Krajniak R., Prepozyci krzyżackiej kapituły katedralnej w Chełmży w latach 1266–1457.pdf

(236 KB) Pobierz
ZAPISKI
HISTORYCZNE
— TOM
Zeszyt 3
LXXV
—
ROK
2010
RADOSŁAW KRAJNIAK (Toruń)
PREPOZYCI KRZYŻACKIEJ KAPITUŁY KATEDRALNEJ W CHEŁMŻY
W LATACH 1266–1457
*
Słowa kluczowe:
Historia kościoła, diecezja chełmińska, kapituła katedralna, duchowień-
stwo krzyżackie, zakon krzyżacki, prałaci i kanonicy
Celem niniejszego opracowania jest przyjrzenie się grupie duchownych, którzy
spełniając jako członkowie kapituły uroczystą służbę bożą przy katedrze chełm-
żyńskiej, osiągnęli najwyższy z kapitulnych urzędów – prepozyturę.
Kapituła chełmżyńska została powołana do życia 22 VII 1251 r. przez pierw-
szego biskupa chełmińskiego Heidenreicha, który nadał jej regułę augustiańską
1
.
Krzyżacki okres w dziejach kapituły rozpoczyna się dopiero od 1264 r., kiedy to
doszło do przyjęcia przez kanoników reguły krzyżackiej
2
. Znamy co prawda dwóch
prepozytów z okresu przedkrzyżackiego
3
, jednakże w tym opracowaniu przyjrzy-
my się tylko tym prepozytom, którzy pełnili swój urząd już po zmianie reguły,
a ściślej od 1266 r., kiedy spotykamy pierwszego prepozyta – Krzyżaka, do 1457 r.,
kiedy odnotowano z kolei ostatniego z prepozytów kapituły, która krzyżacką osta-
tecznie przestała być po drugim pokoju toruńskim.
Artykuł powstał na bazie pracy magisterskiej pt. „Skład osobowy kapituły katedralnej w Chełm-
ży 1251–1466”, napisanej pod kierunkiem prof. dr. hab. Andrzeja Radzimińskiego w Zakładzie His-
torii Kościoła UMK.
1
Urkundenbuch des Bisthms Culm,
bearb. v. C. P. Woelky, Theil I:
Das Bisthum Culm unter dem
Deutschen Orden 1243–1466,
Danzig 1885 (dalej cyt. UBC), nr 29; zob. też: A. Radzimiński,
Powsta-
nie i organizacja średniowiecznej kapituły katedralnej w Chełmży,
[in:]
Szkice regionalne. 1. Zapiski
chełmżyńskie,
red. K. Wajda, D. Poliński, Toruń 2003, s. 51–80; idem,
Fundacja i inkorporacja kapi-
tuły katedralnej w Chełmży oraz załamanie się misji dominikańskiej w Prusach w poł. XIII w,
Zapiski
Historyczne (dalej cyt. ZH), t. 56: 1991, z. 2–3, s. 7–24.
2
UBC, nr 71; zagadnienie inkorporacji szczegółowo przedstawia A. Radzimiński,
Powstanie i orga-
nizacja,
s. 55–63; idem,
Z dziejów kształtowania i organizacji kapituł krzyżackich. Inkorporacje pruskich
kapituł katedralnych do zakonu krzyżackiego,
[in:]
Zakon krzyżacki a społeczeństwo państwa w Prusach:
zbiór studiów,
red. Z. H. Nowak, Toruń 1995, s. 123–135; idem,
Fundacja i inkorporacja,
s. 20–21.
3
Są to: Heinrich, wspomniany jako prepozyt 1 II 1255 r. (UBC, nr 37; zob. A. Mańkowski,
Prałaci i kanonicy katedralni chełmińscy od założenia kapituły do naszych czasów,
Roczniki Towarzy-
stwa Naukowego w Toruniu, t. 33: 1926, s. 59) oraz Walter, prepozyt od 9 II 1255 r. do najpewniej
10 V 1258 r. (UBC, nr 38;
Pommerellisches Urkundenbuch,
hrsg. v. M. Perlbach, Danzig 1882, nr 169;
Preussisches Urkundenbuch. Politische Abteilung
(dalej cyt. Pr. Urk.), Bd. 1, H. 2, bearb. v. A. Sera-
phim, Königsberg 1909, nr 50; zob. A. Mańkowski,
Prałaci,
t. 34, s. 395).
*
w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l
8
Radosław Krajniak
[370]
Trudno uznać badania nad dziejami kapituły katedralnej w Chełmży za zaawan-
sowane. Brak szczegółowej monografii dziejów tej korporacji kanonickiej w okre-
sie średniowiecza wydaje się dotkliwy, tym bardziej że swoje pełne monografie
mają już dwie pozostałe z pruskich kapituł krzyżackich, pomezańska
4
i sambijska
5
.
Jeśli chodzi o Chełmżę, to tylko badania nad fundacją, inkorporacją i organizacją
kolegium kanoników, głównie dzięki pracom Andrzeja Radzimińskiego, wydają
się wystarczające
6
. Ustalenia tego historyka uzupełniają i korygują przestarzałą już
monografię prawno-ustrojową kapituły chełmżyńskiej autorstwa Johannesa Hoel-
ge
7
. Dużo gorzej wyglądają natomiast badania nad społecznym charakterem kole-
gium kanoników chełmżyńskich. Praca Alfonsa Mańkowskiego, a szczególnie jej
fragmenty dotyczące średniowiecznych losów kanoników, mają już chyba walor
jedynie historiograficzny
8
. Trudno za wystarczający uznać również krótki artykuł
Karola Górskiego, będący w rzeczywistości podsumowaniem niedoskonałych ba-
dań Alfonsa Mańkowskiego
9
, oraz pracę Krzysztofa Mikulskiego, który próbował
ustalić mieszczan toruńskich w kapitule chełmińskiej i warmińskiej, przy czym
najwięcej uwagi poświęcił czasom wykraczającym poza główne ramy chronolo-
giczne niniejszego opracowania
10
. Biogramy członków kapituły chełmżyńskiej do
1309 r., w tym czterech prepozytów, umieścił w swojej pracy Maciej Dorna
11
. Nie
były one jednak pozbawione błędów, co pokazuje recenzja rozprawy poznańskiego
historyka autorstwa Radosława Biskupa i piszącego te słowa
12
.
M. Glauert,
Das Domkapitel von Pomesanien (1284–1527)
(Prussia Sacra, 1), Toruń 2003.
R. Biskup,
Das Domkapitel von Samland (1285–1525)
(Prussia Sacra, 2), Toruń 2007.
6
Zob. pozycje zawarte powyżej w przypisach 1 i 2, a także:
Państwo zakonu krzyżackiego w Pru-
sach. Władza i społeczeństwo,
red. M. Biskup, R. Czaja, Warszawa 2008, głównie s. 143–176, 384–401,
420–436; A. Radzimiński,
Kościół w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach 1243–1525. Organi-
zacja – uposażenie – ustawodawstwo – duchowieństwo – wierni,
Malbork 2006; idem,
Entstehung,
Inkorporation und ursprüngliche Ausstattung des mittelalterlichen Domkapitels in Kulmsee,
[in:]
Die
Domkapitel des Deutschen Ordens in Preuβen und Livland,
hrsg. v. R. Biskup, M. Glauert, Münster
2004, s. 33–51; idem,
Biskupstwa państwa krzyżackiego w Prusach XIII–XV w. Z dziejów organizacji
kościelnej i duchowieństwa,
Toruń 1999, s. 28–57; idem,
Deutscher Orden und die Bischöfe und Dom-
kapitel in Preussen,
[in:]
Ritterorden und Kirche im Mittelalter
(Ordines militares. Colloquia Torunen-
sia Historica, 9), hrsg. v. Z. H. Nowak, Toruń 1997, s. 41–59.
7
J. Hoelge,
Das Culmer Domkapitel zu Culmsee im Mittelalter. Ein Beitrag zur Verfassungs- und
Verwaltungsgeschichte der Domkapitel des Deutschordensstaates in Preussen,
Mitteilungen der Litera-
rischen Gesellschaft Masovia, Bd. 18: 1913, s. 134–161; Bd. 19: 1914, s. 116–148.
8
A. Mańkowski,
Prałaci,
t. 33: 1926, s. 1–109 oraz t. 34: 1927, s. 285–424.
9
K. Górski,
Kapituła chełmińska w czasach krzyżackich,
[in:] idem,
Studia i szkice z dziejów
państwa krzyżackiego,
Olsztyn 1986, s. 115–121; idem,
Das Kulmer Domkapitel in den Zeiten des
Deutschen Ordens. Zur Bedeutung der Priester im Deutschen Orden,
[in:]
Die geistlichen Ritterorden
Europas,
hrsg. v. J. Fleckenstein, M. Hellmann, Sigmaringen 1980, s. 329–337.
10
K. Mikulski,
Mieszczanie toruńscy w kapitule warmińskiej i chełmińskiej,
[in:]
Duchowieństwo
kapitulne w Polsce średniowiecznej i wczesnonowożytnej. Studia nad pochodzeniem i funkcjonowa-
niem elity kościelnej,
red. A. Radzimiński, Toruń 2000, s. 101–116.
11
M. Dorna,
Bracia zakonu krzyżackiego w Prusach w latach 1228–1309. Studium prozopograficz-
ne,
Poznań 2004.
12
Recenzja R. Biskupa i R. Krajniaka z pracy: M. Dorna,
Bracia zakonu krzyżackiego w Pru-
5
4
w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l
[371]
Prepozyci krzyżackiej kapituły katedralnej w Chełmży w latach 1266–1457
9
Przechodząc do głównej treści artykułu, należy podkreślić, iż prepozyci kate-
dralni byli zwierzchnikami kapituły i jako tacy w testacjach wszystkich znanych do-
kumentów, w których wymieniani byli kanonicy chełmżyńscy, zajmowali pierwsze
miejsce. Do nich należało zarządzanie majątkiem oraz reprezentowanie kapituły
na zewnątrz
13
. Mieli do pomocy wiceprepozyta
14
. Pierwszym źródłowo poświad-
czonym prepozytem był Heinrich świadczący na dokumencie wystawionym 1 II
1255 r. w Toruniu
15
. Był on jeszcze duchownym kapituły katedralnej reguły au-
gustiańskiej. Pierwszym prepozytem krzyżackiej kapituły był natomiast Dietrich
poświadczony na prepozyturze w 1266 r. W okresie krzyżackim, a ściślej od 1266
do 1457, najwyższą z kapitulnych godności osiągnęło 28 duchownych, spośród
których najdłużej, od 1287 do 1303 r., najpewniej nieprzerwanie, prepozytem był
Heinrich von Strassberg (6
16
). W porównaniu z innymi duchownymi równie im-
ponująco prezentuje się 8 lat na prepozyturze Nikolausa von Schlochau (22).
Prepozyci wybierani byli na dorocznej kapitule na okres roku. Dopuszczal-
ne jednak było dalsze powierzanie obowiązków piastującemu już wcześniej dany
urząd, co nierzadko powodowało obecność jednej osoby przez długie lata na tym
samym stanowisku. Analizując skład osobowy kapituły, łatwo zauważyć, że niektó-
rzy spośród jej członków piastowali przeróżne funkcję, raz będąc na przykład pre-
pozytem, później tylko kanonikiem, by następnie znów piastować któryś z urzędów
prałackich. Doskonałym przykładem rotacji na urzędach kapitulnych jest chociaż-
by kariera Johanna Copetz (zob. biogram nr 11). To wszystko zdecydowanie od-
różniało kapituły krzyżackie od tych zachodnioeuropejskich czy też polskich, gdzie
duchowni awansowali w hierarchii, a urzędy prałackie obejmowali dożywotnio
17
.
Zasady wyborów na poszczególne urzędy, w tym na prepozyturę, zostały nakre-
ślone w liście, jaki wielki mistrz Konrad von Jungingen wysłał do mistrza inflanckie-
go Wennemara von Brüggenei w 1395 r.
18
Jak wynika z treści tego listu, na corocznej
kapitule każdy z pastujących jakiś kapitulny urząd duchownych zobowiązany był
do złożenia na ręce biskupa pieczęci oraz sprawozdania. Następnie dochodziło do
ponownych nominacji. Najpierw wybierano prepozyta, stosując w tym przypadku
jeden z dwóch sposobów wyboru:
per scrutinium
lub
per compromissum.
Pierwszy
sposób polegał na tym, że zwierzchnik diecezji wraz z jednym bądź dwoma kano-
nikami w sposób tajny przesłuchiwał poszczególnych członków kolegium, pytając,
kogo by chcieli widzieć na urzędzie prepozyta. Następnie komisja skrutacyjna liczyła
sach w latach 1228–1309. Studium prozopograficzne,
Poznań 2004, opublikowana w: ZH, t. 73: 2008,
z. 2–3, s. 229–236.
13
Państwo zakonu krzyżackiego,
s. 165; A. Radzimiński,
Kościół,
s. 59; idem,
Powstanie i organi-
zacja,
s. 67; J. Hoelge, op.cit., Bd. 18, s. 153–154.
14
A. Radzimiński,
Powstanie i organizacja,
s. 67.
15
UBC, nr 37 (H. prepositus).
16
Numer biogramu zamieszczonego w dalszej części pracy.
17
A. Radzimiński,
Kościół,
s. 192–193; idem,
Powstanie i organizacja,
s. 76–77; idem,
Biskup-
stwa,
s. 102–105.
18
UBC, nr 408; A. Radzimiński,
Kościół,
s. 193.
w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l
10
Radosław Krajniak
[372]
głosy i ten spośród kanoników, na którego padło najwięcej wskazań, otrzymywał
prepozyturę. Do niego po wyborze należała inicjatywa w obsadzaniu pozostałych
godności kapitulnych. On wskazywał dziekana i jeżeli nie było na sali głosów sprze-
ciwiających się, kolejny prałat zostawał na następny rok zatwierdzany na urzędzie.
Tak też wybierano pozostałych prałatów. Drugim sposobem obsady prepozytury był
wybór
per compromissum.
Metoda ta polegała na wyborze trzech kanoników, którzy
otrzymując pewne pełnomocnictwo, dokonywali wyboru prepozyta, wybierając na
ten urząd według własnego uznania jednego z duchownych. Pozostałe urzędy były
obsadzane tak, jak to zostało nakreślone wyżej. Urzędy obejmowało się na okres roku
i bez ważnej przyczyny w tym czasie biskup nie mógł kanonikowi odebrać urzędu,
a jeśli już, to dopiero po konsultacjach w tej sprawie z kapitułą
19
.
Prepozytów jako grupę duchownych można poddać pewnej analizie i spróbo-
wać wyciągnąć różne uogólniające wnioski. Próbując określić pochodzenie tery-
torialne i społeczne, należy podkreślić, iż z analizy wyłączeni są prepozyci znani
tyko z imienia, a takich odnotowujemy w interesującym nas okresie dziesięciu.
Chcąc określić pochodzenie terytorialne przy wykorzystaniu w dużej mierze na-
zwisk odmiejscowych, nie możemy również zapominać, że należy pochodzenie to
traktować dwojako: po pierwsze jako miejsce urodzenia, a po drugie jako miejsce,
w którym kanonik został poświadczony przed wstąpieniem w szeregi kapituły
20
.
Niezwykle trudne jest również odtworzenie statusu społecznego duchownych. Po-
wodem tego jest najczęściej szczątkowa postać materiału źródłowego.
Pochodzenie geograficzne z dużym prawdopodobieństwem udało się ustalić dla
piętnastu prepozytów, a więc dla ponad połowy. Trzech z nich pochodziło z Torunia:
Friedrich von Goldberg (5), Hermann von der Kemenate (9), Johann Ritter (13). Byli
to zarazem jedyni przedstawiciele diecezji chełmińskiej na najwyższej z kapitulnych
godności. Aż pięciu prepozytów pochodziło z terenu Pomorza Gdańskiego. To dwaj
przedstawiciele Gdańska (Lorenz Zankenczyn (17) i Nikolaus Tiergart (20)) i po
jednym z Człuchowa (Nikolaus von Schlochau (22)), Tucholi (Nikolaus von Tuchel
(23)) i Tczewa (Richard von Dirschau (25)). W grupie prepozytów odnotowujemy
również trzech duchownych, których korzeni możemy szukać na Śląsku (Johann
Herman (12), Johann von Neisse (14), Nikolaus von Frankenstein (21)) oraz dwóch
przybyłych na teren państwa zakonu krzyżackiego w Prusach z Rzeszy niemieckiej
(Heinrich von Strassberg (6) oraz Johann von Smalenburg (16)). Jeden z prepozytów
pochodził poza tym z diecezji pomezańskiej (Heinrich von Thymau (7)), a kolejny
najpewniej z Warmii (Nikolaus Goldaw (19)). Widoczna jest tu dominacja lokalnej
rekrutacji ograniczonej do obszaru władztwa zakonu krzyżackiego w Prusach.
Status społeczny spróbowano określić dla jedenastu prepozytów. Prawie wszy-
scy pochodzili z rodzin mieszczańskich w tym pięciu z patrycjuszowskich. Jeden
A. Radzimiński,
Kościół,
s. 193 i n.; idem
Powstanie i organizacja,
s. 79; idem,
Biskupstwa,
s. 103–104.
20
Zob. uwagi, jakie w podrozdziale poświęconym pochodzeniu geograficznemu kanoników
sambijskich przedstawił Radosław Biskup (op.cit., s. 283–290).
19
w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l
[373]
Prepozyci krzyżackiej kapituły katedralnej w Chełmży w latach 1266–1457
11
prepozyt pochodził z rodu wójtów Strassbergu, ministeriałów Rzeszy (Heinrich
von Strassberg (6)). Z patrycjuszowskich rodzin toruńskich pochodzili Friedrich
von Goldberg (5), Hermann von der Kemenate (9), a także Johann Ritter (13).
Z patrycjatu gdańskiego wywodzili się Nikolaus Tiergart (20) oraz Lorenz Zan-
kenczyn (17). Jako mieszczan należy traktować zapewne Johanna von Neisse (14)
(Nysa), Nikolausa von Frankenstein (21) (Ząbkowice Śląskie), Nikolausa von
Schlochau (22) (Człuchów), Nikolausa von Tuchel (23) (Tuchola) oraz Richarda
von Dirschau (25) (Tczew).
Wśród prepozytów nie brakowało duchownych legitymujących się uniwer-
syteckim wykształceniem. Z okresu krzyżackiego znamy takich pięciu. Spośród
nich prawo na wszechnicy praskiej zgłębiali Nikolaus von Tuchel (23) oraz Niko-
laus Goldaw (19). W Wiedniu i Lipsku studiował Nikolaus Tiergart (20), Lorenz
Zankenczyn (17) natomiast uzyskał bakalaureat w Rostocku. Nie wiadomo, który
z uniwersytetów ukończył Hermann von der Kemenate (9). O jego wykształceniu
świadczy jednak niezbicie tytuł magistra, z którym wystąpił na dwóch dokumen-
tach w 1334 r.
O sporym autorytecie prepozytów chełmżyńskich, którym niewątpliwie cie-
szyli się przynajmniej w diecezji chełmińskiej, świadczą plany przyznania tym du-
chownym prawa do nadawania stopni naukowych w tzw. akademii chełmińskiej.
Wspomina o tym zarówno przywilej papieża Urbana VI z 1386 r., jak i cesarski
przywilej Zygmunta Luksemburskiego z 1434 r. Uprawnień tych prepozyci nie
mieli jednak okazji wykorzystać, gdyż wyższej uczelni w państwie zakonu krzyżac-
kiego w Prusach ostatecznie nie udało się założyć
21
.
Ciekawym aspektem mówiącym nieco o aktywności prepozytów chełmżyń-
skich są ich kontakty ze Stolicą Apostolską. Prepozytów z Chełmży wspomina spo-
ro źródeł proweniencji papieskiej. Byli oni wyznaczani przez papieży na konserwa-
torów praw biskupów, kapituł, prepozytów kapitulnych (Berthold (2), Johann von
Smalenburg (16), Nikolaus von Schlochau (22)). Rozpatrywali także skargi kapituł
(Heinrich von Strassberg (6) bądź Hermann (8)), byli wyznaczani do ściągania za-
ległych dziesięcin (Christian (3) bądź Heinrich von Thymau (7)), a także do wpro-
wadzania na konkretne beneficja określonych duchownych (Johann von Neisse
(14)). Także sami prepozyci zwracali się do papiestwa. Dwóch z nich, Hermann
von der Kemenate (9) oraz Johann Ritter (13), wystarało się o odpust zupełny
in
articulo mortis.
Szczegółowe informacje dotyczące wszystkich poznanych dotychczas prepozy-
tów krzyżackiej kapituły w Chełmży zawierają poniższe biogramy ułożone w ukła-
Z. H. Nowak,
Dzieje tzw. Akademii Chełmińskiej,
[in:]
Dzieje Chełmna. Zarys monograficzny,
red. M. Biskup, Warszawa–Poznań–Toruń 1987 (wyd. 2 zmienione), s. 131–133; idem,
Dzieje tzw.
Akademii Chełmińskiej,
[in:]
Dzieje Chełmna i jego regionu. Zarys monograficzny,
red. M. Biskup,
Toruń 1968, s. 185–189; idem,
Starania o założenie uniwersytetu w Chełmnie w XIV i XV w.,
ZH, t. 31:
1966, z. 4, s. 11, 25, 32–35; B. Kűrbisówna,
Próba założenia uniwersytetu w Chełmnie w roku 1386,
[in:]
Opuscula Casimiro Tymieniecki septuagenario dedicata,
Poznań 1959, s. 153.
21
w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin