 1905, s. 52-57 oraz
H. Paszkiewicz,
Jagiellonowie..
., s. 44-49 opowiadający się za latanii 1239-1242. Za zjed­
noczeniem Litwy przed rokiem 1248 opowiada się także E. Gudavićius,
Mindaugas,
Vilnius
1998, s. 212-242.
6
J. Latkowski,
Mendog.
.., s. 28; H. Paszkiewicz,
Jagiellonowie..
., s. 62; K. Stopka,
Próby chrystianizacji JAtwy w latach 1248-1263,
„Analecta Gracoviensia”, 1987, t. XIX,
s.
8
.
1238-1248 Litwini zajęli obszar tzw. Rusi Czarnej. Pod zwierzchnictwem li­
tewskim znalazło się także sąsiadujące z księstwem halicko-włodzimierskim
księstwo połockie, a być może także i pińskie.7 Dla księcia Daniela było
to wyraźne ostrzeżenie, że władca litewski Mendog zamierza wykorzystać
osłabienie księstw ruskich spowodowane najazdem mongolskim dla dalszych
nabytków na Rusi. Problem jaćwieski i litewski miał więc pierwszorzęd­
ne znaczenie dla księcia halicko-włodzimierskiego po 1245 roku i wywarł
istotny wpływ na jego poczynania dyplomatyczne wobec innych ośrodków
politycznych, zwłaszcza zaś Mazowsza i Zakonu Krzyżackiego
Książę Daniel, podejmując działania militarne przeciw Litwie, wykorzy­
stał konflikt, jaki wówczas zaistniał wśród książąt litewskich. Z relacji kro­
nikarza, zapisanej pod 1248 rokiem, dowiadujemy się, że w czasie kiedy
książęta Towtywił i Edywid Dowsprunkowicze oraz książę żmudzki Wikint
wyprawili się na ziemię smoleńską, Mendog zajął ich posiadłości na Litwie.
Wówczas to wygnani Dowsprunkowicze zwrócili się o pomoc do swojego
szwagra księcia Daniela.8
Interpretacja tego przekazu nie jest jednoznaczna w literaturze nauko­
wej. Już J. Latkowski zauważył, że zawiera on kilka wydarzeń dość odległych
czasowo od siebie. Walki o Smoleńsk toczyły się bowiem przed 1239 rokiem,
na co wskazuje dość lakoniczna informacja latopisu ławrientiewskiego, któ­
ry donosi o wygnaniu z tej ziemi Litwinów i pokonaniu ich księcia przez
Jarosława Wsiewłodowica w 1239 roku.9 Pojawienie się Dowsprunkowiczów
i księcia żmudzkiego Wikinta na dworze włodzimierskim datować natomiast
możemy na 1248 rok.10 Spór Towtywiła i Edywida z Mendogiem sięgać więc
musiał genezą do wspominanej wyprawy smoleńskiej.11 Henryk Łowmiański
zwrócił jednak uwagę na pewną niekonsekwencję wynikającą z rozbieżności
w datacji konfliktu.12 Wydaje się jednak, że chronologię wydarzeń można
pogodzić, przyjmując pogląd, iż Dowsprunkowicze w 1239 roku po wygna­
niu ze Smoleńska schronienia szukali nie na Litwie, a na ziemiach ruskich
7
H. Paszkiewicz,
Jagiellonowie...,
s. 44-49; K. Stopka,
Próby chrystianizacji...,
s.
8
.
8 nC P JI,
t.
II, s.
815.
9
Jlaepenm-beocKan Aemonucb
[
b
:]
IIoAHoe Coópanue PyccKux Jlemonuceu,
t. I, C
uhkt
-
-IJeTepóypr 1846, s. 469. J. Latkowski,
Mendog..
. , s. 28. Por. J. Totoraitis,
Die Litauer
unter dem Kónig Mindowe. . . ,
s.
52-57; H. Paszkiewicz,
Jagiellonowie..
. , s. 62.
10
M. rpyUICBCbKHM,
XpOHOAbOilA llodlU iaAUU,bKO-gOAUHCbKOl AimoniCU,
JlBbiB 1901,
s. 35.
11
H. Paszkiewicz,
Jagiellonowie..
., s.
66
; H. Łowmiański,
Studia...,
s. 271; K. Stop­
ka,
Próby chrystianizacji.
. ., s.
8
.
12
Według Łowmiańskiego wyprawa na Smoleńsk mogła odbyć się na krótko przed
1248 r.— H. Łowmiański,
Studia..
. , s. 332-335.
w Połocku.13 W oparciu o to księstwo ruskie mogli podjąć także rywalizację
z Mendogiein. Być może już wówczas doszło do nawiązania kontaktów z księ­
stwem halicko-włodzimierskim. Hipotezę taką potwierdza zawarcie związku
małżeńskiego między siostrą Dowsprunkowiczów a księciem Danielem.
W historiografii czas zawarcia tego małżeństwa nie jest ściśle określo­
ny. Przyjmowano, że doszło ono do skutku przed 1252 rokiem.14 Próbę do­
kładniejszego ustalenia daty tego mariażu podjął D. Dąbrowski. Zwrócił
on uwagę na fakt, że nie mogło być ono zawarte pomiędzy październikiem
1245 roku a marcem 1246, gdyż w owym czasie książę Daniel przebywa!
z wizytą u Batu-chana. Mało jest też prawdopodobne, by doszło do mał­
żeństwa po 1246 roku, gdyż strona ruska wówczas bardziej zaangażowana
była w rokowania pokojowe z Węgrami oraz Stolicą Apostolską.15 Analiza
sytuacji politycznej wskazuje, iż związek księcia Daniela z siostrą Dowsprun­
kowiczów został zawarty między 1242 (wówczas po raz ostatni jest wzmian­
13
A. Prochaska,
Od Mendoga do Jagiełły,
cz. 1 [w:]
Litwa i Ruś,
Kraków 1912, t. I,
r. 1-2, s. 21; A. M. Ainman,
Kirchenspoliiische Wandlungen im Ostbalticum bis zum Tode
Aleiander Newsk.i’s,
Roma 1963, s. 271-278; I<. Stopka,
Próby chrystianizacji...,
s. 9-
10. Odmienne zdanie na temat pobytu Dowsprunkowiczów w Połocku ma E. Gudavicius,
Połityczne probłemy krółestwa łitewskiego w połowie XIII w.,
[w:]
Ekspansja niemieckich
zakonów rycerskich w strefie Bałtyku od XIII do połowy XVI wieku.Materiały z konferencji
historyków radzieckich i polskich w Toruniu z 1988,
pod red. M. Biskupa, Toruń 1990, s. 65.
Wprawdzie należy odrzucić przekaz
Kroniki
Stryjkowskiego, wprost wspominający o Tow-
tywile jako księciu polockim, na którym opierał swe poglądy Prochaska, ale pozostaje nam
szereg innych wiarygodnych wzmianek źródłowych wskazujących na taką ewnentualność.
Latopis nowogrodzki
wspomina o jakichś Litwinach, którzy z Polotczanami uderzyli na
Smoleńsk (Erste
Nouogroder Chronik nach ihrer dltesten redaktion
(Synodalhandschrift)
1016-1333/1352, ed. Joahim Dietze, Leipzig 1971, s. 212). W 1262 r. Towtywil występuje
zaś jako książę polocki (Erste
Nouogroder Chronik..
., s. 213). To, że książęta litewscy
znajdowali schronienie przed prześladowaniami poza granicami Litwy, potwierdza przy­
kład księcia nalszczańskiego Dowmonta, który uciekł z ojcowizny na czele 300-osobowej
drużyny i został przyjęty przez Pskowian. Pod jego wodzą Pskowianie zorganizowali na­
wet wyprawę na samą Litwę.
(Erste Nouogroder Chronik...,
s. 215. Por. S. C. Rowell,
Doumont-Timofey of Pskou, his Life and Cult,
„Oxford Slavonic Papers”, H. series, vol.
XXV, 1992, s. 3-9. (Niedostępną pracę S. C. Rowella otrzymałem dzięki uprzejmości Pana
Profesora Jana Tęgowskiego, za co serdecznie dziękuję.)
14
N. Baumgarten,
Tlepean eemet
KH M .3e.ii
zaAUUfiKUT
[w:]
Jlemonucu ucmopwiecKO-
padocjiaenoeo oóiąecmea,
MocKBa 1908, IV, tab. XI; W. Dworzaczek,
Genealogia,
Warszawa
1959 tab. 27. Według J. Latkowskiego,
Mendog..
., 36. S. Zajączkowskiego,
Studia nad
dziejami Żmudzi w XIII w.,
Lwów 1925, s. 61; H. Łowmiańskiego,
Studia . . . ,
s. 278;
H. Paszkiewicza,
Jagiellonowie...,
s. 65-66 małżeństwo to doszło do skutku przed 1249 r.
15
D. Dąbrowski,
Małżeństwa Daniela Romanowicza,
[w:]
Venerabiles et honesti.
Studia z dziejów społeczeństwa Polski średniowiecznej.
Prace ofiarowane prof. J. Bieniakowi
w siedemdziesiątą rocznicę urodzin i czterdziestopięciolecie pracy naukowej, red. A.
Radzimiński i in., Toruń 1997, s. 48-50; id.,
Rodowód Romanowiczów książąt halicko-
wolyńskich,
Poznań-Wroclaw 2002, s. 74-77.
kowana pierwsza żona Daniela Anna) a 1245 rokiem. Według Dąbrowskiego,
w tym przedziale czasowym istniała między Mendogiem a księstwem halicko-
-włodzimierskim koniunkturalna wspólnota interesów. Miała ona polegać na
tym. że Litwie silnie zaangażowanej w walki przeciw Krzyżakom i księstwom
północnoruskim zależało na spokoju na południu, z kolei księstwo halicko-
-włodzimierskie walczące o wzmocnienie swojej pozycji politycznej chętnie
korzystało z pomocy litewskiej.16. Przedstawiona argumentacja budzi pewne
zastrzeżenia. Przede wszystkim trudno znaleźć w latach 1242-1244 przykła­
dy współdziałania rusko-litewskiego, co więcej, wiadomości źródłowe wska­
zują raczej na istnienie konfliktu między oboma księstwami.17 Zastanawiają­
cy jest także fakt, że Mendog decydował się na wzmocnienie swojego sojuszu
z Rusią, popierając małżeństwo Dowsprunkowiczówny z księciem włodzi­
mierskim. Dowsprunk, brat Mendoga, cieszył się na Litwie dość znacznym
poparciem. Wierni mu bojarzy po jego śmierci wspierali zapewne Towtywiła
i Edywida.18 Zmierzając do zjednoczenia Litwy, Mendog zapewne miał świa­
domość, że doprowadzi to wcześniej czy później do konfliktu z bratankami.
Wydaje się więc bardziej prawdopodobne, że z propozycją małżeństwa
swej siostry z Danielem wyszli sami Dowsprunkowicze, książęta Edywicl
i Towtywił. W ten sposób uzyskali pomoc ruską w walkach ze stryjem Men­
dogiem. Małżeństwo to mogło być zawarte między 1243 a 1244 rokiem, na
te lata przypadają, bowiem starcia litewsko-ruskie19. Przebywający w Po-
łocku książęta litewscy dość łatwo mogli nawiązać kontakty z Romanowi-
czami. Dla Daniela małżeństwo to także oznaczało znaczne korzyści poli­
tyczne. Zagrożony ekspansją coraz silniejszego państwa litewskiego, zyski­
wał on możliwość jego zneutralizowania poprzez popieranie malkontentów.
Decydujący argument przemawiający za hipotezą, iż małżeństwo Daniela
z Dowsprunkowiczówną było rezultatem działań dyplomatycznych książąt
Towtywiła i Edywida znajdujemy we wspominanym już przekazie kroniki
halicko-włodzimierskiej. Mendog zagrożony najazdem bratanków sprzymie­
rzonych z księciem Danielem, wysłał do księcia ruskiego posłów z prośbą,
by nie popierał Dowsprunkowiczów. Jednak Romanowicz, jak podaje da­
lej latopis, nie posłuchał go, bo „cecrpa 6Ł eio (Towtywiła i Edywida) 3a
^ JaH H jiO M a .”
,20
16
Ibid.
17 nC P Jl,
T. II, s. 792, 797, 798.
18 II. Paszkiewicz,
Jagiellonowie.
. ., s. 57-58. Według słów kronikarza, Mendog zajął
„
6
em,ncjieHoe
hm
Ł
hhc
fi. npHTpaHO
6
L
6
aTbCTB
0
. .. ” Towtywiła i Ediwida ITCPJ1, t. II,
s. 815.
19 nCPJl,
t. II, s. 792, 797,798.
20 nCPJl, t. II, s. 815-816.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin