Medale upamiętniające zwycięstwo odniesione pod Wiedniem na równi z zaćmieniem księżyca, wykonane w 1683 roku. Uwagi ikonograficzne.pdf

(2348 KB) Pobierz
You have downloaded a document from
The Central and Eastern European Online Library
The joined archive of hundreds of Central-, East- and South-East-European publishers,
research institutes, and various content providers
Source:
Piotrkowskie Zeszyty Historyczne
Piotrków Historical Annals
Location:
Author(s):
Title:
Poland
Jan Gustaw Rokita
Medale upamiętniające zwycięstwo odniesione pod Wiedniem na równi z zaćmieniem
księżyca, wykonane w 1683 roku. Uwagi ikonograficzne
Medals to commemorate the Vienna victory equally to the eclipse of the moon, made in
1683. Iconographic remarks
17/2016
Jan Gustaw Rokita. "Medale upamiętniające zwycięstwo odniesione pod Wiedniem na równi
z zaćmieniem księżyca, wykonane w 1683 roku. Uwagi ikonograficzne". Piotrkowskie
Zeszyty Historyczne 17:9-37.
https://www.ceeol.com/search/article-detail?id=496326
Issue:
Citation
style:
CEEOL copyright 2017
Piotrkowskie Zeszyty Historyczne, tom 17 (2016)
Jan Gustaw Rokita
(Wydział Nauk Historycznych i Społecznych UKSW, Warszawa)
Medale upamiętniające zwycięstwo odniesione
pod Wiedniem na równi z zaćmieniem księżyca,
wykonane w 1683 roku. Uwagi ikonograficzne
1. Wstęp
Klęska imperium osmańskiego pod Wiedniem 12 września 1683 roku
identyfikowana była przez artystów pracujących dla dworu cesarskiego –
Leopolda I Habsburga – czy królewskiego – Jana III Sobieskiego – z nie-
regularnymi zjawiskami astronomicznymi. Z drugiej połowy XVII wieku
pochodzą również artefakty upamiętniające zwycięskie oswobodzenie
Wiednia przez wojska sprzymierzonych na równi z zaćmieniem ture ckiego
półksiężyca.
Zgodnie z definicją naukową, zaćmienie księżyca ma miejsce w czasie,
gdy dwa ciała niebieskie – Słońce i Księżyc – oddziałują na Ziemię z obydwu
stron. Najbardziej spektakularny efekt z punktu widzenia obserwatora roz-
grywa się, kiedy Księżyc znajduje się w miejscu stożka cienia Ziemi. W za-
leżności od możliwej do oszacowania przez astronomów drogi Księżyca jeste-
śmy w stanie określić czy mamy do czynienia z całkowitym, czy jedynie
częściowym zaćmieniem. Próbując zrekonstruować fazę, w jakiej uwiecznio-
no na medalu księżyc, warto odwołać się po raz kolejny do ustaleń badaczy.
W trakcie pierwszej fazy, tzw. nowiu, dochodzi do koniunkcji Księżyca
i Słońca. Cień rzucany przez Słońce jest całkowity. W drugim etapie zwa-
nym kwadrą pierwszą dwa opisywane ciała niebieskie ustawione są wobec
siebie pod kątem prostym. Dla mieszkańca Ziemi zauważalna jest jedynie
wschodnia część tarczy Księżyca. Ona właśnie została zaprezentowana na
awersie pierwszego z medali. Dwie ostatnie fazy: pełnia i kwadra druga ze
względu na charakter pracy nie wymagają omówienia
1
.
Dokonujące się nagle zmiany klimatyczne utożsamiano w przeszłości
najczęściej z karą boską za zaniedbania w praktykowaniu wiary czy n a-
wet z przyszłymi wydarzeniami opisanymi w Starym i Nowym Testame n-
1
Gribbin J., Gribbin M.,
Podróż do granic Wszechświata,
Warszawa 2002, s. 73–87.
CEEOL copyright 2017
CEEOL copyright 2017
Jan Gustaw Rokita
cie. W Księgach Proroków starotestamentowych: Izaaka (Iz 13:9n) i Eze-
chiela (Ez 32:7) zawarto wzmianki o dniu Sądu Ostatecznego, którego
nadejście poprzedzą liczne klęski naturalne. W Ewangeliach: Mateusza
(Mt 24:29), Marka (Mk 13:24) i Łukasza (Łk 21:25), natomiast możemy
przeczytać o równie dramatycznych okolicznościach związanych z pono w-
nym przyjściem Mesjasza i końcem świata. Św. Łukasz, relacjonując zj a-
wiska bezpośrednio po męczeńskiej śmierci na krzyżu Zbawiciela, pisze
następujące słowa:
Słońce się zaćmiło i zasłona przybytku rozdarła się
przez środek...
(Łk 23:44–45). Prawidłowość przebiegu zdarzeń nakazuje
jednak kojarzyć wspominany moment historyczny z innymi spektakular-
nymi zmianami na Niebie. Podczas konania Jezusa Chrystusa nie można
mówić o nowiu – warunku koniecznym dla zaistnienia wrażenia wizual-
nego zniknięcia Słońca.
Z rozwojem nauk ścisłych, zwłaszcza astronomii, znawcy tematu podej-
mowali liczne próby naukowego wyjaśnienia zachodzących we Wszechświecie
przemian. Upowszechnione przez wieki poglądy niejednokrotnie okazywały
się jednak dużo silniejsze. Powyższa sytuacja stwarzała nowe pole do działa-
nia dla osób odpowiedzialnych za propagandę skierowaną na potrzeby szero-
kich kręgów odbiorców.
2. Stan badań
Na temat medali Jana III Sobieskiego pochodzących z lat osiemdziesią-
tych XVII wieku powstało do dnia dzisiejszego bardzo niewiele specjalistycz-
nych publikacji. Wśród polskojęzycznych pozycji zawierających podstawowe
dane o artefaktach wykonywanych na zamówienie Sobieskiego wymienić
należy zwłaszcza znakomite katalogi wystawowe:
Chwała i sława Jana III
w sztuce i literaturze. Katalog wystawy jubileuszowej z okazji trzechsetlecia
odsieczy wiedeńskiej,
red. W. Fijałkowski i J. Mieleszko (Warszawa 1983),
Rzeczpospolita w dobie Jana III. Katalog wystawy Zamku Królewskiego, Ar-
chiwum Głównego Akt Dawnych i Biblioteki Narodowej
(Warszawa 1983),
Odsiecz Wiedeńska. Wystawa jubileuszowa w Zamku Królewskim na Wawelu
w trzechsetlecie bitwy,
red. A. Franaszek, K. Kuczman (Kraków 1990),
Tron
pamiątek ku czci „Najjaśniejszego, Niezwyciężonego Jana Sobieskiego Króla
Polskiego” w trzechsetlecie śmierci 1696–1996
(Warszawa 1996). We wszyst-
kich wspomnianych pozycjach, także i w katalogu wystawy nt. Odsieczy
Wiedeńskiej, znajdują się opisy medali powstałych w związku z zakończoną
sukcesem wiktorią wiedeńską.
Najważniejsze problemy związane z podobizną Jana III Sobieskiego
na interesującym nas medalu zasygnalizowała Magdalena Górska w krótkim
artykule naukowym pt.
Medalierski wizerunek Jana III Sobieskiego,
[w:]
„Primus inter pares”. Pierwszy wśród równych, czyli opowieść o królu
Janie III,
red. D. Walwender-Musz (Warszawa 2013).
10
CEEOL copyright 2017
CEEOL copyright 2017
Medale upamiętniające zwycięstwo…
Ze względu na przyjętą metodę pracy naukowej zakładającą szukanie
związków i zależności pomiędzy portretem na awersie czy rewersie medalu
a podobizną graficzną i malarską szczególnie przydatne okazywały się rów-
nież publikacje oraz artykuły naukowe z zakresu historii sztuki i wojskowo-
ści. O ikonografii Jana III Sobieskiego i jego najbliższej rodziny pisali m.in.
Aleksander Czołowski w artykule pt.
Ikonografia wojenna Jana III,
„Prze-
gląd Historyczno-Wojskowy” 1930, R. II, t. II, z. 2, s. 265–266, Janina Rusz-
czycówna w artykule pt.
Ikonografia Jana III Sobieskiego. Wybrane zagad-
nienia,
„Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie” 1982, t. XXVI czy
w końcu Hanna Widacka – autorka najpełniejszego jak dotąd opracowania
dotyczącego grafiki portretowej Jana III Sobieskiego pt.
Lew Lechistanu. Jan
III Sobieski w grafice
(Warszawa 2010).
3. Omówienie medalu
Tendencje do uwieczniania na medalowym krążku niezwykłych zjawisk
na niebie nie były obce Michaelowi Hofmanowi
2
, autorowi medalu z 1683
roku
3
(ilustracja nr 1).
Na awersie dzieła medalierskiego odtworzono cał-
Hofman Michael
(nieustalona data i miejsce urodzenia oraz śmierci) mincerz i medalier
zatrudniony w mennicy wiedeńskiej (od 29 maja 1680 do 1733 roku), oficjalny cesarski rytownik
stempli do monet i medali: „Kayserl. Siegel und Wappensteinschneider” (od 1683 roku), pracow-
nik mennicy w Kremnitz (od 1693 roku), kierownik (wardjan) mennicy w Wiedniu (od 1715
roku). Projektant wielu monet, zwłaszcza talarów m.in. z wizerunkami księcia Johanna Adolfa
von Schwarzenberg (1682), Ferdinanda Wilhelma Eusebiusa von Schwarzenberg (1696), cesarza
Józefa I Habsburga (1711) i półtalarów, a także medali uświetniających wiktorię wiedeńską
(1683), sukcesy armii austriackiej w zmaganiach zbrojnych z imperium osmańskim (1685)
i koronację Karola V we Frankfurcie nad Menem i w Pradze (1711, 1723), por.: L. Forrer,
Bio-
graphical dictionary of medallists-coin, gem, and seal-engravers, mint-masters, &c., ancient and
modern,
vol. I–IV, London 1904–1916, vol. II, s. 514–515.
3
Av. i Rv. Kraków, Muzeum Narodowe (zbiory E. Hutten-Czapskiego), nr inw. VII-Md-
1484, Warszawa, Muzeum Narodowe, nr inw. 16433 NPO, 16438 NPO, własność prywatna.
Przedmiot wystawiony na aukcji antykwariatu numizmatycznego Pawła Niemczyka (War-
szawa) dnia 19 października 2013 roku (aukcja nr 4, kat. nr 219); Raczyński 1838, poz. 228
(odmiana); E. Hutten-Czapski,
Catalogue de la collection des médailles et monnaies polonaises
du comte E. Hutten-Czapski,
t. I–V, St. Petersbourg – Cracovie 1871–1916, poz. 2468 (odmia-
na); W. Bartynowski,
Teki Bartynowskiego: Medale z czasów Jana III,
[b.m.w.] [b.d.w.], poz.
I.G. 18299, I.G. 18301;
Krieg und Frieden in der Medaille und in der Gedenkmünze. Auktio-
nen Gaettens,
Heidelberg 1958, poz. 174; R. Voglhuber,
Taler und Schautaler des Erzhauses
Habsburg,
Frankfurt am Main 1971, poz. 239;
Kolekcja generała Jerzego Węsierskiego. Kata-
log monet i medali,
red. A. Białkowski, E. Tarka, S. Suchodolski, Z. Wdowiszewski, Muzeum
Narodowe, Warszawa 1974, poz. 2576;
Zbiory Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk
w Muzeum Narodowym w Poznaniu: Katalog wystawy,
red. Z. Białłowicz-Krygierowa,
M. Warkoczewska, Poznań 1982, s. 144, poz. 576;
Chwała i sława Jana III w sztuce i literatu-
rze. Katalog wystawy jubileuszowej z okazji trzechsetlecia odsieczy wiedeńskiej,
red. W. Fijał-
kowski, J. Mieleszko, Warszawa (Wilanów) wrzesień–grudzień 1983, Warszawa 1983, s. 220–
2
11
CEEOL copyright 2017
CEEOL copyright 2017
Jan Gustaw Rokita
kowity zmierzch mahometańskiego półksiężyca spowodowany działalnością
Boga (pod postacią trójkątnego oka opatrzności) promieniującego na glob
z panoramą Wiednia i Dunaju. Napis: COLUGIT AUXILY RADIOS (Zbiera
promienie pomocy) sugeruje, iż głównym odbiorcą łask płynących z Nieba
jest zarówno zagrożona austriacka stolica, jak i inne obszary Świętego Ce-
sarstwa Rzymskiego. Dwugłowy uhonorowany koronami
clausa
orzeł au-
striacki z monogramem cesarskim L.I. na piersi, dzierżący w szponach
miecz i berło i siedzący na wspomnianym globie, wskazuje na uniwersalny
charakter wiktorii wiedeńskiej, co znajduje potwierdzenie w treści towarzy-
szącej mu dewizy: SUB UMBRA ALARU[m] TUARU[m] (Pod cieniem two-
ich skrzydeł) oraz inskrypcji otokowej sławiącej przyjętą postawę cesarską:
IMPERY MVRVM AVSTRIACO INTERPONIT IN ORBE (Murem cesar-
skiego panowania zasłonił świat austriacki). Zapowiedzią rychłego upadku
imperium osmańskiego, które po doznanej pod Wiedniem porażce już nie
powróci do dawnej świetności, jest odwrócony turecki półksiężyc przesła-
niany przez obłoki, opatrzony napisem: VICTAM & REDEGIT IN UM-
BRA[m] (Po porażce zaciemniony został).
221, kat. nr 200;
Odsiecz Wiedeńska Wystawa jubileuszowa w Zamku Królewskim na Wawelu
w trzechsetlecie bitwy,
red. A. Franaszek, K. Kuczman, Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu,
t. I–III, Kraków 1990, s. 250–251, kat. nr 411. Napis znajdujący się na rewersie medalu
(w dolnej części): MATHI[as] MITTERMAIR A WAFENBERG S[acrae] C[esareae]
M[ajestatis] MONETA[rius] OBTVLIT upamiętnia osobę Matthiasa Mittermeyera von
Waffenberga – mincmistrza cesarskiego w Wiedniu i jednocześnie zleceniodawcy medalu
wykonanego z przeznaczeniem na podarek dla cesarza lub jego najbliższego otoczenia. Wło-
dzimierz Bałdowski, autor opisu katalogowego wystawy
Chwała i sława Jana III,
popełnił
więc błąd, przypisując autorstwo powyższej pracy Matthiasowi Mittermeyerowi von Waffen-
bergowi. Istnieje ponadto kilka odmian omawianego dzieła sztuki medalierskiej. Poszczególne
egzemplarze różnią się od siebie pod względem wymiarów krążka (43,5–46,5 mm), kształtu
inskrypcji głównej i otokowej oraz bocznych napisów, perełkowania itp. O popularności meda-
lu świadczy fakt, iż koncepcja przedstawiania zwycięstwa wiedeńskiego zapoczątkowana
przez Michaela Hofmana była powielana z niewielkimi modyfikacjami przez późniejszych
twórców. Możemy wyróżnić zwłaszcza bardzo podobny medal powstały równolegle. Autorem
wspomnianej pracy, również datowanej na 1683 rok, był Hermann Lüders. Bez większych
modyfikacji przeniósł na medalowy krążek zarówno kompozycję awersu i rewersu. Napis
na odwrociu, mimo iż brzmi bardzo podobnie, zawiera błędy, skróty bądź przeinaczenia, które
należy zapewne usprawiedliwić pośpiechem w pracy, por.: E. Hutten-Czapski,
op. cit.,
poz.
5949; A. Hirsch
Die Medaillen auf den Entsatz Wiens 1683,
Troppau 1883, poz. 34;
Odsiecz
Wiedeńska…,
s. 251, kat. nr 412.
12
CEEOL copyright 2017

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin