MUZYKA AFRYKAŃSKA – Bęben i jego status społeczny
Muzyka jest bardzo ważnym elementem kultury Afrykańskiej, od stuleci stanowi podstawę tożsamości wielu kultur tego regionu. W trakcie długotrwałej izolacji, Afrykańczycy wykształcili w sobie swoiste zachowania, zdolności oraz predyspozycje, które wyróżniają muzykę ich kontynentu.
Fenomen, coraz to bardziej popularnej muzyki afrykańskiej należy przede wszystkim łączyć z miejscem jej pochodzenia, a jej specyfikacje postrzegać jako wynik wielowiekowej tradycji.
W Afryce stałe kultywowanie określonego typu zachowań muzyczno-tanecznych jest przekazywane od wielu pokoleń. Istnieją nawet wierzenia, które mówią, iż pierwszy kontakt z muzyką człowiek ma jeszcze przed narodzinami. Pozwala to wykształcić w nim wyjątkowe predyspozycje muzyczne.
U postaw zachowań i sposobu myślenia Afrykańczyków leżą wciąż dawne wartości i normy, a przede wszystkim kultywowane przekonanie o trwałości związków pomiędzy pokoleniami, manifestowanie poprzez rytm generacji i kult przodków. Bardzo trwałe są także elementy totemizmu.
Cechy, które charakteryzują społeczeństwo czarnego lądu, mają swoje odzwierciedlenie w sztuce i muzyce. Przykładem może być utożsamianie instrumentów z przyrodą i z jej prawami oraz wykorzystywanie ich do komunikacji z „innym światem”. Dla Afrykańczyków bardzo ważny jest stały kontakt między światem realnym i światem transcendentnym. W dużym stopniu ową interakcje ułatwia im NATURA.
Istnieje zwyczaj, który mówi, iż zaraz po narodzinach dziecka, należy zasadzić drzewo, które symbolizuje życzliwego ducha – opiekuna. Z drewna reprezentującego konkretnego członka społeczeństwa sporządza się sakralny bęben o specjalnej, magicznej wręcz randze.
Oprócz tego, podczas produkcji instrumentów ważną rolę pełnią także zwierzęta. Instrumenty kultowe często obwieszane są kawałkami mięsa lub są zdobione piórami ptaków złożonych wcześniej w ofierze. Wszystkie tego typu zabiegi mają za zadanie nadać wybranym instrumentom szczególnej fizjologicznej mocy, podkreślając, iż reprezentują one żywe stworzenia.
Bardzo ważnym elementem w afrykańskiej muzyce jest rytm, który także nawiązuje do natury, odzwierciedlając cykliczność życia i upraw. Dodatkowo odzwierciedla on strukturę generacji, ponieważ poszczególne rejestry dźwięku odnoszą się do określonych pokoleń – rytm niższy odnosi się do sfery rodziców, wyższy do sfery dzieci. Wszystko po to, by utrwalić istniejące struktury i hierarchię.
Istotą muzyki i tańca afrykańskiego jest przeznaczenie do grupowego wykonania i zamanifestowania, w ten sposób, wspólnoty i integracji grupy.
Muzyka stanowi podstawę komunikacji społecznej, można nawet posłużyć się metaforą, iż jest swoistą debatą społeczną. Różnica między mową a muzyką jest bardzo płynna. Dzięki temu stanowi ona doskonałe narzędzie ilustracyjne. Należy zwrócić uwagę na swobodę przechodzenia z jednego rodzaju przekazu do drugiego (od recytacji, do śpiewu, od muzyki do gestu). Wykonanie dzięki temu staje się jednorodnym strumieniem przekazu i aktem komunikacji.
Podstawę owej komunikacji stanowi wymienność pytań i odpowiedzi pomiędzy korespondującymi grupami. Częste powtarzanie tej procedury prowadzi do kumulacji i maksymalnego napięcia emocjonalnego. Jak twierdzą przedstawiciele badanych społeczności „należy tak silnie bić w bęben, by pękła membrana, tańczyć tak by w ziemi powstały dziury”. Wykonaniu należy się oddać całkowicie. Ważni są także odbiorcy, którzy nigdy nie pozostają bierni i wspierają wykonanie oklaskami i okrzykami.
Najważniejszą postacią jest mistrz ceremonii grający na największym bębnie tzw. bębnie – mistrz.
W muzyce afrykańskiej dominuje wykonanie instrumentalne. Pomimo dużego udziału muzyki wokalnej (zwłaszcza zespołowej) instrumenty mają większe znaczenie.
Uważa się również, że są pierwotne w stosunku do głosu ludzkiego. Według niektórych ewolucjonistów uderzanie we własne ciało i popularne dziś klaskanie to praktyki wcześniejsze niż śpiew.
Ludzie przywiązują do nich ogromną uwagę. Przykładem może być samotny emigrant zabierający ze sobą w podróż instrument, który nadaje się do transportu (najczęściej jest to lamofon). Pomaga to mu powracać do swoich miejsc i rodzinnej kultury.
Podstawowe funkcje bębna, czyli akompaniament tańca i przekaz informacji mogą się wzajemnie uzupełniać. Tańcom zazwyczaj towarzyszą bębny membranowe, na których można wykonywać bardzo skomplikowane rytmy. Informacje mogą przekazywać również bębny pozbawione membrany, posiadające charakterystyczne nacięcia czyli, tzw. bębny szczelinowe.
Bębny te przesyłają zarówno krótkie sygnały jak i opowiadają długie historie, np. genealogię dynastii.
Literatura na temat języka bębnów wciąż nie wyjaśnia zadowalająco tego fenomenu. O jego powodzeniu przede wszystkim przesądza fakt, że język wielu szczepów Afryki jest toniczny. Znaczenie słów może zmieniać się w zależności od wysokości dźwięku.
Identyfikacja słów dokonuje się w oparciu o system , który funkcjonuje dzięki istnieniu kilku opozycji:
` wysokości (niższa, wyższa, środkowa)
` czasu trwania (długi, krótki, bardzo krótki)
` rozróżniania określonych punktów uderzenia
Ich obecność nadaje przekazowi określoną barwę i wspomaga skojarzenia. Wysokość dźwięku zależna jest od uderzenia w określone miejsca na membranie (w środek lub na brzegu) lub na korpusie instrumentu. Sposób i siła uderzenia zależne są od tego, czy operujemy palcami (sylaby lekkie), czy brzegiem dłoni (sylaby średnie), czy też pałką lub pięścią (sylaby ciężkie). W czasie gry można kombinować. Im większy bęben (np. główny bęben-mistrz), tym więcej możliwości.
Przekazy zazwyczaj zawierają powtórzenia i wtrącone sylaby, by utrzymać rytm. Wśród treści przesyłanych językiem bębnów nie brak poważnych relacji oraz fragmentów genealogii. Te teksty różnią się zazwyczaj od tych, które towarzyszą tańcom. Ciekawostką jest to, iż afrykańska poezja także w dużej mierze przypomina rytm bębna. Doskonale to obrazuje, jak duży wpływ mają one na społeczeństwo.
Zanim jednak przejdę do omówienia szczegółowo fenomenu tego instrumentu, chciałabym jeszcze zaznaczyć, iż lektura oryginalnych tekstów przesyłanych przez bębny nie jest dla dzisiejszego Europejczyka łatwa, ponieważ ich treści uwidaczniają znaczne różnice kulturowe. Należy w tym miejscu zaznaczyć, że teksty te nie są przeznaczone do czytania, ale do słuchania w określonym kontekście. Lepiej można je zrozumieć śledząc zachowania ruchowe recytujących i grających. Bez kontekstu, nie można zrozumieć ani przesyłanej informacji, ani obowiązującej koncepcji czasu.
Jeśli chodzi o afrykańskie bębny, należy przede wszystkim podkreślić, iż jest są one NAJWAŻNIEJSZYMI INSTRUMENTEMI CZARNEGO LĄDU. Bez bębna trudno jest wyobrazić sobie afrykańskie muzykowanie, a w znacznym stopniu także afrykański byt.
Owe instrumenty posiadają wiele funkcji:
- mobilizują i scalają wspólnotę – utrwalają wręcz podstawowy byt jej egzystencji
- potwierdzają pozycję wybitnych przedstawicieli danej społeczności wobec ich poddanych (funkcja projekcyjna)
- utrwalają tożsamość wspólnoty i spajające ją więzi
- umożliwiają kontakt z „innym światem” – min. z duchami ludzi i zwierząt
- przekazują dominujące w Afryce wierzenia, odwołujące się do rytmu pokoleń, genealogii i kultu przodków
- utrwalają odprężenie i regulują procesy fizjologiczne, które łączą się z doznaniem radości, ukojenia i satysfakcji estetycznej
Z owych funkcji możemy zatem wywnioskować, iż BĘBEN JEST NIEKWESTIONOWANĄ PODSTAWĄ EGZYSTENCJI AFRYKAŃCZYKA
Tak ważna rola tego instrumentu po części wynika z jego totemistycznych konotacji. Dowodem na to są np. jego kształty. Mogą być one stylizowane na wzór ciała człowieka, zwierzęcia lub ducha-opiekuna, bądź tego, przed którym należy się bronić.
DWA PODSTAWOWE RODZAJE BĘBNÓW:
BĘBNY MEMBRANOWE – można je podzielić na bębny otwarte, czyli takie, które posiadają membranę i jedno dno oraz zamknięte posiadające dwie membrany. W czasie gry mogą one stać, leżeć, wykonawcy mogą je trzymać na kolanach, bądź pod pachą , mogą je też nosić i zawieszać na ramieniu. Odrębny gatunek stanowią bębny wzmocnione przez osznurowanie.
Mogą występować pojedynczo, parami lub w zespołach. Mają różne kształty – butelki, cylindra, półcylindra, albo klepsydry.
Wykorzystywanym do ich budowy materiałem jest drewno, które jest bardzo starannie dobierane, nie tylko pod kątem twardości, ale także specjalnego związku z duchami. Również starannie dobierana jest skóra na membranie – dawniej była to przede wszystkim skóra z ucha słonia.
Ogólnie rzecz biorąc, zrobienie bębna wymaga ogromnego kunsztu.
Drugim rodzajem bębnów jest tzw.
BĘBEN SZCZELINOWY – jako przypuszczalnie bardziej pierwotny, jest jeszcze wyraźniej związany z totemizmem.
Najlepiej świadczą o tym jego kształty.
W ujęciach systematycznych wyróżniane są trzy podstawowe grupy bębnów :
- o kształtach antropomorficznych (przypominający wyprostowaną sylwetkę „dwunoga” oraz jego głowę)
- o kształtach zoomorficznych (przedstawiający wyraźnie głowę, ogon i nogi czworonoga)
Oraz
- pozostałe, czyli m.in. o kształtach cylindrycznych, prostokątnych, trapezoidalnych lub w kształcie półksiężyca.
Bębny szczelinowe służą do nadawania komunikatu, zwłaszcza w godzinach wieczornych i porannych – przekazy te, ograniczone są zazwyczaj do krótkich treści, niemniej jednak ogrywają w życiu wspólnoty ogromną rolę. (ciekawostką jest, że nadawcami komunikatu są zazwyczaj mężczyźni).
Oprócz tego, towarzyszą wielu uroczystościom o charakterze magicznym związanym ze zwracaniem się do określonych bóstw – do tych celów służy specjalny język tajemny, który przemawia przez bęben zwany tam-tamem – służący do wzmocnienia poczucie bezpieczeństwa
Zabiegami magicznymi, szczególnie istotnymi dla społeczeństwa było zapobieganie przed suszą, wielką chorobą, usuwanie ze społeczeństwa ladacznicy czy celebrowanie kultu bliźniaków
Całość gry traktowana jest jako swoisty rytuał, a w punkcie szczytowym powinien on prowadzić uczestników do stanu transu.
Na instrumentach można odnaleźć także inne odniesienia transcendentalne. Przykładem może być ornament słynnego bębna z Ghany o nazwie atumpan, który przedstawia „oko” ducha tego instrumentu, spoglądającego w realny świat.
Współcześnie coraz częściej wraca się do tradycji porozumiewania za pomocą bębnów, organizując nauczanie gry wg dawnych wzorców. Przeprowadzane wywiady przez badaczy potwierdzają próby uaktualniania tego co zagrożone jest „wyginięciem”. Zreinterpretowany bęben nadal posiada dzisiaj ogromną rangę, dowodem na to jest m.in. funkcja wyrażania krytycznych opinii, z ocenianiem mediów włącznie. Nadal kieruje on wykonaniem muzycznym, kształtuje cezur (momenty przełomowe w życiu) i sygnalizuje różne rzeczy.
Bęben nadal podkreśla zasadnicze formuły i ewokuje określone treści. Co ciekawe, współcześnie wypowiedzi bębna mają na celu przekazanie ostrzeżenia przed nadmierną afirmacją konsumpcyjnego stylu życia oraz przypomnienie, że wszystko w życiu przemija.
kaaatarzynaa