Feminizm - analiza i interpretacja tekstów kultury.docx

Feminizm zanim pojawił się w literaturze był zjawiskiem socjopolitycznym (sięga XVIII wieku). Termin feminizm powstał na gruncie francuskim (1830). W Anglii wszedł w użycie w 1890 roku i stał się synonimem orędownictwa na rzecz praw kobiet (sufrażystki). Najpóźniej w Stanach Zjednoczonych. W XX wieku dołączył do niego kolejny nurt – akademicki (badania i krytyka feministyczna), potem badania genderowe. Wyróżnia się więc feminizm socjopolityczny i akademicki. Ze względu na stopień zaangażowania: radykalny, liberalny etc. Również istnieją podziały wg zróżnicowania rasowego, etnicznego, seksualnego.

Podstawowe rozróżnienie: socjopolityczny i akademicki. Pierwszy zainicjował ruch feministyczny, trwa już 200 lat, walczy o równouprawnienie mężczyzn i kobiet. Drugi dołączył w latach 60. XX wieku i rozciągnął wpływy pierwszego na sferę kultury duchowej człowieka. Pierwszy dzieli się na trzy fale, ich oryginalne nazwy to: „pierwsza”, „druga”, „trzecia”. W przypadku feminizmu akademickiego przyjmuje się perspektywę typologiczną, wyróżniając rozmaite odmiany krytyki feministycznej, teorii feministycznej, ginokrytyki, krytyki genderowej.

FEMINIZM SOCJOPOLITYCZNY – wspominano już o jego falach. Teraz szczegóły:

•  pierwsza – przełom XIX i XX wieku, trwa do lat 60.; jej hasło: równość płciowa; jej cel: równe prawa mężczyzn i kobiet
• druga – lata 60., 70., 80.; istota: różnica płciowa; zadanie: określenie specyfiki różnic płciowych dzielących kobiety i mężczyzn
•  trzecia – rozpoczęła się w latach 90.; zwrócenie uwagi na przedstawicielki różnych ras, społeczności, kultur i tradycji; uwypuklenie problemów każdej z tych grup

     „Pierwsza fala” XIX/XX-lata 60. – zwykle określenie „pierwsza fala” tyczy się angielskich i amerykańskich sufrażystek; impulsami do powstania ruchu w Anglii były gwałtowne zmiany gospodarczo-ekonomiczne, rozwój kapitalizmu, industrializacja; kobiety poczuły się odrzucone na „dalszy plan”, wyrzucone z życia publicznego; Mary Wollstonecraft – proponuje zrównać szanse edukacyjne; krytykuje model wychowania Rousseau, który charakteryzował się bardzo wyraźnymi preferencjami męskiego punktu widzenia. Walka o zrównanie praw obywatelskich obu płci oraz ich jednakowe uczestnictwo w sferze gospodarczo-ekonomcznej. W 1848 roku uchwalono Deklarację Uczuć, na wzór Deklaracji Niepodległości (reformy życia rodzinnego, nadanie kobietom praw publicznego wypowiadania się). W latach 60. XIX wieku powstały stowarzyszenia działające na rzecz zrównania praw obywatelskich kobiet i mężczyzn. Największe nasilenie przypada na przełom wieków, a efektem tych działań stała się zmiana w Konstytucji Stanów Zjednoczonych (1920) o równości płci. Najważniejsza książka tego okresu: Druga płeć Simone de Beauvoir (1908-1986) z roku 1949. Ksiązka wzbudziła liczne kontrowersje (jakoby pogłębiła tylko siłę „męskiego punktu widzenia”). Inspirującą stała się teza głosząca, że wartości tworzone przez mężczyzn stanowią pozytywną normę kulturową, zaś kobieta skazana jest na status „innej”.  Głównym źródłem alienacji kobiety jest cielesność i role, jakie jej przyznawano (rodzenie dzieci i ich wychowywanie).

„Druga fala” lata 60., 70., 80. Termin wprowadzony w 1968 przez Marshę Weinman Lear. Umowny początek to wydanie książki Betty Friedan The Feminine Mistique (1963).  Autorka zwraca uwagę na amerykańskie kobiety, które próbują dostosować się do wymogów idealnej kobiecości. Krytykowała między innymi mizoginizm Freuda. Ukazują się również artykuły Glorii Steinem (rewizja stereotypów kobiecości, krytyka dotychczasowej roli kobiety w społeczeństwie). 1964 – Ustawa o Prawach Obywatelskich Kongresu Stanów Zjednoczonych (zakaz dyskryminacji ze względu na płeć, rasę, kolor skóry, przekonania religijne, przynależność narodową). Powstają dwie frakcje: liberalna i radykalna. Ta pierwsza tyczy się NOW (National Organization for Women) Betty Friedan. Kobiety z tej grupy: klasa średnia, liberalne poglądy, aktywne zawodowe. Równe szanse kobiet i mężczyzn w edukacji i gospodarce. Grupa wywierała naciski (oj!) na rozmaite instytucje życia publicznego. Teraz o radykalnych: wokół Ti-Grace Atkinson; działania: „poszerzanie świadomości kobiet na temat mechanizmów opresywności struktur społecznych” oraz analiza przejawów patriarchalnych. Poglądy lewicowe, agresywne wobec mężczyzn. Nazwy ugrupowań: WITCH, Red Stockings (!). W 1970 Kate Millett opublikowała Suxual Politics. Analiza źródeł opresji kobiet w społeczeństwie seksistowskim (przyczyny: system patriarchalny, role płciowe, relacje mężczyzna-kobieta). Analiza ideologii patriarchalnej i przemocy płciowej. Inna książka: Dialectics of Sex Shulamith Firestone (źródła opresji i dyskryminacji kobiet; przyczyny: uwarunkowane biologicznie rozróżnienie płci, zdeterminowany cel prokreacyjny, utrwalone kulturowo podziały [humanistyka-kobieta, nauki ścisłe-mężczyzna]). Hasła: „Prywatność jest polityczna” – o naciskach na sferę prywatności i „Osobiste jest polityczne”. Pat Mainardi – autorka artykułu The Politics of Housekeeping. Osobiste problemy to wynik problemów społecznych i domagają się rozwiązań politycznych. Relacje rodzinne to kalka relacji społecznych – tu tkwi źródło męskiej dominacji. Podsumowując: druga fala pogłębiła świadomość kobiet na temat dyskryminacji i ujawniła ich formy. Polepszyła też samoocenę kobiet. Wskazała perspektywy realizacji w sferze publicznej. Krytyka tradycyjnych metod wychowawczych. Zniosła bariery legislacyjne, zwróciła uwagę na patologie. Początek debat o przemocy w rodzinie i przemocy seksualnej. Inicjacja political correctness. Zwrócenie uwagi na pozytywny wymiar kobiecości – kobieta postrzegana jako taka, a nie w opozycji do mężczyzny.

   „Trzecia fala” lata 90. Postfeminizm – silny nurt krytyczny zwłaszcza w socjopolitycznym. Strategia równych szans w sferze publicznej spowodowało pogorszenie sytuacji w sferze prywatnej. Fala stara się uwzględnić  wielość i różnorodność kobiecych światów. Feministki reprezentują tu różne mniejszości rasowe, etniczne, homoseksualne, kraje Trzeciego Świata. Upowszechnia się kategoria gender.

FEMINIZM AKADEMICKI – rozwija się niemal jednocześnie z drugą falą. Odmiana uprawiana w Stanach Zjednoczonych, Anglii, Francji, silnie powiązana z aktywnością polityczną. Prekursorka to Florance Howe, nauczycielka z Missisipi. Krytyczna analiza programów nauczania i podręczników, atakuje kanon edukacji. Nowość: badania kobiece (Women’s Studies) – Anglia, Stany Zjednoczone. Wykłady i seminaria poświęcone kobietom, wykłady o historii kobiet. W latach 70. Komicja ds. Statusu Kobiet uznaje badania feministyczne za pełnoprawny kurs akademicki. Badaczki i pisarki tego okresu: Kate Millett, K. M. Rogers, Mary Ellmann, M. R. Lieberman, Adrienne Rich, T. Olsen, Gayatri Chakravorthy Spivak, Barbara Johnson, Toril Moi, Ellen Moers, Mary Daly, Elaine Showalter, Anette Kolodny, Susan Griffin, Nancy Chodorow, Sandra M. Gilbert, Susan Gubar, Judith Fetterley. Nawiązują do Beauvoir i Virginii Woolf – ujawniają hierarchiczną strukturę relacji płciowych w społeczeństwie i kulturze zachodniej. Wykazują odmienność pisarstwa kobiecego. Badają język i analizują jego znaczenie dla utrwalenia stereotypów kulturowych. Przekonują o zmianie form nazewniczych. Przyjęcie perspektywy płci nieobecnej w dyskursach humanistycznych, przynoszą nowe analizy literatury, wiedzy o literaturze, historii, filozofii. Obecne badania kobiece uznaje się za najszerszą kategorię – obejmuje wszystkie odmiany feminizmu akademickiego (historię, teorię, krytykę feministyczną).

Najbardziej wyraziste style krytyki feministycznej:

 ginokrytyka (głównie krytyczki amerykańskie), jej odmianą jest arachnologia Nancy K. Miller. Należy dodać, że to Elaine Showalter w artykule Krytyka feministyczna na rozdrożu wprowadziła ten termin.

ériture feminine – (francuska) Hélène Cixous, Luce Irigaray, Julia Kristeva

Showalter przyjrzała się bliżej nurtowi rewizjonistycznemu. Analizowała What Do Feminist Critics Want? Sandry M. Gilbert. Wnioski: nurt rewizjonistyczny obnaża mechnizmy represji wobec kobiet, demaskuje i piętnuje przejawy męskiej dominacji, krytykuje kanon lektur ustalony z perspektywy męskiej. Odkrywanie wizerunku kobiety w literaturze, wydobywanie stereotypów kobiety, badanie wyznaczników kobiecości, ujawnianie przemilczeń w dyskursach krytycznych dotyczących kobiet. Showalter zauważa, że brakuje tu aspektu pozytywnego: możliwości określenia specyfiki pisarstwa i czytelnictwa kobiecego bez odnoszenia do perspektywy męskiej. Zauważa „feministyczną obsesję” oskarżania i atakowania męskich teorii, która opóźnia okrzepnięcie teorii, odwraca uwagę od istotnych problemów. Postuluje porzucenie perspektywyandrocentrycznej na rzecz ginocentrycznej.

Ginokrytyka – Showalter widzi zjawiska prekursorskie w latach 70. w Stanach Zjednoczonych. Za przedstawicielkę uznaje Patricię Meyer-Sperks i jej The Female Imagination. Również: Ellen Moers Literary Women, Nina Baym Women’s Fiction, Sandra M. Gilbert, Susan Gubar The madwoman in the Attic, Margaret Homans Womens Writers and Poetic Identity i jej samej dzieło A Literature of Their Own.

Obecnie ginokrytykę uznaje się za przebrzmiałą, ale wtedy była zjawiskiem przełomowym. Stwierdzono, że: należy zdefiniować żeńskość, powiedzieć na czym polega odmienność pisarstwa kobiecego; zbadać jego styl, historię, gatunki, struktury; opisać właściwości procesu twórczego, normy kobiecej tradycji literackiej, kondycję kobiety-autorki. Należy określić, w czym zawiera się fenomen odmienności kobiecego pisarstwa.

Showalter dostrzega cztery modele definiowania specyfiki, odmienności pisarstwa kobiecego:

·                biologiczny – źródło twórczości kobiecej w akceptacji kobiecej cielesności; ciało nierozerwalne z umysłem, a nawet stawało się podstawą dla umysłu; odwaga w prezentowania cielesności i zmysłowości; krytyka biofeministyczna – konfesyjny, osobisty charakter, jej niebezpieczeństwem stała się absolutyzacja znaczenia cielesności dla pisania i czytania.

·                lingwistyczny – próba odpowiedzi na pytanie, czy istnieją determinancje płciowe, które wpływają na sposób użycia języka przez kobiety; idea stworzenia języka kobiecego;

·                psychoanalityczny – poszukiwanie związku między psychiką pisarki a jej twórczością; próba przezwyciężenia stereotypów Freuda i Lacana; konieczność radzenia sobie ze stereotypem „wybrakowanej” kobiety; Gilbert (The Madwoman in the Attic) – wykluczenie kobiety porównane z kompleksem edypalnym; ta krytyka skoncentrowała się na uzupełnieniu niedostatków psychoanalizy (faza preedypalna; proces różnicowania psychoseksualnego; gruntowna analiza matki i córki; psychodynamika przyjaźni między kobietami); Ograniczenia psychoanalizy wg Showalter: nie uwzględniała zmian historycznych, czynników społecznych, ekonomicznych, zróżnicowania etnicznego)

·                kulturowy – przyjmuje perspektywę antropologii kulturowej; zajmuje się kwestiami cielesności, biologii, funkcjonowaniem kobiety w języku, jej problemami natury psychologicznej;

• Na pytanie o kondycję autorki (w ginokrytyce) odpowiedziała Nancy K. Miller w swojej pracy The Arachnologies: The Woman, the Text and the Critic. Jest to odpowiedź na koncepcję Bartha (hyfologia). Opierając się na analogii Barthes’owskiej do tekstu-tkaniny, rozpadu podmiotu, tworzy swoja koncepcję. Nie uznaje wizji znikania pająka w pajęczynie, a zwraca uwagę na dominujący, autorytarny podmiot, który był zawsze męski. Zgadza się, że ten podmiot należało uśmiercić (Śmierć autora). Kobiecą podmiotowość autorską należy dopiero do dyskursu o literaturze, bo o tej pory jej tam nie było. Miller pragnie odnaleźć ślady podmiotu – prowadzi to do czytania tekstu jako emblematu podmiotowości kobiecej. Hyfologii przeciwstawia arachnologię, a koncepcji tekstu bez twórcy – tekstu z twórczynią. Przeciwstawia postaci Arachne (jej dzieło zniszczyła Atena, potem Arachne z żalu się powiesiła, a Atena zrobiła z niej pająka, a ze sznura, na którym ta się powiesiła zrobiła jej nić) Ariadnę (za pomocą jej nitki Tezeusz opuścił labirynt; nie zostawiła jednak trwałego dzieła). Tworzyć i zostawić w dziele ślad siebie! Metafora ta nobilitowała żeńską podmiotowość. Jest to wizja afirmacyjna i polemiczna wobec ériture feminine...