Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
Wydział Humanistyczny
Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych
Magdalena Wałkuska
Ustrój i administracja Królestwa Polskiego (1815-1830)
Olsztyn 2015
Decyzję o powołaniu tworu politycznego, który przeszedł do historii pod nazwą Królestwo Polskie podjęto na Kongresie Wiedeńskim (1814-1815) definitywnie kończącym epokę Wielkiej Rewolucji Francuskiej i Napoleona. Główni przywódcy rozdający karty dążyli do wykorzenienia praw wprowadzonych przed 1813 rokiem, a zwłaszcza konstytucji, które ograniczały ich absolutną władzę, przywrócenia dawnych porządków społecznych i politycznych (ancien regime)[1]. W traktatach wiedeńskich Rosja, Austria i Prusy obiecywały swym polskim poddanym, że zapewnią im wszelkie warunki, ułatwiające gospodarce i kulturze kontakty między zaborami oraz pełny zakres narodowej odrębności[2]. Historia pokazała, iż były to obietnice bez pokrycia. Stosunkowo lepsze warunki egzystencji otrzymali Polacy pod panowaniem Aleksandra I[3]. W zaborze rosyjskim obejmującym ziemie litewskie, ukraińskie i białoruskie otrzymali prawa z okresu I Rzeczpospolitej (statut litewski), samorząd szlachecki, a nade wszystko dobrze rozwijające się szkolnictwo z Uniwersytetem Wileńskim i Liceum Krzemienieckim na czele.
Aleksander I nadał Królestwu 27 listopada 1815 roku liberalną konstytucją z pominięciem parlamentu[4]. Jej projekt przygotowywała grupa polityków z doradcą cara, księciem Adamem Jerzym Czartoryskim na czele. Despotyczny władca Rosji stał się również władcą monarchii konstytucyjnej. Kongresówka posiadała własne terytorium, obejmujące 127 tys. km2, parlament, wojsko, administrację, prawo, system monetarny i oświatowy. Jednak jej formalna suwerenność była stopniowo ograniczana przez cara i jego urzędników[5].
Królestwo Polskie było połączone z Cesarstwem Rosyjskim unią personalną. Wobec tego nowego cara czekała także koronacja na króla Polski. Pierwszym królem Królestwa był Aleksander I. Po jego śmierci, władzę objął Mikołaj I[6].
Każdorazowy król przyrzekał przed Bogiem i na Ewangelię, że będzie przez okres swoich rządów w Królestwie strażnikiem konstytucji[7].
W związku z tym, że stanowił najważniejszy osobę w państwie był święty i nietykalny[8], a wszelka władza pochodziła od niego[9].
Król posiadał szeroki wachlarz prerogatyw:
- potwierdzał wszystkie akta publiczne sądów, trybunałów i magistratur[10];
- rozporządzał dochodami państwa[11];
- miał prawo: wypowiadać wojnę[12], podpisywać traktaty pokojowe i handlowe[13], mianować cudzoziemców do urzędów publicznych[14], nadawać szlachectwo, naturalizacje i tytuły honorowe[15], zawetować ustawę[16], zwoływać sejm oraz go przedłużyć, odroczyć lub rozwiązać[17], zwoływać również sejm nadzwyczajny i senat[18], rozwiązać izbę poselską[19] i w ciągu dwóch miesięcy nakazać nowe wybory posłów i deputowanych[20];
- mianował: senatorów, ministrów, radców stanu, referendarzy, prezesów Komisji Wojewódzkich, sędziów, dyplomatów[21], arcybiskupów wszystkich wyznań, sufraganów, prałatów, kanoników[22], marszałków prezydujących na sejmikach, członków Rady Stanu[23] a przede wszystkim namiestnika, zastępującego monarchę w przypadku nieobecności[24].
- mógł zmieniać statuty organiczne i księgi praw[25];
- ustanawiał budżet[26];
- czuwał bezpośrednio nad działalnością izby obrachunkowej[27];
- prezydował Radzie Stanu[28];
- zwoływał sejmiki[29];
- posiadał prawo łaski[30];
- ustanawiał i rozdawał ordery cywilne oraz wojskowe[31];
Wszelkie postanowienia królewskie były drukowane w „Dzienniku Praw” i to król decydował o sposobie ich ogłaszania[32]. Ponadto; każda izba miała obowiązek składać królowi raport ze swoich działań[33].
Najważniejszą osobą po królu był namiestnik, który sprawował rządy podczas nieobecności monarchy, ale mógł być przez niego odwołanym[34]. Jego władzę można był również zawiesić w każdej chwili[35]. W czasie składanej przysięgi, ślubował przed Bogiem, iż będzie sprawować rządy w imieniu króla Polski, przestrzegając przy tym konstytucji[36]. Wraz z Radą Stanu zarządzał w imieniu króla sprawami publicznymi Królestwa[37]. Wchodził w skład rady administracyjnej i wydawał w niej swoje postanowienia[38]. Przedstawiał królowi po dwóch kandydatów na każde miejsce wakujące arcybiskupa, biskupa, senatora, ministra, sędziego Trybunału Najwyższego, radcy stanu, referendarza[39]. W przypadku śmierci namiestnika, król mógł tymczasowo mianować prezesa[40].
Wbrew oczekiwaniom Polaków, pierwszym namiestnikiem został mianowany Józef Zajączek[41], związany w młodości z ruchami niepodległościowymi, ale później całkowicie posłuszny carowi. Mikołaj I po śmierci Zajączka nikogo nie powołał na urząd namiestnika, a jego kompetencja przejęła Rada Administracyjna, omówiona poniżej.
Organ władzy wykonawczej stanowiła Rada Stanu, która znajdowała się pod prezydencją króla[42].
Wraz z namiestnikiem zarządzała w imieniu monarchy sprawami publicznymi Królestwa[43]. Dzieliła się na: Radę Administracyjną i Zgromadzenie Ogólne[44].
Rada administracyjna składała się z: namiestnika, ministrów, naczelników pięciu wydziałów rządowych[45]. Była organem doradczym monarchy i namiestnika, wprowadzała też w życie ich postanowienia.
Zgromadzenie Ogólne Rady Stanu składało się z: ministrów, radców stanu i referendarzy[46]. Przewodzili mu: król, namiestnik lub członek Rady Administracyjnej[47]. Do funkcji Zgromadzenia należało: przygotowywanie projektów ustaw, kontrola wydziałów rządowych, notowanie wszelkie nadużyć instytucji państwowych, oddawanie pod sąd urzędników łamiących prawo, roztrząsanie spraw powierzonych przez króla lub namiestnika[48].
Wszelkie postanowienia Zgromadzenia Ogólnego Rady Stanu musiały zostać potwierdzone przez króla lub namiestnika[49]. Członkowie Rady Stanu mieli prawo przemawiać w senacie i izbie poselskiej, ale nie mogli głosować nad projektem ustawy, jeżeli nie byli senatorami, posłami lub deputowanymi[50].
Konstytucja wyodrębniła 5 wydziałów rządowych: Komisji Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Komisji Sprawiedliwości (wybranej spomiędzy członków Trybunału Najwyższego), Komisji Spraw Wewnętrznych i Policji, Komisji Wojny, Komisji Przychodów i Skarbu[51]. O ograniczonej suwerenności Królestwa świadczył m.in. brak komisji spraw zagranicznych. Każda z komisji była kierowana przez odpowiedniego ministra.
Specjalnym wysłannikiem, który miał ciągle towarzyszyć królowi miał być minister sekretarz stanu[52]. Przedstawiał on królowi spawy, które otrzymał od namiestnika i wysyłał nawzajem namiestnikowi królewskie rozporządzenia[53].
Ostateczną rewizją rachunków miała zajmować się Izba Obrachunkowa, odpowiadająca bezpośrednio przed królem[54]. Komisje: Spraw Wewnętrznych i Policji, Wojny i Skarbu miały składać z ministra i radców stanu oraz dyrektorów generalnych podług rozporządzeń statutów organicznych[55]. Statut organiczny miał również oznaczyć skład Komisji Oświecenie Publicznego[56]. Ministrowie i członkowie wydziałów mieli podlegać sądom sejmowym za dokonane nadużycia[57].
W skład reprezentacji narodu polskiego wchodził sejm złożony z: króla i dwóch izb; pierwszej składającej się z senatu i drugiej – z posłów i deputowanych gminnych[58].
Sejm zwyczajny miał gromadzić się co dwa lata w Warszawie, na wyraźnie polecenie króla, który posiadał prawo do przedłużenia, odroczenia lub rozwiązania obrad, mających trwać 30 dni. Król zwoływał również sejm nadzwyczajny[59]. Członkowie sejmu powinni być nie karani[60].
Sejm pełnił następujące funkcje:
- dyskutował nad projektami praw cywilnych, kryminalnych lub administracyjnych, proponowanymi przez króla. Miał również prawo na wniosek króla ograniczyć władzę pozostałych instytucji: Rady Stanu, sądownictwa i komisji rządowych[61];
- podejmowanie decyzji dotyczących egzekwowania podatków, funkcjonowania budżetu, zaciągiem do wojska[62];
- przekazywanie petycji z projektami ustaw na ręce monarchy;
W skład senatu wchodzili: książęta, biskupi, wojewodowie i kasztelanowie[63]. Liczba senatorów nie mogła przekroczyć połowy liczby posłów[64]. Senatorów mianował król , a ich urzędy były pełnione dożywotnio. Senat podawał królowi po dwóch kandydatów na każde wakujące miejsce senatora, wojewody lub kasztelana. Aby zostać kandydatem należało mieć skończone 35 lat i opłacać dwa tysiące złotych rocznego podatku[65]. Książęta mogli zasiadać w senacie skończywszy lat 18[66]. Senat gromadził się w czasie obrad sejmu za zwołaniem królewskim[67].
Senat miał prawo oddawać pod sąd: senatorów, ministrów, naczelników wydziałów rządowych, radców stanu, referendarzy na zalecenie namiestnika. Mógł nawet zaskarżyć izbę poselską[68]. Senat decydował o ważności sejmików, zgromadzeń gminnych i wyborów[69]. Zatwierdzał tzw. księgę obywatelską, zawierającą nazwiska przedstawicieli szlachty powiatu, układaną przez rady wojewódzkie[70].
Z kolei Izba poselska składała się z 77 posłów wybranych na sejmikach czyli zgromadzeniach szlachty, licząc po jednym pośle z każdego powiatu oraz 51 deputowanych z gmin. Wybrany z grona posłów, marszałek kierował obradami izby poselskiej[71]. Kadencja izby poselskiej trwała 6 lat. Po dwóch latach następowała rotacja jednej trzeciej składu[72]. Aby zostać członkiem izby poselskiej należało mieć skończone 30 lat i opłacać co najmniej 100 złotych podatku[73]. Urzędnicy cywilni i wojskowi musieli mieć zezwolenie zwierzchniej władzy, jeżeli chcieli kandydować na posła[74]. Król mógł w każdej chwili rozwiązać izbę poselską[75].
Jak w Królestwie Polskim uchwalano ustawy? Konstytucja wyraźnie ukazuje drogę, jaką przebyć musi nowe prawo do wejścia w życie.
Najpierw, król powierzał swoje projekty Radzie Stanu, która wnosiła je na sejm. Monarcha miał prawo wnieść projekt do izby senatorskiej lub poselskiej. W wypadku projektów skarbowych pierwszeństwo posiadała izba poselska[76]. Każda izba wybierała trzy oddzielne komisje: do praw skarbowych, do praw cywilnych i kryminalnych oraz do praw organicznych i administracyjnych. Komisje miały po trzech (izba senatorska) i pięciu członków (izba poselska)[77]. Po wniesieniu swoich poprawek, sejm przesyłał je Radzie Stanu, która wysyłała panującemu w celu potwierdzenia. Jeżeli panujący nie zgadzał się z propozycjami sejmu, Rada Stanu przekazywała projekt ustawy sejmowi do ponownego rozpatrzenia[78].
Posiedzenia obu izb musiały być jawne, jednakże 1/10 deputowanych miała prawo zmienić charakter obrad na tajny[79]. Każda izba informowała Radę Stanu o decyzjach podjętych przez komisje[80]. Projekty były zatwierdzane poprzez głosowanie w jednej izbie, a następnie przechodziły do drugiej[81], gdzie nie mogły być zmieniane, a jedynie całkowicie przyjęte lub odrzucone[82].
Projekt był następnie zatwierdzany przez króla[83]. Upadał w momencie zawetowania przez władcę[84]. W połączonych izbach odczytywano raport, przygotowany przez Radę Stanu[85]. Był komentowany, a wszelkie uwagi kierowano do króla[86].
Kraj dzielił się na: 77 powiatów i 51 okręgów gminnych, (w tym 8 okręgów gminnych w Warszawie, a 43 w reszcie kraju )[87].
Na sejmikach, szlachta z każdego powiatu wybierała jednego posła, dwóch członków rady wojewódzkiej i układała listę kandydatów na urzędy administracyjne[88]. Sejmiki mogły się gromadzić tylko za zgodą króla. Prawo głosu posiadali przedstawiciele szlachty, którzy ukończyli 21 lat i posiadali własność gruntową[89]. Na sejmikach prezydował marszałek mianowany przez króla[90].
W każdym okręgu gminnym znajdowało się Zgromadzenie gminne, wybierające jednego deputowanego na sejm, jednego członka rady wojewódzkiej i układało listę kandydatów na urzędy administracyjne[91].
W zgromadzeniach gminnych mogli brać udział: nieszlachcice, płacący podatki ze swojej własności gruntowej, rękodzielnicy, kupcy, plebani, wikariusze, nauczyciele czy też artyści[92]. Na zgromadzeniu gminnym głosować może jedynie osoba, która skończyła 21 lat i jest wpisana w księgę obywatelską gminną[93].
Listę właścicieli mających prawo do glosowania na zgromadzeniach gminnych układa rada wojewódzka, listę rękodzielników, kupców i artystów układa komisja spraw wewnętrznych, listę plebanów, wikariuszy i nauczycieli – komisja wyznań religijnych i oświecenia publicznego[94]. Również, na zgromadzeniach prezyduje marszałek mianowany przez króla[95].
Każde województwo posiadało swoją komisję złożoną z prezesów i komisarzy. Mieli oni wykonywać zalecenia komisji rządowych[96]. W miastach znajdowały się: urzędy municypalne, a w każdej gminie wójt wykonujący rozkazy jako ostatnie ogniwo administracji krajowej[97]. W województwach funkcjonowała także Rada Wojewódzka złożona z radców wybranych na sejmikach w zgromadzeniach gminnych[98]. W radzie wojewódzkiej prezydował najstarszy wiekiem[99]. Organ dokonywał wyboru osób na urzędy sędziowskie w dwóch pierwszych instancjach oraz formował listy kandydatów na urzędy administracyjne[100].
Podsumowanie
Konstytucja Królestwa Polskiego gwarantowała obywatelom liberalne prawa. Utrzymywano w niej obowiązującą w Księstwie Warszawskim równość wobec prawa, wolność osobistą oraz nietykalność osobistą i majątkową[101]. Gwarantowała również wolność słowa, druku i wyznania. Ordynacja wyborcza do sejmu była najbardziej liberalna w całej Europie. Przy stosunkowo niskim cenzusie majątkowym czynne prawa wyborcze w Królestwie posiadało ok. 100 tys. osób, w tym nawet zamożniejsi chłopi[102]. Utrzymane zostały tytuły szlacheckie , a szlachta dzięki zasadzie obsadzania najważniejszych urzędów tylko przez właścicieli ziemskich stała się warstwą dominującą w sejmie. Przywilejów szlacheckich pozbawiono szlachtę zagrodową, traktując ją jak wolnych chłopów. Ta liberalna konstytucja była ewenementem na skalę europejską. W sąsiedniej Austrii wydano nawet zakaz jej publikacji. Ale cóż z tego, skoro najprawdopodobniej ustawa zasadnicza z 27 listopada 1815 roku była jedynie wybiegiem, mającym uzyskać poparcie Polaków… Eksperymentem przeprowadzonym przez cara mającym dowieść czy da się rządzić krajem o szerokich swobodach. Aleksander szybko zapomniał o swoim projekcie. Powołał komisarza carskiego, znienawidzonego Nikołaja Nowosilcowa[103], mimo, że urzędu takiego konstytucja nie przewidywała. Już w 1819 roku, Józef Zajączek wprowadził cenzurę prewencyjną, co zamknęło usta części opozycjonistów. Niechęć do caratu narastała z roku na rok, a nasiliła się po objęciu władzy przez Mikołaja I, który otwarcie głosił, że zna jedynie dwa rodzaje Polaków; tych, którymi gardzi i tych których nienawidzi[104]. Czy w takich warunkach mogła więc egzystować monarchia konstytucyjna przestrzegająca prawa na czele z władcą, rządzącym w innym państwie w sposób absolutny? Królestwo Polskie funkcjonowało jedynie 15 lat, jednakże jego ustrój w dobie policyjnych rządów państw Świętego Przymierza był tworem egzotycznym i niespotykanym.
Bibliografia:
Zródła:
Konstytucja Królestwa Polskiego z dnia 27 listopada 1815 r.
Opracowania:
Ajnenkiel A., Konstytucje Polski w rozwoju dziejowym 1791-1997, Warszawa 2007.
Bruce Lincoln W. Mikołaj I, Warszawa 1988.
Chwalba A., Historia Polski 1795-1918, Warszawa 2005.
Encyklopedia Popularna PWN, wydanie czternaste pod red. Rafała Łąkowskiego, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1985.
Skowronek J., Od Kongresu Wiedeńskiego do Nocy Listopadowej, Warszawa 1987.
System polityczny, prawo, konstytucja i ustrój Królestwa Polskiego 1815-1830 pod red. Lecha Mażewskiego, Radzymin 2013.
[1]...
walkucha