Kołodziejczyk S., Średniowieczne rezydencje obronne małopolskich Gryfitów.pdf

(5738 KB) Pobierz
ACTA
UNIVERSITATIS
LODZIENSIS
FOLIA ARCHAEOLOGICA 20, 1996
Stanisław Kołodziejski
ŚREDN IO W IECZNE REZYD ENCJE OBRONNE
M AŁOPOLSKICH GR Y FITÓ W
UW AGI DO PROBLEM ATYKI BADAWCZEJ
Wśród średniowiecznej elity feudalnej osiadłej na terenie Małopolski donio-
sła rola w sferze politycznej i gospodarczej przypadła przedstawicielom rodu
pieczętującego się herbem Gryf. Ich pozycję wyznaczają najwyższe urzędy,
sprawowane szczególnie w pierwszej połowie wieku XIII. Piastowali wówczas
godności kasztelanów i wojewodów krakowskich'. W niniejszej rozprawie
interesować nas jednak będzie okres nieco późniejszy, gdy reforma ustroju
społeczno-gospodarczego umożliwiła powstawanie ziemskich kluczy m ajątko-
wych i wznoszenie w ich centrach ufortyfikowanych rezydencji dziedziców
włości. Budowle te były ważnym elementem sprawnego zarządzania wiejskimi
posiadłościami i odegrały znaczącą rolę w procesie wdrażania nowych form
gospodarowania oraz rozwoju wielkiej własności ziemskiej, skupionej w rękach
możnych rodów.
Ożywione w ostatnich dziesięcioleciach studia historyków nad genealogią
i podstawam i ekonomicznymi kręgów krewniaczych elity społeczeństwa
monarchii Piastów i Jagiellonów pomijają najczęściej zagadnienia funkcji
i znaczenia obronnych siedzib feudalnych. T a niekorzystna sytuacja zmusza
przedstawicieli archeologii, którzy odkrywają w trakcie terenowych badań
pozostałości ufortyfikowanych założeń, do podejmowania samodzielnych
studiów, mających na celu osadzenie rozpoznawanych budowli w realiach
wieków średnich i wkomponowanie ich w ówczesny krajobraz kulturowy.
Próby te nie są z pewnością wolne od błędów, zważywszy na specyfikę
warsztatu niezbędnego w poszukiwaniach archiwalnych i interpretacji źródeł
pisanych. Jeżeli jednak dostrzeżone niedoskonałości skłonią mediewistów do
ściślejszej współpracy w studiach nad obronnymi rezydencjami poszczególnych
rodów możnowładczych, korzyści będą obopólne.
Urzędnicy małopolscy X II-X V wieku. Spisy,
oprać. J. Kurtyka, T. Nowakowski, F. Sikora,
A. Sochacka, P. K. Wojciechowski, B. Wyrozumska, red. A. G ą s i o r o w s k i , Wrocław 1990
nr 114, 117, 435, 437, 438, 442.
W przypadku charakterystyki średniowiecznych fundacji obronnych
małopolskich Gryfitów archeolog może poruszać się w problematyce nieco
pewniej, gdyż historycy poświęcili temu rodowi sporo uwagi, aczkolwiek nie
posiada on jeszcze pełnej m onografii3. Wiele też zagadnień, zwłaszcza
dotyczących poczynań gospodarczych Gryfitów w X III w., nie zostało
należycie rozpoznanych. Z wymowy źródeł pisanych wyraźnie widać, że ród
zajął jedną z czołowych pozycji we wdrażaniu nowych procesów gospodarczych,
a co za tym idzie - w reformowaniu Państwa Polskiego, gdy tzw. ustrój
prawa książęcego zaczął zwolna upadać. Godzi się tu przypomnieć, że to
właśnie Teodorowi Gryficie, wojewodzie krakowskiemu, powierzył Henryk
Brodaty w 1234 r. akcję kolonizacji nie zamieszkanego dotychczas Podhala,
zezwalając m u na osadzenie w tutejszych lasach Niemców3. Realizacji
ambitnego zadania sprzyjać miało sprowadzenie przez wojewodę Teodora
do Ludźmierza grupy zakonników z klasztoru Cystersów w Jędrzejowie,
obeznanych wszak najlepiej z nowoczesnymi sposobami gospodarowania4.
