Szultka Z., Wokół losów szlachty lęborsko-bytowskiej w XVI–XX wieku.pdf

(225 KB) Pobierz

ZAPISKI

HISTORYCZNE

— TOM

Zeszyt 4

LXXVI

—

ROK

2011

ZYGMUNT SZULTKA (Szczecin)

WOKÓŁ LOSÓW SZLACHTY LĘBORSKO-BYTOWSKIEJ

W XVI–XX WIEKU

Słowa kluczowe:

Lębork, Bytów, szlachta, pogranicze, integracja

Studium Marka Dzięcielskiego jest z wielu powodów książką dziwną. Zasadni-

cze wątpliwości nasuwa koncepcja oraz wynikające z niej konstrukcja i treść pra-

cy. Poprzedzona została, proporcjonalnie do jej objętości (863 strony), obszernym

wstępem, nie tyle o przedmiocie badań, ile o metodologii badań politologicznych,

chociaż zawartość doprawdy niewiele ma z nią wspólnego. Czytamy w nim: „Pod-

stawowym zadaniem politologii jako dyscypliny poznania naukowego jest bada-

nie procesów i zjawisk politycznych oraz występujących pomiędzy nimi związków

przyczynowo-skutkowych” (s. 13). Zwrócimy uwagę, że właśnie zależności poli-

tyczne wielokrotnie nie zostały należycie wyeksponowane, a nawet dostrzeżone.

Domyślam się, że wywody metodologiczne miały na celu jak najwyraźniejsze uka-

zanie różnic metodologicznych między politologią a historią. Wynika z nich, że

o ile ta pierwsza koncentruje uwagę na globalizacji i lokaliźmie (s. 13), to w me-

todologii badań historycznych bardzo ważne miejsce zajmuje regionalizm. Rzecz

jednak w tym, że w świetle wywodów we wstępie nie rozgraniczono tych pojęć.

Przez lokalizm rozumieć bowiem należy „względną autonomię oraz upodmioto-

wienie konkretnych społeczności lokalnych w zakresie gospodarczym, społecznym

i kulturalnym w ramach szerszego układu społeczno-przestrzennego i politycz-

nego” (s. 14). Co należy rozumieć przez „szerszy układ społeczno-przestrzenny

i polityczny” – tego nie objaśniono. Czy można mówić o autonomii jakiegokolwiek

powiatu w państwie pruskim od jego początków w XVIII w., w przypadku powiatu

lęborskiego (historycznie lęborsko-bytowskiego) od 1805 r.?

Kwestia ta pozostaje w bliskim związku z zakresem terytorialnym pracy, który

–podobnie jak i ramy czasowe – określono w jednym zdaniu: „Niniejsza rozprawa

jest próbą ukazania genezy i dziedzictwa szlachty lęborskiej, do okresu napoleoń-

skiego w zdecydowanej większości kaszubskiej, jako warstwy panującej i elity poli-

Na marginesie pracy Marka Dzięcielskiego pt.

Aktywność społeczno-polityczna szlachty po-

granicza lęborskiego,

Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2009, ss. 863, ISBN 978-83-

7326-684-1.

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

138

Zygmunt Szultka

[648]

tycznej obszaru pogranicza polsko-brandenbursko-pruskiego i niemieckiego, któ-

ra utrzymała wiodącą rolę w życiu społeczno-politycznym aż do pierwszych dzie-

sięcioleci XX w.” (s. 14). Wynika więc z tego, że przedmiotem badań jest „szlachta

lęborska”, to jest zamieszkującą ziemię lęborską, w granicach ukształtowanych

w średniowieczu (s. 17), natomiast za datę początkową przyjęto wydarzenia, które

spowodowały, że stała się ona „pograniczem polsko-brandenbursko-pruskim [...]”,

czyli formalnie rok 1657, faktycznie zaś 1658. Podobnie nieostro określono datę

końcową: „pierwsze dziesięciolecia XX w.”. Nie wiadomo więc, czy cezurę stanowi

pierwsza czy druga wojna światowa, choć z pracy wynika, iż chodzi o tę ostatnią.

Do ram terytorialnych i czasowych omawianej książki przywiązujemy dużą

wagę, gdyż od 1657 r. do 1846 r. ziemie lęborska i bytowska stanowiły jedną jed-

nostkę polityczną, administracyjną, samorządową, podatkową, sądowniczą oraz

kościelną o bardzo podobnej strukturze etniczno-językowej i ekonomicznej. Po-

nieważ przedmiotem badań jest tylko „szlachta pogranicza lęborskiego”, przez to

rażąco naruszono metodologię badań historycznych i politologicznych, w tym lo-

kalizm, który winien być rozpatrywany „w ramach szerszego układu społeczno-

-przestrzennego i politycznego, który został maksymalnie pomniejszony” (s. 14).

Jeszcze ważniejsze niż nieposzanowanie teorii metodologii politologii jest to, że na

kartach książki szlachta bytowska po 1657 r. została całkowicie pominięta. W tek-

ście odnoszącym się do okresu 1657–1920 bodajże ani razu nie zwrócono uwagi

na różnice lub podobieństwa zachowań (czy szerzej kultury) szlachty lęborskiej

względem bytowskiej, słupskiej, miasteckiej czy Prus Królewskich (Zachodnich).

Pojąć nie można, jak recenzent Andrzej Chodubski mógł napisać: „W analizie po-

znawczej ważne miejsce zajęły zagadnienia ewolucji kultury obywatelskiej [...] więzi

regionalnych, tożsamości zbiorowej i indywidualnej”, oraz dalej: „Autor [dr Marek

Dzięcielski – Z. Sz.], posługując się najnowszymi tendencjami metodologicznymi,

a w tym ukierunkowaniem na łączenie badań faktograficznych z budową syntezy

teoretycznej, na rozpoznawanie procesowego charakteru życia społeczno-politycz-

nego pozostającego wciąż w toku stawania się, na ujawnianie systemów wartości,

mentalności zbiorowej, norm i zachowań społeczno-politycznych, podjął się waż-

nego wyzwania eksplanacyjnego, tj. próby określenia postaw, zachowań, aspiracji

społeczności lokalnej w przestrzeni pogranicza polsko-niemieckiego”

. Przytoczo-

no ten przydługi cytat, ponieważ tych właśnie zagadnień w cytowanej pracy brakuje

i było je bardzo trudno przedstawić bez wykorzystania relatywnie doskonale zacho-

wanych protokołów obrad sejmiku lęborsko-bytowskiego z drugiej połowy XVII

i XVIII w.

, a po drugie opiniowana rozprawa ma wybitnie analityczny charakter.

W ten sposób dotknięto podstawy źródłowej książki. Od razu trzeba stwier-

dzić, że jej ocena nie może być jednoznaczna. O ile wykorzystane materiały źród-

Tekst na IV stronie okładki omawianej książki.

Źródła do dziejów ziemi lęborskiej i bytowskiej z lat 1657–1815. (Od statusu polskiego lenna do

inkorporacji do Królestwa Pruskiego i integracji z Pomorzem pruskim),

t. I:

1657–1740,

wyd. B. Wa-

chowiak, Z. Szultka; t. II:

1740–1815,

wyd. Z. Szultka, Warszawa 2011..

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

[649]

Wokół losów szlachty lęborsko-bytowskiej w XVI–XX wieku

139

łowe z XVI–XVIII w., rękopiśmienne i drukowane, z racji swej różnorodności i bo-

gactwa zasługują na najwyższą ocenę i muszą imponować każdemu, jakkolwiek

w ogóle nie wykorzystano lub zaledwie przewertowano protokoły obrad sejmiku

i bardzo bogatą dokumentację, dotyczącą realizacji podjętych uchwał z drugiej

połowy XVII i XVIII w.

, to podstawa źródłowa z XIX i początków XX stulecia

przestawia się bardzo słabo, albo precyzyjniej – prawie całkowicie zrezygnowano

z wykorzystania źródeł z tego okresu.

We wstępie pracy charakterystykę źródeł rękopiśmiennych z zupełnie niezro-

zumiałych powodów ograniczono do jednego, w dodatku niezbyt trafnie sformu-

łowanego zdania: „Ze źródeł niedrukowanych szczególną wartość mają rejestry

podatkowe z pierwszej połowy XVIII w. przechowywane w Archiwum Krajowym

w Greifswaldzie, [...] oraz wykaz majątków szlacheckich z 1780 r. z Archiwum

Państwowego w Szczecinie” (s. 25). Tymczasem wiadomo, że immanentną cechą

źródeł podatkowych jest ich mała wiarygodność

. Zwracam na to uwagę, gdyż

omawiane źródło, jak i wiele innych wykorzystanych w pracy statystyk podatko-

wych (tab. 3, 5, 19), nie zostało opatrzone słowem krytyki, chociaż w przypadku

rejestrów podatkowych z pierwszej połowy XVIII w. nie ujmowały one rzeczywi-

stego stanu posiadania ziemi, a jedynie wykazywały ilość łanów opodatkowanych.

Między realną a podatkową ilością występowała zaś przepaść, o czym przekonuje

rejestr podatkowy łanów opodatkowanych sprzed i po 1658 r.

Niezbyt trafnie oddaje rzeczywisty charakter źródła określenie: „wykaz majątków

szlacheckich z 1780 r.”, w tabeli 21 (s. 141–145) opatrzony jako: „Własność szlache-

cka w drugiej połowie XVIII w. (1780)”, gdyż faktycznie jest to wykaz posesjonatów

ziemi lęborskiej (i bytowskiej), sporządzony przez Sąd Landwójtowski w Lęborku na

podstawie ksiąg gruntowych i przesłany na początku 1781 r. do wykorzystania auto-

rowi opisu historyczno-topograficznego Pomorza pruskiego, Ludwigowi W. Brügge-

mannowi, który z niewiadomych powodów w pełni go nie wykorzystał

Nie lepiej niż przegląd źródeł prezentuje się charakterystyka stanu badań

(s. 26–31). O ile w odniesieniu do końca XVIII w. wykorzystana literatura jest

w pełni satysfakcjonująca i nie budzi zastrzeżeń, to gdy chodzi o XIX stulecie

i XX w. do 1945 r. nie wykorzystano tak wielu podstawowych dla przedmiotu ba-

dań publikacji, że ich specyfikacja jest wprost niemożliwa. Ponieważ do ostatniego

W wykazie wykorzystanych źródeł pochodzących z Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kul-

turbesitz Berlin-Dahlem (dalej cyt. GStA PK) przywołano zespół: II. HA. Pommern. Materien. Lau-

enburgische Kreis-Sachen (1772–1777), ale w przeciwieństwie do innych zespołów nie podano syg-

natury, a ponadto żadna jednostka w tym zespole nie posiada takich ram chronologicznych.

S. Borowski,

Kryteria oceny źródeł statystycznych,

Studia Źródłoznawcze, t. 10: 1965, s. 69–100;

J. Gieysztorowa,

Wstęp do demografii staropolskiej,

Warszawa 1976, s. 146 n.; J. Topolski,

Metodologia

historii,

Warszawa 1968, s. 265 n.

Rejestr publikujemy w t. I Źródeł do dziejów ziemi lęborskiej i bytowskiej.

Archiwum Państwowe w Szczecinie, Rękopisy i Spuścizny, sygn. 586, s. 123 n.; L. W. Brügge-

mann,

Ausführliche Beschreibung des gegenwärtigen Zustandes des Königl. Preußischen Herzogthums

Vor- und Hinter-Pommern,

T. II, Bd. 2, Stettin 1784, s. 1064; K. Kallaur,

Ludwig Wilhelm Brüggemann

i jego dzieło. Z dziejopisarstwa pomorskiego XVIII i początków XIX wieku,

Słupsk 2011.

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

140

Zygmunt Szultka

[650]

okresu zasadniczo zrezygnowano z kwerend w lęborskich zespołach przechowy-

wanych w polskich archiwach państwowych

oraz nie wykorzystano publikowa-

nych statystyk urzędowych, dlatego praca Marka Dzięcielskiego w istocie składa

się z dwóch części, przedzielonych wojnami napoleońskimi. Pierwszej, wypeł-

nionej faktografią, by nie powiedzieć mikrografią, ale wypływającą z doskonałej

znajomości źródeł i w niejednym wzbogacającej naszą wiedzę o ziemi lęborskiej

oraz jej przemianach kulturowych, oraz bezrefleksyjnej części drugiej. Odnośnie

do tak zarysowanej części pierwszej pracy nie podobna nie zauważyć, że stanowi

ona aż około 80–85% tekstu właściwego książki oraz jest raz drugą redakcją, raz

streszczeniem prawie całego publikowanego dorobku autora, z tym zastrzeżeniem,

że wcześniejsze publikacje z reguły dotyczyły obu ziem – lęborskiej i bytowskiej,

obecna zaś tylko ziemi lęborskiej, co – mając na uwadze ich (jej) przeszłość dzie-

jową od połowy XIV do połowy XIX w. – z punktu widzenia metodologii badań

historycznych i politologicznych – stanowi krok wstecz.

W ten sposób dotykamy konstrukcji pracy, złożonej z pięciu jednakowej obję-

tości rozdziałów.

Rozdział I rozpoczynają rozważania na temat przynależności państwowo-ad-

ministracyjnej ziemi lęborskiej od XIV w. do wytyczenia nowej granicy państwowej

polsko-niemieckiej po pierwszej wojnie światowej, następnie przedstawiono opis

granic z 1377 r. i 1552 r. Odtąd, a w każdym razie od 1657/1658 r. aż do 1919 r. nie

uległy one zmianie (pomijając wewnętrzną granicę między powiatami, powstałą

na skutek podziału powiatu lęborsko-bytowskiego w 1846 r. na dwa samodzielne

powiaty). W XVIII w. spory graniczne starostwa lęborsko-bytowskiego z przygra-

nicznymi osadami Prus Królewskich były jednak stałym problemem obrad sej-

miku lęborsko-bytowskiego, mimo iż w 1744 r. dokładnie opisano i wytyczono

w terenie bieg granicy polsko-pruskiej na całym odcinku Pomorza Zachodniego

W podrozdziale drugim omawiającym rodzaje własności ziemskiej i strukturę

etniczną szlachty zwrócono uwagę na dominującą rolę własności szlacheckiej, sta-

nowiącej prawie 80% ogólnej liczby wsi (120), która do 1569 r. wchłonęła dobra koś-

cielne, ograniczające się odtąd do początków XIX w. do jednej wsi (Wierzchucino)

Największą słabością prezentacji „struktury etnicznej” szlachty lęborskiej

– domyślać się należy na podstawie analizowanego materiału, że w XVI i począt-

kach XVII w., bo wyraźnie tego nie sprecyzowano – jest to, że nie podano kryte-

Wystarczy porównać przypisy odpowiednich partii chociażby z zawartością zespołów archi-

wów w Szczecinie i Koszalinie:

Archiwum Państwowe w Szczecinie. Przewodnik po zasobach archiwal-

nych. Stan do 1945 roku,

oprac. R. Gaziński, P. Gut, M. Szukała, Warszawa–Szczecin 2002;

Archiwum

Państwowe w Koszalinie. Informator o zasobie archiwum,

oprac. W. Chlistowski, Warszawa 2005.

Źródła dotyczące tej problematyki są bardzo bogate, znajdują się w: GStA PK, I. HA. Rep. 30,

Nr. 183, 379; Landesarchiv Greifswald (dalej cyt. LA Greifswald), Rep. 12b, Nr. 1242.

Przy okazji autor szerzej pisze o miejscowości Bukowina, której zresztą poświęcił odrębny

artykuł: M. Dzięcielski,

Szkice z dziejów wsi i kościoła w Bukowinie od drugiej połowy XVI do począt-

ków XX wieku,

Biuletyn Historyczny Lęborskiego Bractwa Historycznego i Muzeum w Lęborku, z. 7:

1998, s. 21–26.

w w w. z a p i s k i h i s t o r y c z n e . p l

[651]

Wokół losów szlachty lęborsko-bytowskiej w XVI–XX wieku

141

riów dokonanego podziału na cztery grupy. Z wywodów wynika (s. 50–51), że naj-

ważniejszym kryterium było pochodzenie terytorialne, uzupełnione przeszłością

historyczną, uzyskanymi przywilejami i posiadanym majątkiem. Jestem świadom

złożoności problemu, ale nie można przejść obojętnie nad pominięciem – jak się

wydaje – najważniejszego czynnika, jakim był język macierzysty (potoczny). Dla-

tego podział szlachty lęborskiej na cztery podgrupy jakoby „etniczne” (autochto-

niczna szlachta kaszubska, rodziny pomorskie, potomkowie polskich urzędników

i rycerzy jeszcze z czasów książąt gdańsko-pomorskich, napływowe rody szlachty

niemieckiej bądź zniemczonej) nie może nie budzić zastrzeżeń. Podział ten ukazu-

je pochodzenie terytorialne szlachty lęborskiej, ale nie jej podział etniczny, chociaż

rzuca na niego snop światła. W grupie „rodów pomorskich” znaleźli się niemie-

ckojęzyczni von der Ostenowie czy Somnitzowie oraz mówiący potocznie po ka-

szubsku jeszcze w XVIII w. Licowie, Górkowie, czy nieco później osiedlający się tu

Pawelcowie. Zaproponowany podział okazał się w dalszych rozważaniach nieprzy-

datny, bo w tabeli 23 (s. 147) cztery grupy etniczne zastąpiono dwoma: „rodzinami

kaszubskimi” i „zachodniopomorskimi i niemieckimi”, przy czym, o ile na stronie

51 kaszubskich rodów w połowie XVI w. było około 50, o tyle na stronie 147 jest

ich 63; natomiast sto lat później, tj. w roku przejęcia starostwa przez Brandenbur-

gię miało być jakoby 36 czy też 49 rodów kaszubskich (s. 124–125), zaś na stronie

147 – 58, ale stanowić miały aż 92% ogółu rodów szlacheckich. Sprzeczności te

w całej rozciągłości potwierdzają zasadność podniesionych zastrzeżeń dotyczą-

cych struktury majątkowej i etnicznej szlachty lęborskiej w omawianym okresie.

Bezkrytycznie nie można również podejść do trzeciego podrozdziału rozdzia-

łu I pt. „Struktura własnościowa i społeczna – powstanie i rozwój elit agrarnych”

(s. 58–91), głównie z uwagi na jego konstrukcję. Po przedstawieniu struktury

własnościowej szlachty na podstawie matrykuły łanowej z 1628 r., zaprezentowa-

no proces przenikania i gromadzenia dóbr ziemskich przez najzamożniejsze rody

w okresie od XIV do XVIII w. Rzecz w tym, że charakterystyka majątkowa Wejhe-

rów obejmuje okres od XIV do początków XVII w. (s. 66–72), będąc w znacznym

stopniu powtórzeniem wcześniejszego tekstu na temat ich pochodzenia etnicz-

nego. W ten sam sposób zaprezentowano ród Krockow (73–75), ale majątki Ja-

ckowskich (Jatzkow) przedstawiono od XVI w. daleko w głąb XVIII w. (s. 75–76),

Natzmerów zaś od lat siedemdziesiątych XVII w. do lat trzydziestych XVIII w.

(s. 77–78), Somnitzów od połowy XVII do końca XVIII w. (s. 78–79) oraz ponow-

nie rodu Krockow od połowy XVII do końca XVIII w., wreszcie znowu Wejherów

od XVII do końca XVIII w. (s. 82–86) oraz Rexinów (s. 87–89) w XVIII w., jedno-

cześnie prezentując przedstawicieli ostatnich dwóch rodów na starostwach w Pru-

sach Królewskich i w Wielkopolsce. Skutkiem takiej konstrukcji podrozdziału jest

to, że elitę agrarną ziemi lęborskiej ukazano jedynie w odniesieniu do początku

XVII w., ale w późniejszym okresie było to już niemożliwe.

Podrozdział czwarty pt. „Reformy agrarne i zmiany w strukturze własnościo-

wej i społecznej” (s. 92–184), rozpoczyna wyjątkowo nieszczęśliwie sformułowane

Szultka Z., Wokół losów szlachty lęborsko-bytowskiej w XVI–XX wieku.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: