Literacki wizerunek Jana Zamoyskiego – uczestnika kampanii moskiewskich Stefana Batorego – w dziełach pisarzy schyłku XVI wieku.pdf

(406 KB) Pobierz
s e n o J i l i e t u vo s l i t e R at Ū R a , 3 2 k n yG a , 2 0 11 i s s n 18 2 2- 3 6 5 6
Tomasz Lawenda
liteRaCki wizeRunek
Jana zamoyskieGo – uCzestnika
k a m Pa n i i m o s k i e w s k i C H
s t e Fa n a B at o R e G o – w d z i e Ł a C H
PisaRzy sCHyŁku Xvi wieku
Adnotacja.
Praca stanowi próbę określenia literackiego wizerun-
ku Jana zamoyskiego jako wodza podczas wojen inflanckich. Obraz
hetmana, zawarty w
Pamiętnikach wojny moskiewskiej w 6 księgach
reinholda Heidensteina (1584),
Panegiryku Janowi Sariuszowi
Zamoyskiemu
Jana Szczęsnego Herburta (1585), czy w poezji Jana
Kochanowskiego (O
statecznym słudze Rzeczypospolitej, Epitha-
lamion abo Pieśń weselna na gody Kanclerza W. Kor. z Gryzeldą
Batorówną),
jest owocem twórczości pisarzy, którzy znaleźli się w
polu inspiracji zamoyskiego. celem szkicu jest ukazanie konwencji
panegirycznych modelujących obraz zamoyskiego, przedstawienie
wpływu topiki humanistycznej na kreowanie obrazu działań armii
litewsko-polskiej, określenie strategii komunikacyjnych pisarzy
(sprzyjających zamoyskiemu). Obraz wojny i hetmana zawarty w
dziełach późnorenesansowych humanistów zostanie skonfrontowa-
ny ze współczesną wiedzą historyczną na temat przebiegu „wojny
moskiewskiej”.
Słowa kluczowe:
Jan zamoyski; reinhold Heidenstein; Jan Ko-
chanowski; Jan Szczęsny Herburt; Szymon Starowolski; daniel
Hermann; andrzej Trzecieski; historiografia; panegiryzm.
15
w zbiorach zamojskiego Muzeum Okręgowego przechowywa-
ny jest tzw. „czarny” portret Jana zamoyskiego
1
pędzla nieznanego
malarza żyjącego na przełomie
XVI
i
XVII
wieku. Prawdopodobnie
jest to jedyna wizualizacja hetmana dokonana na krótko przed
jego śmiercią
2
. Być może pod koniec
XVIII
wieku lub na początku
wieku
XIX
do dolnej części obrazu ktoś doszył kawałek płótna, na
którym (zapewne pod wpływem żywej wciąż legendy) umieścił
subskrypcję:
Jan Szczęsny zamoyski. Het.[man] i Kancl.[erz]. dzielny w boju, mądry w
radzie. Po śmierci Króla zygmunta augusta chcąc zapobiec zdrożnym prakty-
kom Senatorów i Panów, dla całej szlachty prawo elekcji wywalczył. z Królem
Stefanem Gdańszczan 1577 r., a następnie Moskwę pod Połockiem, wielkimi
Łukami i Pskowem bił, Niemców pod Byczyną pobił i arcyksięcia Maksymiliana
w niewolę wziął. Ni skarbów ni tytułu Książęcego od Niemców nie przyjął, ale
na dokumencie Bendzińskim pomiędzy Książęty Niemieckimi podpisał się:
„Joannes zamoscius his omnibus par”. zszedł r. p. 1605
3
.
Plastycznym komentarzem do napisu jest – powstała również
za życia hetmana – inna rycina, nawiązująca do jego zwycięskich
kampanii. Miedzioryt przedstawia triumfującego wodza w zbroi,
z narzuconą na nią szubą, z buławą hetmańską w dłoni i ozdobną
czapką – magierką. Sztywna, hieratyczna sylwetka wskazuje jed-
noznacznie na gloryfikacyjno-heroizacyjny charakter portretu, co
inw. nr
mz
/74/
ma
. Portret do złudzenia przypomina obraz hetmana
stanisława Żółkiewskiego zamieszczony w muzeum narodowym w krako-
wie (Por. Piotr kondraciuk, „zamoyski czy Żółkiewski? o portrecie ze zbio-
rów muzeum zamoyskiego”, in:
Zamojsko-Wołyńskie Zeszyty Muzealne,
2005,
t. 3, s. 155–159).
2
zob.: Halina siwiłło, „zbiory artystyczne muzeum w zamościu”, in:
Muzeum w Zamościu 1926–1996,
red. Piotr kondraciuk, andrzej urbański, za-
mość: muzeum okręgowe, 1996, s. 90, (il. s. 93); ogląd różnych aspektów bo-
gatej ikonografii hetmana daje w swym artykule izabela winiewicz-Cybulska,
„z ikonografii Jana zamoyskiego”, in:
Zamojski Kwartalnik Kulturalny,
2005,
nr 1–2, s. 102–108.
3
Cytuję za: marian siegieńczuk, „legenda Jana zamoyskiego”, in:
Za-
mojski Kwartalnik Kulturalny,
1992, nr 2, s. 34.
1
16
dodatkowo potęguje widoczny w tle fragment bitewnego pola oraz
znak herbowy ( Jelita) umieszczony w górnym rogu kompozycji
4
.
w licznych europejskich pozycjach naukowych
XVI
i
XVII
wieku,
podejmujących temat sztuki wojennej lub traktujących o wybitnych
indywidualnościach ówczesnego świata, figuruje graficzny wizerunek
zamoyskiego, ujęty w sposób panegiryczny – przez wykorzystanie
struktur architektonicznych: np. formy pomnika albo łuku triumfal-
nego. Egzemplifikacją może być, wydane w 1601 r. w Insbrucku, zna-
ne dzieło J. Schrencka zatytułowane
Augustissimorum imperatorum,
serenissimorum regum atque archiducum, illustrissimorum principum,
nec non comitum, baronum, nobilium, aliorumque clarissimorum vi-
rorum [...] verissimae imagines
czy alegoryczny portret zamoyskiego
autorstwa Jakuba Lauro
5
z 1604 r.
Panegiryczny konterfekt zamoyskiego modelują na poły legen-
darne wypowiedzi płynące z zagranicy. Odbywający poselstwo do
Por.
ibid.,
s. 34.
Rycina powstała na zamówienie angela oduccio, agenta kanclerza w
Rzymie, który zlecił ją wykonać sztycharzowi Jacopowi lauro. o swoim zamia-
rze oduccio poinformował zamoyskiego: „traktuję z wybitnym sztycharzem,
by uwydatnić wszystkie przedsięwzięcia i czyny spełnione przez w. m., wyryte
na łuku triumfalnym według zwyczaju starożytnych Rzymian.” sztych ukazy-
wał hetmana z buławą w dłoni, wjeżdżającego na koniu w bramę łuku trium-
falnego. Projekt ryciny spotkał się z dezaprobatą zamoyskiego, kategorycznie
zabraniającego wykonywania pompatycznych przedstawień swojej osoby. Być
może, śladem tarnowskiego, pragnął skromniejszej ornamentacji, pozbawio-
nej bramy, gdyż jak zauważa Jerzy kowalczyk: „zamoyski silił się dla celów
propagandowych na przesadną skromność, na wzór katona starszego.” warto
przy tym pamiętać o testamencie kanclerza, w którym określił formę kamienia
nagrobnego i treść wyrytego na nim napisu (prosta płyta z lapidarną inskrypcją:
„Hic situs est Joannes zamoiski”). może asumpt stanowiła inskrypcja nagrobna
stworzona przez Jana kochanowskiego dla humanisty Filipa Padniewskiego:
„virtus mausolea supra est omnesque colossos.” – Por. Jerzy kowalczyk, „triumf
i sława wojenna „all’antica” w Polsce
Xvi
w.”, in:
Renesans: sztuka i ideologia,
red.
tadeusz s. Jaroszewski, warszawa: Państwowe wydawnictwo naukowe, 1976,
s. 335. zob.: maria lewicka, „Rycina Jakuba laura ku czci Jana zamoyskiego”,
in:
Biuletyn Historii Sztuki,
r. 18, 1956, nr 1, s. 132–138; adam a. witusik, „Pere-
grynacje zagraniczne tomasza zamoyskiego w latach 1615–1617”, in:
Annales
Universitatis Mariae Curie-Skłodowskiej,
vol.
XXv
, 2, sectio
F
, 1970, s. 40–41.
4
5
17
zamościa w 1596 roku Bonifacy Vanozzi – sekretarz papieski –
wydaje o nim pochlebną opinię w słowach: „Pan kanclerz jest mąż
roztropny, rozważny i bardzo biegły [...]. zwykle z cudzoziemcami
rozmawia po łacinie lubo z łatwością tłumaczy się w pięciu lub
sześciu językach. czas od interesów zbywający poświęca czytaniu
i pisaniu. Jest człowiekiem na wszystko bacznym, stara się zewsząd
zasięgnąć wiadomości.”
6
Jan Paweł Mucante tworzy deskrypcję
osoby kanclerza w słowach: „zamoyski ma być w królestwie tym
pierwszą osobą po królu, pierwszy może w Europie pomiędzy
prywatnymi.”
7
Pełniący funkcję rektora szkoły przy kościele Pan-
ny Marii w Gdańsku walenty Schreck w łacińskim epitalamium
Wisła lub życzenia Janowi Zamoyskiemu z Zamościa
8
wspomina
poranny spacer nad Mołtawą, podczas którego miał spotkać „Ojca
wisłę” („Pater Vistula”) i usłyszeć opowieść o chwalebnych dzie-
jach zamoyskiego, poskromiciela Iwana Groźnego oraz zdobywcy
licznych twierdz nieprzyjaciela
9
. Natomiast holenderski humanista
Jerzy douza w
De itinere suo Constantinopolitano epistola
(1599)
zestawia zasługi hetmana dokonaniami starożytnych polityków i
dowódców wojskowych:
wobec tego, że wódz ten tak wielkie około Królestwa Polskiego położył zasługi, z
kim winienem go zestawić? czy z owym przesławnym królem perskim cyrusem,
czy z wodzem ateńskim Temistoklesem? z Filipem Macedońskim, czy może z
Peryklesem? zdaje mi się jednak, że z nikim chyba snadniej go porównać nie
można niż z Konstantynem wielkim.
10
marian siegieńczuk,
op. cit.,
s. 33.
Ibid.,
s. 33.
8
tłumaczenie tytułu łacińskiego (Vistula
sive gratulatio ad Illustrum Ma-
gnificium et Generosum Dominum Joannem Samoyscium de Zamoiscie […])
podaję
za: Juliusz nowak-dłużewski,
Okolicznościowa poezja polityczna w Polsce: Pierwsi
królowie elekcyjni,
warszawa: instytut wydawniczy Pax, 1969, s. 237.
9
Por. Juliusz nowak-dłużewski,
op. cit.,
s. 190.
10
Cytuję za: Czesław Galek, „Pierwszy i ostatni ordynat”, in: nasze Fo-
rum:
Biuletyn Informacyjny Wyższej Szkoły Zarządzania i Administracji w Zamościu,
2005, nr 28, s. 17.
6
7
18
Niektórzy z piewców zasług zamoyskiego kreślą podwójny wi-
zerunek hetmana, jako męża stanu i wodza, wskazując na (pozornie
sprzeczne) dziedziny, które w toku swej działalności jednoczył: po-
kój i wojnę. w roku 1584 na polecenie Stefana Batorego wychodzą
medale, które monarcha kazał wybić dla uczczenia dokonań swego
hetmana i kanclerza. Na powierzchni numizmatu, wypełnionego
gałązkami oliwki i wawrzynu, został umieszczony napis: „utraq[ue]
civis” („dwojako obywatel”, tzn. w wojnie i pokoju)
11
. zamoyski do-
cenił akt życzliwości króla i nie zwlekając posłał trzy medale do am-
basady polskiej w Neapolu, z poleceniem wręczenia ich wpływowym
włochom
12
. Jeden z prezentów przypadł w udziale francuskiemu
humaniście, antoniemu Muretowi, który w podzięce za otrzymany
dar stworzył poetycki odpowiednik graficznej treści medalu. Był to
swoisty „napis na obraz”, afirmujący postać zamoyskiego
13
:
[…] przez którego apollo sprzymierza się z Marsem,
Który jednoczy w sobie zalety bohaterów i dorównywa
Nestorowi w słodkiej wymowie, jak achillesowi w mężnej pieśni,
I umacniając prawa bronią i broń prawami,
wplótł do pokojowej oliwki zwycięski laur.
14
Podobna kreacja hetmana znalazła swoje urzeczywistnienie na kar-
tach inflanckiego poematu
Stefaneida
daniela Hermanna, w którym
panegirysta zamoyskiego chwali „połączonego z apollem Marsa”
15
.
również inni pisarze nie szczędzą słów uznania dla zamoyskiego.
Jan Szczęsny Herburt powodowany wdzięcznością wobec swojego
zob. il. 38, 39 na s. 164 książki Jerzego kowalczyka,
W kręgu kultury dwo-
ru Jana Zamoyskiego,
lublin: wydawnictwo lubelskie, 1980.
12
zob.: marian Gumowski, „medale hetmana Jana zamoyskiego”, in:
Teka
Zamojska,
R. i, nr 2, red. odp. Julian wyszyński, zamość: zygmunt Pomarański,
1938, s. 65–77.
13
Por. stanisław Łempicki, „Polski medyceusz”, in: idem,
Renesans i hu-
manizm w Polsce:
materiały do studiów, słowo wstępne kazimierza Budzyka,
kraków: Czytelnik, 1952, s. 331–333.
14
Cyt. za: Juliusz nowak-dłużewski,
op. cit.,
s. 188.
15
Por.
ibid.,
s. 188.
11
19

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin