KSIĘGA SOFONIASZA
Wstęp do Księgi Sofoniasza.
So 1. Tytuł. Sąd Pański.
So 2. Sąd nad obcymi narodami.
So 3. Sąd Boży nad Jerozolimą.
Wstęp do Księgi Sofoniasza
Sofoniasz (hebr. Sefanjah - "Jahwe ochronił") syn Kusziego, był według tytułu księgi potomkiem (króla ?) Ezechiasza; data urodzenia oraz dalsze szczegóły jego biografii nie są znane. Działał w pierwszym okresie panowania Jozjasza, przed reformą religijną r. 622, na terenie państwa judzkiego; równocześnie z nim głosili słowo Pańskie: młody Jeremiasz i inny prorok spośród zbioru "mniejszych" - Nahum.
Księga piętnuje wypaczenia religijne i zapowiada jako karę inwazję nieprzyjacielską, określaną tradycyjnym pojęciem dnia Pańskiego. Zarówno czas, jak i okoliczności najazdu każą przypuszczać, że chodzi o inwazję Scytów, którzy według świadectwa Herodota (I, 105) po rozgromieniu Kiaksaresa pod Niniwą (625) dotarli aż do wybrzeży Morza Śródziemnego, a może nawet do granic Egiptu. Z opanowanych podówczas terenów najbardziej spustoszone zostały Saron i Szefela, leżące w pasie nadmorskim, wspomnianym przez Sofoniasza (So 2,4-7). Judea prawdopodobnie nie została zajęta przez Scytów; wycofali się oni niebawem z Palestyny, co być może było okazją do słów So 3,14n. Sprzyjająca koniunktura polityczna, szczególnie zaś osłabienie Asyrii, pozwoliła Jozjaszowi na dokonanie reformy religijnej w r. 622, przygotowanej w pewnym znaczeniu przez działalność Sofoniasza.
Księga Sofoniasza powstała według zwykłego schematu utworów prorockich. Zawiera ona szereg przemówień Proroka bądź to o charakterze gróźb, bądź też pocieszających. Dzieli się ona na trzy części. Wstęp utworu stanowi tytuł, po którym następuje zapowiedź uniwersalnego sądu nad Judą i Jerozolimą (So 1,2-18). Z kolei nawołuje Prorok społeczność judzką do uczciwego trybu życia (So 2,1nn). W ostatnim swym przemówieniu So wzywa znów Jerozolimę do opamiętania (So 2,4-15). Celem pocieszenia ludu judzkiego zapowiada mu pomyślną przyszłość i odrodzenie moralne.
Chociaż pod względem treści zbliża się So niejednokrotnie do współczesnego sobie Nahuma (np. So 2,13 - Na 2,14; So 2,15 - Na 3,19), to jednak ujęcie kary jest u obu proroków różne: So głosi jej uniwersalizm, podczas gdy Na zajmował stanowisko bardziej ekskluzywne. Zakres proroctw So jest o wiele szerszy niż Na, który zajmuje się głównie upadkiem Niniwy. Obaj jednak prorocy widzieli w klęsce imperium asyryjskiego odrodzenie polityczne i religijne narodu.
Istotną cechą proroctwa Sofoniasza jest autentyzm, zwartość kompozycji i jednolita formacja tekstu. Ciągłość w treści i formie świadczy dobitnie o tym, że Prorok musiał spełnić swą misję w krótkim stosunkowo czasie. Stylem zbliżona jest Księga Sofoniasza raczej do prozy niż poezji; jej język jest na ogół czysty i gramatycznie poprawny (por. zwł. So 3,11-20). Całość księgi ustępuje jednak znacznie co do treści i formy Nahumowi oraz Jeremiaszowi. Krytyka nie wysuwa większych zastrzeżeń co do autentyczności księgi, z wyjątkiem pewnych nieznacznych dodatków z okresu po niewoli babilońskiej.
Na pierwszy plan wysuwa się w So dzień Pański, rozumiany jako sąd Boży i kara wymierzona Judzie, Jerozolimie i narodom obcym. Rolę wykonawców poruczono wojskom najeźdźczym. Prorok piętnuje niesprawiedliwość i synkretyzm swego narodu, wzorowany na bałwochwalstwie asyryjskim. Kara dosięgnie także Asyrię (podobnie jak cały świat, a nawet naturę - So 1,3), choć So nie mówi, który z narodów azjatyckich będzie aktorem tego dramatu. Jako przedstawiciel monoteizmu Prorok okazuje się bezkompromisowy; o Mesjaszu jednak nie wspomina.
So 1
Tytuł
1 Słowo Pańskie, które zostało skierowane do Sofoniasza, syna Kusziego, syna Gedaliasza, syna Amariasza, syna Ezechiasza, za dni Jozjasza, syna Amona, króla judzkiego. Jr 1,2
1,1. Chronologia i rodowód. We wstępnym dopisku Księga Sofoniasza jest datowana na okres panowania króla Jozjasza (640-609 przed Chr.). Jozjasz wstąpił na tron jako mały chłopiec, zatem aż do 622 przed Chr. (zob. 2 Krl 22,1) władzę w Judzie sprawowała rada regencyjna składająca się z kapłanów i królewskich urzędników. Ponieważ w okresie wygnania i czasach bezpośrednio go poprzedzających było kilka osób noszących imię Sofoniasz, umieszczenie krótkiego rodowodu pomaga określić osobę, która wypowiedziała zebrane tutaj proroctwa (por. podobną praktykę polegającą na dodawaniu informacji o imieniu proroka do listy proroctw, zawartych w tekstach z Mari oraz w asyryjskich rocznikach Assarhaddona).
Sąd Pański
2 Całkowicie usunę wszystko z powierzchni ziemi – wyrocznia Pana:
3 Usunę ludzi i bydło, usunę ptactwo podniebne i ryby morskie, i zgorszenia wraz z bezbożnymi; i wytępię człowieka z powierzchni ziemi – wyrocznia Pana. Oz 4,3+
1,3 i zgorszenia. Lekcja wehammak szelôt według tekstu hebr. W BJ: „sprawię, że się potkną”, wehikszaltî, na zasadzie domysłu.
4 I wyciągnę rękę przeciwko Judzie i przeciw wszystkim mieszkańcom Jeruzalem; i wytępię z tego miejsca pozostałości Baala oraz imiona sług bałwochwalczych wraz z kapłanami. 2Krl 23,4n 2Krl 23,12
1,4 sług bałwochwalczych. Termin stosowany wyłącznie w odniesieniu do kapłanów służących idolom.
— wraz z kapłanami. Glosa dodana za tekstem hebr. W BJ pominięta.
1,4. Reforma Jozjasza. Nadużycia w sferze kultu i bałwochwalstwo opisane w tych wersetach zapowiadają działania podjęte przez Jozjasza po 622 przed Chr. (zob. komentarz do 2 Krn 34). Kiedy Jozjasz mógł już oczyścić świątynię i usunąć cudzoziemskich bogów, posągi i kapłanów, uczynił to w imię przywrócenia zasad przymierza (zob. 2 Krl 23,24-25). Podobna reforma została przeprowadzona przez Ezechiasza ok. osiemdziesięciu lat wcześniej (2 Krl 18,4). W obydwu przypadkach osłabienie monarchii asyryjskiej przyczyniło się do podjęcia przez mniejsze królestwa, takie jak Juda, kroków w celu odzyskania politycznej i religijnej niepodległości.
5 [Wytępię] także tych, którzy na dachach oddają pokłon wojsku niebieskiemu, i tych, którzy oddają pokłon, przysięgając na Pana i przysięgając na Milkoma, Pwt 4,19 2Krl 21,3-5 1Krl 11,7 1Krl 11,33 2Krl 23,13
1,5 przysięgając. W drugim stychu jest to dodatek za tekstem hebr., będący dittografia. W BJ pominięty.
— „Milkom”, za rkpsami grec, przekładem syr. i Wulgatą. Tekst hebr.: „ich król”.
— Sofoniasz oskarża prócz pozostałości kananejskich (w. 4) także kulty astralne Asyrii oraz kulty bogów sąsiednich (Milkom, bóg ammonicki), zachwaszczające kult Jahwe.
1,5. Kult zastępów niebieskich. Kult zastępów niebieskich (gwiazd) oznaczał oddawanie boskiej czci ciałom niebieskim (bóstwu słońca i księżyca, a szczególnie Wenus; w Babilonii, odpowiednio, Szamaszowi, Sinowi i Isztar) i odgrywał ważną rolę w większości starożytnych religii. Bóstwa te, panujące nad kalendarzem i upływem czasu, zmianami pór roku i pogodą, uważane były za najpotężniejsze z bogów. Dostarczały one ludziom znaków, z których odczytywano omeny, spoglądały też na wszystkich z góry. U schyłku II tysiąclecia przed Chr. dokonano ważnej kompilacji omenów niebieskich - zapisanej na siedemdziesięciu tabliczkach znanych jako Enuma Anu Enli - których radzono się przez prawie tysiąc lat. Pieczęcie pochodzące z obszaru ówczesnego Izraela dowodzą, że bóstwa astralne były bardzo popularne. Mezopotamscy astrologowie znali wiele gwiazdozbiorów (wiele z nich, chociaż nie wszystkie, odpowiada znanym obecnie, inne zostały odkryte przez Greków). Nie znano jednak wówczas jeszcze zodiaku. Na temat dodatkowych informacji zob. komentarz do 2 Krn 33,5.
1,5. Moloch [BT: Milkom]. Zob. komentarz do Kpł 18,21 i Pwt 18,10. Wielu uważa, że Moloch był bogiem świata umarłych, wobec tego jego kult zawierał rytuały kananejskie związane z kultem zmarłych przodków. Pochodząca z XVIII w. przed Chr. fenicka inskrypcja wspomina o ofiarach składanych Molochowi przed bitwą przez wojowników Cylicji i ich nieprzyjaciół.
6 i tych, którzy się odwracają od Pana i którzy Pana nie szukają, i nie pytają o Niego.
7 Milczcie przed obliczem Pana Boga, gdyż bliski jest dzień Pański, bo już przygotował Pan ofiarę, poświęcił swoich zaproszonych. Ha 2,20 Za 2,17 Ap 8,1
1,7 Ten wiersz zaczyna się wezwaniem liturgicznym. Ukazuje dzień Jahwe jako ofiarę (Iz 34,6; Jr 46,10; Ez 39,17) składaną z mieszkańców Judy. Zaproszeni są tożsami z „poświęconymi” na ofiarę, jak w Jr 12,3.
8 W dniu zaś ofiary Pańskiej Ja ześlę karę na książąt i synów królewskich, i na wszystkich, którzy się ubierają w szaty cudzoziemskie. Wj 3,16+
1,8-9 W okresie nieletniości Jozjasza rządzą ludzie dworu podporządkowanego Asyrii.
1,8. Szaty cudzoziemskie. Ponieważ Juda znajdowała się pod obcym panowaniem (Asyrii, Egiptu i Babilonu) przez ponad sto lat, nie jest niczym zaskakującym, że urzędnicy państwowi i ludzie pragnący zjednać sobie przychylność zwierzchników ubierali się w cudzoziemskie stroje i przejmowali obce zwyczaje. Nie posiadamy pewnych informacji na temat stroju judejskiego i babilońskiego z tego okresu, pochodzących ze źródeł pisanych, dlatego nie można przeprowadzić porównania. Różnice mogły polegać na rodzajach ubiorów, które noszono, oraz ich stylu, a ponadto materiałach, sposobie tkania lub używanych barwnikach. Późniejsze przykłady przejmowania obcych wzorów można znaleźć w okresie hellenistycznym.
9 I w owym dniu ześlę karę na każdego, który przeskakuje próg, na tych, którzy napełniają dom swego pana gwałtem i oszustwem.
1,9 ześlę karę. Dosł.: „nawiedzę”. „Nawiedzenie” przez Jahwe jest zawsze specjalną interwencją, pomyślną lub nie; tu służy ukaraniu.
— który przeskakuje próg. BJ: „którzy wstępują na Stopień” (niewątpliwie chodzi o podstawę tronu), to osoby zbliżające się do króla.
1,9. Wstępowanie na próg. Próg był zwykle wykonany z pojedynczego kamienia umieszczonego w drzwiach, nieco powyżej poziomu podłogi. W zewnętrznej części progu wycinano gniazda, w których poruszały się bramy lub drzwi. Wysokość progu zapobiegała wypadnięciu drzwi. Wejścia zawsze uważano za miejsce święte i narażone na szczególne niebezpieczeństwo. Zgodnie z panującymi przesądami nastąpienie na próg mogło umożliwić demonom wdarcie się do wnętrza domu. Podobne zabobony przetrwały na Bliskim Wschodzie i w Azji, od Syrii przez Irak aż do Chin. Nie posiadamy jednak starożytnych informacji na temat tych przesądów.
10...
nbogdanus