Z Gryfitami łączy się ponadto pierwsze w dotychczas znanych źródłach
polskich zezwolenie na budowę prywatnych zamków. Uzyskał je w 1252 r.
wojewoda krakowski Klemens z Ruszczy5. To bezprecedensowe w warunkach
m ałopolskich zwolnienie od regale grodowego wyprzedzało o pięć lat
podobny akt, wydany klaryskom sprowadzonym z Zawichostu do Grodziska
koło Skały6. Następnie takie zezwolenie notujemy dopiero w 1278 r., gdy
Przemysław II powierzył Mikołajowi Przedpełkowicowi h. Łodzią zbudowanie
w Wielkopolsce m iasta Gostynia, umocnionego obwarowaniami7.
Trudno na razie stwierdzić, czy Klemens z Ruszczy wykorzystał przy-
sługujące m u prawo wznoszenia obronnych rezydencji. Zwrócić należy
natom iast uwagę na dwa zamki o chronologii XIII-wiecznej, które być może
zbudowali krewniacy wojewody. Są nimi warowne założenia w Szaflarach
koło Nowego Targu i w Dębnie koło Brzeska.
2
Por. K. M o s i n g i e w i c z ,
Ród Gryfów w ziemi sądeckiej do połowy X V wieku,
„Studia
Historyczne” 1980, R. XXII, z. 3, s. 343-364;
t e n ż e ,
Mieleccy herbu Gryf,
[w:]
Społeczeństwo
Polski średniowiecznej,
t. 3, red. S. K. K u c z y ń s k i , Warszawa 1985, s. 253-278; t e n ż e ,
Gryfowie Nasiechowscy. Ze studiów nad rodem Gryfów w X IV -X V wieku,
„Studia Historyczne”
1988, t. 31, z. 2, s. 167-189; t e n ż e ,
Trestkowie z rodu Gryfów. Linia Paszka Trestki
z Trestczyna,
[w:]
Personae
-
colligaliones
-
facta,
Toruń 1991, s. 152-161 oraz inne cytowane
poniżej prace.
1
Kodeks dyplomatyczny Małopolski,
t. 1, wyd. F. P i e k o s i ń s k i , Kraków 1876 (dalej:
KMp),
nr 15.
*
Zbiór dokumentów małopolskich,
t. 4, wyd. S. K u r a ś , I. S u ł k o w s k a - K u r a ś ,
Wrocław 1969, nr 873.
5
KMp,
t. 2, nr 436.
6
KMp,
t. 1, nr 55.
7
Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski,
t. 1, wyd. I. Z a k r z e w s k i , Poznań 1877, nr 474.
Pierwszy z zaników położony był na skale wychodzącej ze wzgórz
okalających dolinę Białego Dunajca. Pozostałości budowli były badane przez
polskich i niemieckich archeologów w 1942 r.8 W 1991 r. miałem okazję
przeprowadzić tu również ratownicze badania o niewielkim jednak zakresie
przestrzennym . Z dotychczasowych rozpoznań wynika, że w drugiej połowie
wieku XIII została wzniesiona na skale obronna budowla, najprawdopodobniej
o drewnianej strukturze. Posadowiono ją na środku wypłaszczenia szczytowego,
którego rozmiary wynoszą ok. 20 x 30 m. Osadzenie dzisiaj istniejącego tu
murowanego budynku na płytko zalegającej skale oraz liczne przebudowy,
które zniszczyły wcześniejsze nawarstwienia kulturowe, czynią niemożliwym
określenie morfologii pierwotnego założenia warownego. Sądzić można,
biorąc pod uwagę niewielkie rozmiary
plateau,
iż budowla posiadała pionową
*
A. W a ł o w y ,
Materiały z badań archeologicznych na średniowiecznym zameczku
w
Szaf-
larach, pow. Nowy Targ,
„Materiały Archeologiczne” 1960, t. 2, s. 295-332.
