Powierski Jan - Weryfikacja przekazu Herborda o antypolskim sojuszu pomorsko-prusko-ruskim w czasach Boelsława Krzywoustego.pdf

(1550 KB) Pobierz

ACTA

HISTORIA

UNIVERSITATÎS

XXIV

—

NAUKI

NICOLAI

—

С Ο Ρ Ε R N I СI

ZESZYT

204 —

1890

HUMANISTYCZNO-SPOŁECZNE

Jan Powierski

(Gdańsk)

WERYFIKACJA PRZEKAZU HERBORDA

O ANTYPOLSKIM SOJUSZU POMORSKO-PRUSKO-RUSKIM

W CZASACH BOLESŁAWA KRZYWOUSTEGO

O wspomnianym w tytule sojuszu informuje Herbord w III i IV

rozdz. księgi drugiej swego

Dialogu o życiu św. Ottona

Ze względu na

ograniczoną objętość niniejszego artykułu niektóre zagadnienia zostaną

tu tylko zasygnalizowane; autor ma zamiar powrócić do nich w oddziel-

nych opracowaniach. Pomijamy w zasadzie kwestie pośrednio wiążące

się z tematem — podstawowe wyjaśnienia, uwagi i literaturę przedmiotu

odnaleźć można w instruktywnym komentarzu (a jeśli chodzi o stan ba-

dań źródłoznawczych — we wstępach) Kazimierza Limana do najnow-

szych edycji trzech żywotów św. Ottona

. Ograniczenie odnośnej doku-

mentacji umożliwi autorowi skupienie się na tym, co we własnym prze-

konaniu może on wnieść nowego do kwestii weryfikacji wspomnianych

informacji Herborda. Z wymienionych względów prezentację literatury

dotyczącej bezpośrednio tematu zawężamy także tylko do tych prac, któ-

re Liman uznał za stosowne wymienić jako aktualne dla oceny wiado-

mości Herborda o sojuszach ruskich.

Henryk Łowmiański nie uznawał wiarogodności informacji o przyna-

leżności do antypolskiej koalicji wraz z Rusinami Prusów

— wrócimy

do tego później. Karol Maleczyński przyjmując współdziałanie pomorsko-

pruskie odrzucił jednak istnienie sojuszu z Rusią, uważając, że Rutheni

H e r b o r d ,

Dialog o życiu św. Ottona biskupa bamberskiego,

wyd. J. W i к a-

r i a k , K. L i m a n , [w:] Pomniki dziejowe Polski, ser. II (dalej: MPH Sn) t. 7,

cz. 3, Warszawa 1974, s. 62—68 (dalej: Herbord).

* Por. przyp. poprzedni oraz

Św. Ottona biskupa bamberskiego Żywot z Prüfe-

ning,

wyd. ci sami, MPH Sn, t. 7, cz. 1, Warszawa 1966 (dalej: Prüf.); Ε b o,

Żywot

św. Ottona biskupa bamberskiego,

wyd. ci sami, MPH Sn, t. 7, cz. 2, Warszawa 1969

(dalej: Ebo).

* H. Ł o w m i a ń s k i ,

Stosunki polsko-pruskie za pierwszych Piastów,

Przegląd

Hist. 1950, t. 41, s. 161.

126

Jan Powierski

w rozdz. III i IV księgi drugiej

Dialogu

zostali pomyleni z Rugijczykami,

chodziło więc o sojusz rugijsko-pomorski

. Autor uznał za możliwe istnie-

nie antypolskiego sojuszu Rusinów, Pomorzan, Prusów i Połowców w la-

tach 1116—1122, kiedy to zarazem Czesi i Węgrzy byli w przyjaznych

stosunkach z Bolesławem Krzywoustym

. To zdanie było jednak oparte

na nieporozumieniu, ponieważ Czesi i Węgrzy zostali wymienieni przez

Herborda w rozdz. III także wśród wrogów Krzywoustego. Czy przyzna-

nie się do pomyłki pod tym względem oznacza jednak odrzucenie wia-

rygodności przekazu Herborda?

Herbord istotnie nazwy „Rutheni" w księdze trzeciej używa dla okre-

ślenia mieszkańców Rugii

, ale warto zauważyć, że tamże i Rugia nosi

nazwę „Ruthenia", podczas gdy w pierwszym rozdziale drugiej księgi

nazwana została ona Rugią, a zarazem Ruś występuje jako „Ruscia"

Rugianie jako „Rutheni" i „Ruotheni" występują w tych samych okolicz-

nościach, jak w III księdze

Dialogu

także u Ebbona

. W obu wypadkach

jest mowa o ludzie pogańskim, czego nie powiedziano o ich imiennikach

w rozdz. III—IV księgi drugiej dzieła Herborda. Można sądzić, że infor-

macje o Rugijczykach u Herborda pochodzą albo od Ebona, albo ze

wspólnej podstawy źródłowej. Nie da się tego powiedzieć o pierwszych

rozdziałach drugiej księgi

Dialogu,

które są zupełnie niezależne od wcze-

śniejszych żywotów św. Ottona.

Można zauważyć, że w I rozdz. drugiej księgi Herborda w sąsiedztwie

Pomorza wymieniono kolejno

Leuticiam

(ziemię Luciców), Saksonię, Da-

nię i Rugię

, skąd vřynika, że pod Saksonią rozumiano tu obszar między

ziemią lucicką a Bałtykiem (wymienionym zresztą między Saksonią

a Danią), a ziemia lucicka leżała dalej od morza niż Saksonia i Pomorze.

W księdze trzeciej tymczasem prowadzi Herbord Ottona III z Saksonii

(w której leży Halle) przez Łabę i Hobolę i dalej przez ziemię lucicką

do pomorskiego Dymina

, a podobnie jest w

Żywocie

z Prüffening

l ł

Tak więc tu występuje związek Herborda z wcześniejszym żywotem

św. Ottona, a zarazem sprzeczność z opisem z I rozdz. II księgi. Nie może

więc ulegać wątpliwości pochodzenie tego ostatniego z innego źródła niż

K. M a l e c z y ń s k i ,

Bolesław Krzywousty. Zarys panowania,

Kraków b.r.w.,

s. 155 i n . ; t e n ż e ,

Bolesław III Krzywousty,

Wrocław 1975, s. 140 i przyp. 105,

s. 207—214.

• J. P o w i e r s k i ,

Stosunki polsko-pruskie do 1230 r. ze szczególnym

uwzględ-

nieniem roli Pomorza Gdańskiego,

Toruń 1968, s. 104 i n.

• H e r b o r d , lib. III, cap. 30 i п., s. 191—195.

' Ibid., lib. II, cap. 1, s. 60.

Ebo, lib. III, cap. 11 i 23, s. I l l i п. i 133—136.

• Herbord, s. 59 i п.

» Ibid., lib. III, cap. 1—2, s. 147—151.

Prüf., lib. III, cap. 4, s. 59—61; рог. Ebo, lib. III, cap. a—5,- s. 99—103.

Weryfikacja przekazu Herborda o antypolskim sojuszu.»

127

inne fragmenty

Dialogu,

wykazujące związek z wcześniejszymi żywota-

mi św. Ottona.

Można udowodnić, że opis położenia Pomorza w I rozdz. II księgi

Dia-

logu

tak w wykazie sąsiadów, jak w podaniu części właściwości kraju

jest przekształconym opisem położenia Polski ze wstępu do

Kroniki

Galla Anonima

. Ograniczmy się tu do przykładowych elementów: u Hel-

molda Pomorze ma w sąsiedztwie Flaviam (tzn. ziemię Połowców), Pru-

sy, Ruś, Węgry, Morawy, Polskę aż do styku ziemi lucickiej i Saksonii.

Jeśli wyłączyć z tego wykazu Polskę, to będzie jasne, że wymieniono są-

siadów Polski wraz z Pomorzem, a nie Pomorza, które nie mogło wszak

sąsiadować z Rusią, Morawami czy Węgrami. Opis sąsiadów Pomorza

u Herborda niemal dokładnie odpowiada opisowi sąsiadów Polski u Galla,

jeśli przyjmiemy, że

Polonia

Herborda zastąpiła

Bohemiam

Galla,

Leu-

ticia — Selenciam,

Flavia

została dodana (może w miejsce źle zinter-

pretowanych Sarmatów). Tezę o zależności opisu Herborda od opisu

Galla można by uzasadnić dokładniej, tu ograniczamy się tylko do

wniosku: że: 1) zależność nie mogła być wynikiem zasłyszenia (jest np.

oczywiste, że w Bawarii trudno byłoby bez autorytetu pisma uwierzyć,

że Pomorze sąsiadowało z Morawami i Węgrami); 2) nie można przyjąć

zależności bezpośredniej, ale za pośrednictwem źródła trzeciego (nazwij-

my je źródłem x). Pojawienie się w opisie nazwy

Flavia

oraz jej usytuo-

wanie przed Prusami (i Rusią) — a więc między Rugią a Prusami —

wskazuje na zależność od przekazu takiego, jak u Herborda w rozdz. III—

IV księgi drugiej, gdzie mamy rzeczywiście kolejność:

Flavi, Prusci, Po-

merani,

ale jest to zrozumiałe z perspektywy Rusi, gdyż chodzi tam o jej

sprzymierzeńców (a nie sojuszników Rugii). Stąd wynikają dwa kolejne

wnioski: 1) nie ulega wątpliwości, że

Rutheni,

których sojusznikami są

tam Połowcy, Prusowie i Pomorzanie, to Rusini, a nie Rugijczycy,

w mniemaniu twórcy tekstu; 2) rozdz. I, III i IV pochodzą z tego samego

źródła.

Rozdział II księgi drugiej

Dialogu

stanowi pochwałę Bolesława Krzy-

woustego (jeśli nie liczyć nawiązania do św. Ottona), bardzo ogólną, któ-

ra mogłaby być streszczeniem zwłaszcza ostatniej księgi

Kroniki

Galla —

np. słowa o pokorze wobec Boga mogą być aluzją do opisu jego piel-

grzymki na Węgry. Rozdz. III

(De actibus et bellis Bolezlai ducis)

brzmi:

Erant autem, cum quibus divisim diversis temporibus certamen habebat, e parte

una Polonie: Bohémi, Moravi, Ungari; ex alia: Rutheni, gens crudelis et aspera, qui

Flavorum, Pruscorum et Pomeranorum freti auxdliis acrius diiuciusque illi restite-

runt. Sed frustra, quia tandem superati ab eo et contriti post multas clades paeem

ab eo postulare cum rege suo decreverunt. At ille, ut erat bellis et laboribus semper

Anonima

tzw.

Galla kronika

czyli dzieje

książąt

i władców

polskich,

wyd.

K. M a l e c z y ń s k i , MPH Sin, t. 2, Kraków 1952, s. 6—8 (Prohemium).

128

Jan Powierski

infractus, non continue de pace acquiescere voluit, nisi prius aliquL memorabili

honorificencia satisfaccionem accepisset.

Ten rozdział łączy poprzednią ogólną pochwałę Krzywoustego, kon-

kretyzując ją do sprawy stosunków z sąsiadami, z następującym dalej

opisem stosunków z Rusią. Nietrudno zauważyć, że już tu centralne miej-

sce zajmuje Ruś; Połowcy, Prusowie i Pomorzanie są wymienieni właśnie

jako jej sprzymierzeńcy przeciw Bolesławowi, do niej więc niewątpliwie

odnosi się wzmianka o królu. Jest jasne, że całe zdanie do „Sed f r u s t r a "

jest streszczeniem następnego rozdziału, antycypacją tego, co w nim będzie

napisane. Rozdział trzeci więc, poza suchą wzmianką o Czechach, Mora-

wianach i Węgrach, nie ma dla nas samodzielnej wartości. Wzmianka

0 tym, że z wymienionymi sąsiadami „w różnych czasach" Krzywousty

miał konflikty, jest w pełni wiarygodna, ale oczywiście nie wynika z niej,

że koniecznie — jak autor sądził wcześniej — konflikt z Czechami, Mo-

rawianami i Węgrami musiał trwać jednocześnie, a z Rusinami i ich

sprzymierzeńcami — kiedy indziej. W tej sytuacji wzmianką o Czechach,

Morawianach i Węgrach dalej nie musimy się zajmować, ograniczyć się

zaś możemy wyłącznie do analizy rozdziału IV.

Rozdział IV składa się z dwóch części. Zacznijmy od drugiej. Jest to

przekaz o porwaniu Wołodara Rościsławowicza przemyskiego (aczkolwiek

nazwanego tu

regem Ruthenorum

bez podania imienia) przez Piotra

Włostowica. Spośród różnych źródeł, informujących o tym fakcie

1 3

, n a j -

lepszy jest przekaz mistrza Wincentego. Jestem zupełnie pewien (posta-

ram się to uzasadnić w innym miejscu

), że nie chodzi tu o zbieżność

wynikającą z korzystania z tradycji ustnej, ale o oparcie się na t y m sa-

mym źródle pisanym (mało prawdopodobne, by mistrz Wincenty korzy-

stał bezpośrednio z

Dialogu

Herborda, gdyż powinno by się to ujawnić

w lepszych informacjach o podporządkowaniu Pomorza przez Krzywo-

ustego, wykluczone natomiast ze względów chronologicznych, by Herbord

korzystał z kroniki Wincentego). Gołosłownie tymczasem zauważamy, że

łączy też dzieło Herborda (ale w tym wypadku i inne żywoty św. Ottona)

1 mistrza Wincentego (ale tym bardziej niebezpośrednio) motyw „julij-

skich" grodów Słowian oraz zamorskiej wyprawy Polaków, przez mistrza

Wincentego w zmitologizowanej postaci przeniesione do „dziejów bajecz-

nych". Podejrzewamy, że wspólnym źródłem Herborda i mistrza Win-

centego była jakaś pisana opowieść o Piotrze Włostowicu, która mogła

Por. dane: Μ. Ρ 1 e z i a,

Średniowieczne

podania i legendy o Piotrze

Wlaście,

Przegląd Współczesny 1939, t. 18: t e n ż e ,

Palatyn Piotr Wlostowicz,

Warszawa

1947;

Cronica Petri comitis Poloniae accedunt

Carmini Mauri

fragmenta, ed.

M. P l e z i a , MPH Sn, t. 3, Cracoviae 1951 (zwłaszcza wstęp). Dalszą lit. podaje

K. Liman w przypisach do omawianego rozdziału

Dialogu.

Autor przygotował obszerne studium o stosunkach między źródłami polskimi

i ruskimi, w którym zajmuje się też przekazami o Piotrze Włostowicu.

Plik z chomika:

Perugina

Powierski Jan - Weryfikacja przekazu Herborda o antypolskim sojuszu pomorsko-prusko-ruskim w czasach Boelsława Krzywoustego.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: