Krawiec Adam - Seksualność w średniowiecznej Polsce Seksualność w średniowiecznej Polsce Wydawnictwo Poznańskie • Poznań 2000 © Copyright by Adam Krawiec 2000 Copyright by Wydawnictwo Poznańskie sp. z o.o., Poznań 2000 Wydanie publikacji dofinansowane przez Komitet Badań Naukowych Projekt okładki: Tomasz Siwiński Redakg&jJkorekta: Izolda Kiec ^e^^^ RedaliBqa''technic/B.s^ Jacek Grześkowiak i ^ ISBN 83-7177-035-9 ^WUYwOo Wydawnictwo Poznańskie sp. z o.o. 61-701 Poznań, ul. Fredry 8 Dział handlowy tel. (061) 852-38-44, fax (061) 852-66-05 Wstęp .................................................. 5 Seksualność człowieka w filozofii, teologii i prawie kanoni- cznym Zachodu do schyłku średniowiecza ............. 19 A. Filozofowie antyczni i seksualność .................... 19 B. Poglądy na seksualność we wczesnym chrześcijaństwie .. 22 C. Czasy św. Augustyna i św. Hieronima ................. 26 D. Wczesne średniowiecze .............................. 28 E. Tak zwana reforma gregoriańska Kościoła a rozwój doktry- ny seksualnej ...................................... 31 F. Zagadnienia seksualne w prawie kanonicznym ......... 35 G. Doktryna seksualna na Zachodzie w okresie późniejszego średniowiecza ...................................... 40 Fornicatio — seksualność przedmałżeńska .............. 46 A. Poglądy na współżycie przedmałżeńskie ............... 46 B. Akceptacja dla stosunków przedmałżeńskich w późniejszym średniowieczu ...................................... 53 C. Określenia fornicatio w średniowiecznej polszczyźnie .... 55 D. Fornicatio i Iwcuria w polskiej moralistyce średniowiecznej 57 E. Podsumowanie ..................................... 61 Matrimonium — małżeństwo ........................... 62 A. Element seksualny w zawarciu małżeństwa wśród ludności polskiej wcześniejszego średniowiecza ................. 62 275 B. Poligamia i poliandria wśród plemion polskich ......... 67 C. Zerwanie małżeństwa wśród ludności polskiej wcześniejsze- go średniowiecza ................................... 70 D. Zagadnienia małżeńskie w polskim prawie kościelnym . . 71 E. Życie małżeńskie średniowiecznych władców polskich w opi- niach kronikarzy ................................... 76 F. Małżeństwa duchownych we wcześniejszym średniowieczu 86 G. Walka z małżeństwami duchownych w Kościele polskim . 89 H. Polska moralistyka średniowieczna o stosunkach małżeń- skich .............................................. 95 I. Sprawy małżeńskie przed polskimi sądami średniowiecznymi 99 J. Podsumowanie ..................................... 102 Concubinatus — konkubinat ............................ 104 A. Konkubinat świeckich ............................... 104 B. Konkubinat duchownych w polskim prawie kościelnym .. 111 C. Konkubinat duchownych w praktyce .................. 123 D. Podsumowanie ..................................... 128 Adulterium — cudzołóstwo ............................. 130 A. Cudzołóstwo w słowiańskim prawie zwyczajowym ....... 130 B. Cudzołóstwo we wczesnośredniowiecznym polskim prawie świeckim .......................................... 135 C. Cudzołóstwo w prawie miast polskich ................. 139 D. Cudzołóstwo w polskim prawie kościelnym ............. 143 E. Motyw cudzołóstwa w polskich kronikach średniowiecznych 144 F. Motyw cudzołóstwa w polskiej kulturze średniowiecznej . .. 148 G. Cudzołożnicy przed sądami miast polskich ............. 153 H. Cudzołóstwa w praktyce polskich sądów kościelnych .... 154 I. Podsumowanie ..................................... 160 Stuprum, raptus virginae — zgwałcenie, uprowadzenie panny 161 A. Gwałt jako element wczesnośredniowiecznego rytuału: przypadek Bolesława Chrobrego ...................... 161 B. Kronikarskie przekazy o gwałtach popełnionych przez in- nych Piastów ...................................... 165 C. Zgwałcenie i uprowadzenie w Najstarszym Zwodzie Prawa Polskiego .......................................... 168 D. Przepisy prawa mazowieckiego na temat gwałtu i uprowa- dzenia ............................................ 175 E. Gwałt i uprowadzenie w Statutach Kazimierza Wielkiego 183 »va Mciusmegu ...................................... 189 G. Zgwałcenie w polskim prawie miejskim ................ 191 H. Zgwałcenie i uprowadzenie w praktyce polskich sądów śred- niowiecznych ....................................... 197 I. Gwałty jako element wojen średniowiecznych ........... 200 J. Podsumowanie ..................................... 202 Inne zagadnienia ........................................ 204 Castitas laicorum — czystość osób świeckich ............ 204 A. Wstrzemięźliwość seksualna świeckich we wcześniejszym śred- niowieczu .......................................... 204 B. Ideał wstrzemięźliwości seksualnej w dynastii piastowskiej w XIII wieku ...................................... 206 C. Podsumowanie ..................................... 213 Meretricia, prostitutia — prostytucja .................... 214 A. Średniowieczne definicje prostytucji ................... 214 B. Prostytucja w średniowiecznym Krakowie .............. 216 C. Prostytutki i ich klienci w innych miastach i wsiach Polski 220 D. Status społeczny prostytutek ......................... 221 E. Motyw „nierządnicy" w moralistyce ................... 222 F. Podsumowanie ..................................... 223 Superstitiones — „zabobony", czyli elementy seksualne w kultach pogańskich, magia płodnościowa i miłosna .. 224 A. Kulty płodnościowe w zachodniej Słowiańszczyźnie ...... 224 B. Kulty falliczne na ziemiach polskich .................. 227 C. Magia miłosna i zabiegi antykoncepcyjne .............. 229 D. Oskarżenia czarownic o współżycie z diabłem .......... 231 E. Podsumowanie ..................................... 232 Peccatum contra naturom, sodomia ...................... 233 A. Pojęcie „grzechów przeciw naturze" ................... 233 B. Polscy kronikarze o „czynach przeciw naturze": przykład Bolesława Śmiałego ................................. 233 C. Inne wzmianki o sodomii w średniowiecznej Polsce ....... 238 D. Grzechy przeciw naturze w polskiej homiletyce średniowie- cznej .............................................. 239 277 E. Stosunki z istotami nadprzyrodzonymi F. Podsumowanie ..................... Zakończenie Bibliografia ........................... A. Wykaz skrótów stosowanych w pracy B. Źródła .......................... C. Opracowania ..................... Indeks osobowy Wstęp Podczas przeglądania tysięcy różnorodnych prac, jakie napisa- no w średniowieczu, historyka może uderzyć brak wśród nich ta- kich, w których tytule lub choćby spisie rozdziałów pojawiłoby się słowo "seks" albo "seksualność". W pierwszej chwili mogłoby to prowadzić do wniosku o pruderii tamtej epoki, wstydliwie unika- jącej wzmianek o tej ważnej sferze życia. Głębsze wniknięcie w treść owych prac wskazuje jednak na coś innego. W średnio- wieczu (a także w starożytności i wczesnej nowożytności) nie pi- sano o "seksualności", bo nie znano tego pojęcia1. Pojawiło się ono dopiero w XVIII wieku (samo słowo jeszcze później, na początku XIX stulecia)2. W związku z tym, jak zauważył Pierre Payer, nie można napisać pracy o średniowiecznej teorii seksualności, gdyż byłaby to w istocie współczesna teoria na temat średniowiecza3. Średniowieczni teolodzy, moraliści i prawnicy pisali natomiast 3 W tej pracy przyjąłem najtrafniejszą, moim zdaniem, definicję seksual- ności, jaką znalazłem: całokształt postaw życiowych, sposobów zachowań i od- czuć, mających swoje źródło w popędzie seksualnym (Gesamtheit der im Ge- schlechtstrieb begrundeten Lebensauserungen, Yerhaltensweisen, Empfindun- gen), Duden. Das gro/Se Wórterbuch der deutschen Sprache in acht Bdnden, Bd. 6, hrsg. G. Drosdowski, 2. Aufl., Mannheim 1994, s. 3090, tłum. A. K. 2 M. Foucault, Historia seksualności, s. 14-20. Pełen zapis bibliograficzny przywoływanych prac zob. Bibliografia. 3 P. Payer, The Bridling of Desire, s. 15. dużo na temat poszczególnych zagadnień seksualnych, nie two- rząc z nich spójnej całości. W związku z tym monografia średnio- wiecznego seksualizmu, aby nie popaść w ahiatoryczność, także musi koncentrować się na owych poszczególnych zagadnieniach. W niniejszej pracy próbuję ukazać zmieniające się w ciągu dziejów społeczne i kulturowe formy, w jakich manifestowały się, nie- zmienne w gruncie rzeczy, zachowania seksualne człowieka. W moich badaniach wybrałem grupę pojęć, wiążących się z za- gadnieniem seksualności, które przyjąłem jako hasła-tytuły roz- działów. Są nimi pojęcia: fornicatio - seksualne stosunki osoby niezamężnej; matrimonium - małżeństwo jako jedyna instytu- cja, tworząca ramy dla dopuszczanego przez Kościół współżycia seksualnego, ze szczególnym uwzględnieniem elementów seksual- nych w jego zawarciu oraz ich znaczenia w kształtowaniu relacji między małżonkami; concubinatus - konkubinat: długotrwałe wspólne pożycie kobiety i mężczyzny, jednak bez sformalizowania związku; adulterium - cudzołóstwo, czyli stosunki osoby żyjącej w związku małżeńskim z kimś innym niż współmałżonek; stu- prumiraptus uirginae - zgwałcenie i/lub uprowadzenie kobiety w celu wzięcia jej za żonę; continentia t'castitas ^- czystość, czyli zachowywanie abstynencji seksualnej4; meretł-ida - nierząd, prostytucja; superstitiones - przesądy, zabobony (w tym roz- dziale zająłem się elementami seksual...
adad.molo