Mitologia (Starożytność)
Geneza mitów
Mity greckie pierwotnie przekazywane były ustnie. Starsi opowiadali historie młodszym, a następ-nie ci powtarzali je swoim potomkom. Powodowało to, że powstawało wiele różnych wersji tych samych mitów, przenikały się one lub mieszały ze sobą. Zachowywały jednak swój pierwotny sens.
Pierwszy zapis mitów greckich pochodzi z Iliady i Odysei Homera (autor prawdopodobnie żył w VIII w. p.n.e., istnieje jednak teoria, mówiąca o tym, że utwory utrwalone w formie pisemnej zosta-ły dopiero w VI w. p.n.e., a ktoś taki, jak Homer wcale nie istniał) oraz Teogonii Hezjoda (twórca żył w VII w. p.n.e., nie jest pewne, czy rzeczywiście był autorem utworu). W dziełach tych znajdują się wybrane, pojedyncze wersje mitów. Kolejne ich opisy, czy to pojawiające się w utworach litera-ckich czy mitologiach, nawiązują do twórczości Homera i Hezjoda.
W Polsce najpopularniejszą mitologią jest Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian napi-sana przez Jana Parandowskiego. Autor ten był filologiem klasycznym i archeologiem. Z zamiło-waniem studiował kulturę grecką i rzymską. Pisał książki dla młodzieży, popularyzując w ten spo-sób w Polsce mity. Właśnie jedną z takich książek jest, zawierająca zbiór podań greckich i rzym-skich, Mitologia. Wydał ją w 1924 roku i od tamtej pory była wielokrotnie, po dzień dzisiejszy, wznawiana. Na jej podstawie oparte jest to opracowanie.
Poza tym istnieje wiele innych opracowań dotyczących mitów greckich. O ile utwór Jana Parando-wskiego przeznaczony jest dla młodzieży, tak do starszych czytelników adresowana jest Mitologia Greków i Rzymian Zygmunta Kubiaka. Natomiast w skali całej Europy mity powszechnie znane są dzięki Mitom Greckim Roberta Gravesa.
Gatunek literacki
Pochodzenie
W języku greckim mythos, mythologia oznacza „legendę”, „opowieść”. Mity w swojej pierwotnej formie, przekazie ustnym, powstawały o wiele wcześniej niż w starożytnej Grecji. Znane są takie, które dotyczą cywilizacji egipskiej czy mezopotamskiej. Wiążą się również z Biblią. Nie jesteśmy w stanie wskazać ich twórców ani dokładnie określić czasów, kiedy zaczęły powstawać. Stanowiły niejako zbiorową twórczość danej cywilizacji, nierozerwalnie łącząc się z jej kulturą, religią i obrzędowością.
Cechy charakterystyczne
Jako że mity przekazywane ustnie miały formę opowieści, najważniejsza była w nich fabuła. Po-wtarzano ją wiernie od początku do końca, nie wprowadzając zmian. Opowiadający mity zupełnie nie zwracali natomiast uwagi na szczegóły, które uznawane były za nieistotne. Sens opowieści prze-kazywano nie wprost. Należało ją odczytywać metaforycznie lub symbolicznie. Z tego powodu w mitach często występują takie środki stylistyczne, jak metafory i symbole, a także alegorie czy personifikacje.
Z czasem, kiedy mity zaczęły być spisywane, traciły swoją pierwotną formę opowieści oraz zwią-zek z życiem religijnym. Przybierały postać utworu literackiego, dając początek takim gatunkom, jak epos, a w czasie późniejszym tragedia. Z nich również wywodzą się toposy i archetypy. Wystę-pują one zarówno w literaturze, malarstwie, rzeźbie, teatrze czy nawet współczesnych filmach, jak i wszystkich innych dziedzinach sztuki.
Toposy są to niezmienne, wspólne dla różnych utworów wątki i motywy artystyczne. Przykłady to: motyw wędrowca, odnoszący się do tułaczki Odyseusza; wywodzące się od Olimpu miejsce prze-znaczone tylko dla wybranych, posiadających większe zdolności od przeciętnych ludzi. Natomiast archetypy stanowią wzory ludzkich zachowań i postaw. Tkwią one w zbiorowej świadomości spo-łecznej i nie zmieniają się. Archetypami są między innymi: Edyp, symbolizujący tragiczną ironię losu i niemożliwość ucieczki przed przeznaczeniem; Ikar, będący uosobieniem lekkomyślności i jednocześnie odwagi doświadczania tego, co nieznane.
Podział mitów
Celem mitów było uporządkowanie otaczającej człowieka rzeczywistości. Opisywały one tę jej część, której nie dawało się wytłumaczyć w sposób racjonalny. Dawały też odpowiedzi na najważniejsze dla ludzi pytania. Mity opowiadały, jak powstał świat i człowiek. Tłumaczyły prawa rządzące na ziemi i zjawiska w inny sposób nie dające się wyjaśnić. Sprawiały, że stawały się one bliższe i bardziej przyjazne dla człowieka.
Dzielimy mity na cztery kategorie. Wynika to z problematyki, którą poruszają. Wyróżnia się mity:
* teogoniczne – opowiadają one o bogach, o tym jak powstali, kim są oraz jaką mają naturę. Przykładami są część mitu o powstaniu świata dotycząca bogów czy narodziny Afrodyty z piany morskiej;
* kosmogoniczne – dotyczą świata, jego powstawania i zjawisk występujących w przyrodzie. Przykładami są mit o powstaniu świata czy odnosząca się do zmienności pór roku opowieść o Demeter i Korze;
* antropogeniczne – przedstawiają historię pojawienia się na świecie ludzi. Przykładami są historia stworzenia człowieka przez Prometeusza czy mit o czterech wiekach ludzkości;
* genealogiczne – opowiadając o historiach bohaterów, którzy pochodzą z pradawnych rodów, niosą ze sobą treści dotyczące obyczajów, norm moralnych i motywów ludzkich działań. Przykładami są mit rodu Labdakidów czy historia porwania Heleny przez Parysa.
Bogowie, herosi i inni
Bogowie starożytnych Greków mieli takie same cechy, jak ludzie. Na równych zasadach odczuwali miłość, zazdrość czy gniew. Ich charaktery nie były nieskazitelne i popełniali czyny zarówno dobre, jak i złe. Żyli również podobnie do ludzi – pracowali, polowali, brali udział w ucztach, zawierali małżeństwa. Bóg od człowieka różnił się tym, że był istotą nieśmiertelną. Główną siedzibą bogów była góra Olimp. Tam panował Zeus. Osobne królestwa mieli Posejdon (władca mórz) i Hades (władca krainy podziemi). Istniały również inne, większe i mniejsze, za coś odpowiedzialne bóstwa, które zamieszkiwały powietrze, ziemię lub nie miały swojej stałej siedziby.
Herosi to przedstawiciele pradawnych rodów. Byli oni znacznie silniejsi i potężniejsi od zwykłych ludzi. Często rodzili się ze związku boga z kobietą lub bogini z mężczyzną. Niektórzy z nich to: Orfeusz, Tezeusz, Achilles.
Poza bogami i herosami w mitologii greckiej występują też takie stworzenia, jak nimfy, duszki opiekuńcze, fauny. Świat kieruje się prawami, którymi często rządzą siły nadprzyrodzone. Zwierzęta oraz przedmioty mają cechy ponadnaturalne.
Kontynuacje i nawiązania
Bezpośrednim nawiązaniem do mitologii greckiej jest mitologia rzymska. Rzymianie przejęli od Greków większą część ich wierzeń. Sami dodali nieliczne mity (o Eneaszu, czy o Romulusie i Remusie) oraz pomniejsze bóstwa. Głównych bogów przejęli od Greków, zmieniając tylko ich imiona. I tak na przykład: Zeus stał się Jowiszem, Posejdon Neptunem, Hades Plutonem, Hera Junoną, Afrodyta Wenus.
Mity greckie są wszechobecne we wszystkich epokach literatury europejskiej, w tym także polskiej. Wykorzystywali je najwięksi pisarze. Z polskich między innymi: Jan Kochanowski (Odprawa posłów greckich), Adam Mickiewicz (Dziady, cz. III), Stanisław Wyspiański (Noc listopadowa), Zbigniew Herbert (Nike, która się waha).
nataly1989