9 Dokumentacja i materiały źródłowe znajdują się w PSOZ, Oddział Nowy Sącz.
dyspozycję pomieszczeń mieszkalnych i gospodarczych - w kształcie wieży.
W późniejszej fazie wzniesiono kamienny m ur obwodowy, poprowadzony na
krawędziach skały. Liczne zabytki ruchome pozyskane w trakcie dotych-
czasowych eksploracji wskazują, że zbudowany w drugiej połowie XIII
stulecia zamek funkcjonował jeszcze w XVI w. To stwierdzenie pozwala
rozpatrywać kwestię jego fundatora jako alternatywę. Wznieśli go albo
potomkowie wojewody Teodora, władający tym obszarem, albo cystersi,
którym Gryfici powierzyli misję kolonizacji Podhala. Tę zagadkę muszą
wyjaśnić historycy-mediewiści, choć zdawać sobie należy sprawę, że ubóstwo
stojących do dyspozycji dokumentów znacznie utrudni zadanie i wynik
analizy przekazów pisanych oraz ich interpretacji może nie mieć wagi
zadowalającego rozstrzygnięcia.
O bronna budowla w Szaflarach została pierwszy raz poświadczona
w dokumencie z 1338 r., którego świadkiem spisania był „Petrus de Slup
castellanus” tutejszego zam ku10. W zmianka o kasztelanie dała asum pt
badaczom do wysuwania przypuszczeń, iż istniała w XIV w. efemeryczna
kasztelania dunajecka11. Tę interpretację stanowczo wykluczył Franciszek
Sikora, twierdząc, iż Piotr sprawował funkcję burgrabiego1 . Można ewentualnie
2
jeszcze sugerować możliwość pełnienia przez niego urzędu starosty. Wydaje
się bowiem, że podobnie jak zamek Wronin (późniejszy Czorsztyn) także
szaflarska warownia została skonfiskowana dotychczasowym dziedzicom
przez Kazimierza Wielkiego, porządkującego sprawy związane z obronnością
południowych rubieży monarchii. Osadzenie tu królewskiego urzędnika
w randze starosty byłoby prostą konsekwencją podjętych działań. W niedługim
czasie zamek przeszedł we władanie dzierżawców13.
Wskazanie fundatora warownej budowli w Dębnie w większym stopniu
wchodzi w zakres domeny badawczej archeologów. Historycy wyczerpali
bowiem w zasadzie możliwości interpretacyjne stojących do dyspozycji źródeł
pisanych, w których zamek wzmiankowany jest dopiero w 1451 r. („curia
alias twyerdz”)14. W trakcie badań wykopaliskowych przeprowadzonych
w latach 1967-1976 odsłonięto drewniano-ziemne założenie obronne, składające
się z owalnego m ajdanu o wymiarach 30 x 60 m, otoczonego wałem i fosą.
Początki tej budowli sięgają końca drugiej połowy wieku XIII. Istniejący
10
KM p,
t. 3, nr 655.
S. J.
D o b r z a ń s k i ,
Ku początkom zamków
h
Karpatach polskich (Szaflary i Czorsztyn
*
w
kotlinie nowotarskiej),
„Acta Archaeologica Carpathica” (dalej: AAC) 1969, t. 11, z. 1, s. 23.
1
2
F. S i k o r a ,
Dunajec Biały,
[w:]
Słownik historyczno-geograficzny województwa
krakowskiego w średniowieczu,
cz. I, z. 4, oprać. J. Laberschek, Z. Leszczyńska-Skrętowa,
F. Sikora, J. Wiśniewski, red. J. W i ś n i e w s k i , Wrocław 1986, s. 638-639 (dalej:
SHGKr).
1 Por. J. R a f a c z ,
Dzieje i ustrój Podhala nowotarskiego,
Warszawa 1935; M. G o t k i e w i c z ,
3
Na Pustej Skale w Szaflarach,
„Wierchy” 1962, t. 30, s. 256-260.
1 F. S i k o r a ,
Dębno,
[w:]
SHGKr,
cz. I, z. 3, s. 536.
4
dzisiaj zespół rezydencjalno-obronny powstał, jak dowiodły wyniki eks-
ploracji, dopiero w trzeciej fazie przebudowy - w latach 1470—
148015.
M ożna zatem przypuszczać, że pierwotne założenie wzniósł Świętosław
herbu G ryf, kasztelan wojnicki (1284), a później kasztelan wiślicki
(1285-1288). Jemu to Bolesław Wstydliwy nadał Dębno wraz z szerokim
immunitetem w roku 1274. Dopiero przy końcu XIII w. wieś przeszła
w ręce Pobogów, a w połowie XIV stulecia dziedzicami wsi byli Od-
rowążowie“ . W kontekście poczynionych odkryć archeologicznych wydaje
się wielce praw dopodobne przypuszczenie F. Sikory, iż widniejący na
pieczęci Jakuba z Dębna (h. Pobóg) napis „de M ontevini” jest krótkotrw ałą
nazwą zamku. Piczęć ta została przywieszona do dokum entu z 1353 r .1
7
Sądzić ponadto należy, że wspomniany w 1394 r. Klemens, kapelan dworu
w Dębnie, „obsługiwał” zamkową kaplicę18. Jeżeli zatem warsztat archeo-
logów - w zakresie precyzji datowania ulegnie udoskonaleniu, wskazanie
daty i inicjatora wzniesienia pierwotnego zamku nie będzie przedstawiało
większego problemu. Jeśli zbudowano go w okresie między 1274 a 1293 r.,
to fundatorem warownej rezydencji był z pewnością Świętosław lub jego
syn Czader.
Z większą dozą pewności możemy łączyć z Gryfltami kolejną siedzibę
obronną, położoną w Zagórzu koło Mysłowic, przy zachodniej granicy
województwa krakowskiego. Jej pozostałością jest tzw. grodzisko stożkowate,
usytuowane na krańcu trójkątnego cypla wcinającego się w podmokłe łąki.
Kopiec o średnicy podstawy 25 m i wysokości sięgającej 7 m odcina od
wschodu fosa, zapewne pierwotnie nawodniona, i resztki ziemnego wału.
W wyniku przeprowadzonych w 1986 r. wstępnych badań wykopaliskowych
reliktów budowli odsłonięto pozostałości drewnianych konstrukq’i pochodzących
prawdopodobnie z wieży mieszkalnej. Odkryte zabytki ruchome pozwalają
datować obiekt na XIV i XV w.1
9
Wieś Zagórze pojawia się w źródłach w roku 1228. Wówczas to Kazimierz
książę opolski nadał komesowi Klemensowi (z Ruszczy) posiadłości na
pograniczu śląsko-małopolskim, m. in. interesującą nas osadę20. Darowizna
ta m iała związek z udzieloną przez Gryfitów pomocą przy podjętej przez
księcia budowie zamku w Opolu. Sam Klemens sfinansował połowę inwestycji,
Cz. K o z a k ,
Dębno, woj. Tarnów
—
zamek. Podsumowanie wyników prac archeologicznych
prowadzonych w latach 1969-1976,
Kraków 1977, maszynopis w Archiwum PKZ.
Por. F. S i k o r a ,
O rzekomej dominacji politycznej Lisów w Malopolsce w XIII
iv.,
czyli
kilka uwag o rodzie Pobogów,
„Studia Historyczne” 1983, R. XXVI, z. 1, s. 12 i n.
17 Tamże, s. 16.
1
SHGKr,
cz. I, z. 3, s. 537.
8
T. K o s m a l a ,
Sosnowiec-Zagórze,
„Informator Archeologiczny”, Badania 1986, Warszawa
1987,
s. 199 oraz dane przekazane mi przez Autorkę.
Codex diptomaticus Poloniae,
t. 3, wyd. J. B a r t o s z e w i c z , Warszawa 1858, nr 11.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin