KSIĘGA PRZYSŁÓW
Wstęp do Księgi Przysłów.
Prz 1. Tytuł i cel księgi. OGÓLNE NAPOMNIENIA MĄDROŚCI. Unikać złego towarzystwa. Wezwanie mądrości.
Prz 2. Zyski płynące z szukania mądrości.
Prz 3. Trzymaj się Boga!. Pouczenia społeczne.
Prz 4. Zachęta do nabycia mądrości.
Prz 5. Cudzołóstwo a wierność.
Prz 6. Cztery przestrogi.
Prz 7. Przeciw uwodzicielce.
Prz 8. Mądrość zaleca samą siebie.
Prz 9. Biesiada Mądrości.
Prz 10. PIERWSZY ZBIÓR NAUK MĄDROŚCI.
Prz 11.
Prz 12.
Prz 13.
Prz 14.
Prz 15.
Prz 16.
Prz 17.
Prz 18.
Prz 19.
Prz 20.
Prz 21.
Prz 22. SZCZEGÓLNE POUCZENIA MĘDRCÓW. Wstęp. Różne przestrogi.
Prz 23.
Prz 24. Nowe przepisy. DRUGI ZBIÓR NAUK MĘDRCÓW. Sprawiedliwość w sądzie. Różne wskazówki. Lenistwo.
Prz 25. DRUGI ZBIÓR PRZYSŁÓW SALOMONA.
Prz 26.
Prz 27.
Prz 28.
Prz 29.
Prz 30. NAUKI AGURA.. Świadomość niewiedzy. Wielkość Boga. Złoty środek. Rodzaj niewierny. ZBIÓR BEZIMIENNY. Różne nauki.
Prz 31. NAUKI LEMUELA. Czystość. Umiarkowanie. Sprawiedliwość. POEMAT O DZIELNEJ NIEWIEŚCIE.
Wstęp do Księgi Przysłów
Księga Przysłów zwana jest też Księgą Przypowieści (za LXX: Paroimiai, choć Wlg ma Proverbia, co bliższe jest oryginału: Meszalim). Nazwa hebrajska ma szersze znaczenie, określając pouczenia religijne lub moralne, wyrażone językiem sugestywnym, obrazowym, który wymaga od czytelnika pewnego wmyślenia się w treść. Nauki podane są w formie poetyckiej, gdzie wiersz składa się z dwu albo trzech stychów, posiadających swoistą rytmikę słów akcentowanych, zbliżoną do naszego wiersza tonicznego. Liczba akcentów w poszczególnych stychach jest mniej więcej stała. Ważną cechą przysłów jest odpowiedniość myśli, czyli paralelizm poszczególnych stychów. W zbiorach przysłów znajdujemy paralelizm przeciwstawny, synonimiczny i ciągły. Niektóre zbiory, jak część wstępna (rozdz. 1-9 [->Prz 1,1]) lub poemat o dzielnej niewieście, dzielą się na strofy, zaczynające się od tych samych słów. Ścisły podział na strofy może być oparty jednak wyłącznie na analizie treści.
Księga nie jest jednolitym dziełem tego samego autora, lecz pracą zbiorową, złożoną z tekstów poszczególnych autorów, pochodzących z różnych epok. Nieznany autor z V w. przed Chr. zebrał poszczególne zbiory w jedną całość i sam prawdopodobnie napisał część wstępną (rozdz. 1-9).
Prócz tej wstępnej części na księgę składają się jeszcze następujące zbiory:
Dwa zbiory Salomona: Prz 10,1-22,16 oraz Prz 25,1-29,27.
Dwa zbiory Nauk Mędrców: Prz 22,17-24,22 oraz Prz 24,23-34.
Nauki Agura: Prz 30,1-14.
Zbiór bezimienny: Prz 30,15-33.
Nauki Lemuela: Prz 31,1-9.
Poemat o dzielnej niewieście: Prz 31,10-31.
Literatura mądrościowa tworzyła specjalny rodzaj literacki znany na całym Bliskim Wschodzie, stąd jej szczególny charakter i styl. Można się było tego nauczyć u stóp swego mistrza razem ze skomplikowaną sztuką pisania i redagowania dokumentów państwowych. Ten rodzaj literacki dzielił się na różne gatunki: gnoma, satyra, przypowieść, bajka, alegoria, zagadka, liryka pouczająca oraz poemat roztrząsający trudne zagadnienia życiowe. Zwraca się obecnie uwagę na ich religijny charakter, choć wśród autorów nie brakło tam i wolnomyślicieli.
W ST ten rodzaj literacki pojawia się od początku monarchii razem z urzędnikami dworskimi, którzy musieli istnieć i przedtem. Najbardziej otaczał się nimi Salomon, chcąc podnieść znaczenie swojej stolicy. Uchodził też w opinii i tradycji późniejszej za klasycznego opiekuna i znawcę mądrości.
Od początku mądrość w Izraelu nosi swój odrębny charakter, przystosowany do religii jahwizmu, choć podany odrębnym stylem, zgodnie z prądem międzynarodowym.
Przewijają się tu dwa nurty. Według jednego mądrość jest dostępna i konieczna dla każdego człowieka, stąd równoznaczna z postępowaniem moralnym. Przeciwieństwem jej jest głupota - upadek moralny, niewierność względem Boga. Drugi nurt upatruje w mądrości właściwość samego tylko Boga, niedostępną dla człowieka. Obydwa nurty istnieją i rozwijają się równocześnie w społeczeństwie.
Najczęściej zwraca się uwagę na następujące nakazy i cnoty: sprawiedliwość, roztropność, umiarkowanie, pracowitość, pokorę, czystość, miłość bliźniego, dobre wychowanie dzieci i rozumny sposób rządzenia poddanymi. Podstawą cnót i ich koroną zarazem jest bogobojność. Ten religijny ton wyciska swe znamię na całej moralności Księgi Przysłów, choć bardzo często autorzy szukają uzasadnień tylko w doświadczeniu, w użyteczności cnoty dla życia codziennego. Mędrcy ci chcą pouczyć prostego, niedoświadczonego człowieka o użyteczności cnoty przynoszącej szczęście, bogactwo, chwałę i wzięcie u ludzi, a nade wszystko Boże upodobanie. Humanizm tych autorów jest humanizmem religijnym.
Przy tłumaczeniu uwzględniono nową filologię porównawczą języków północno-zachodniej grupy semickiej, co pozwoliło na lepsze zrozumienie tekstu bez konieczności częstego uciekania się do jego zmiany.
Prz 1
Tytuł i cel księgi
1 Przysłowia Salomona, syna Dawida, króla w Izraelu.
1,1. Mędrcy. Tradycja opowiadająca o mędrcach, którzy zgłębili tajemnicę mądrości, ma długie dzieje w starożytnych kulturach Bliskiego Wschodu. Sposób wykorzystywania takich utworów mądrościowych jak Nauki Ptah-Hotepa i Pouczenia Amenemope wskazują, że w Egipcie i Mezopotamii istniały szkoły mądrościowe. „Mędrzec” był dla swoich uczniów niczym „ojciec”, przekazując im skarby mądrości starożytnej kultury oraz dostarczając osobistego wzoru do naśladowania. Źródła mezopotamskie wskazują, że owi mędrcy zajmowali jakieś stanowiska w pałacowej biurokracji królewskiej, być może jako członkowie klasy pisarzy. „Słowa” mędrców obejmowały eseje poświęcone osobistemu rozwojowi człowieka oraz zasadom etykiety obowiązującym w różnych sytuacjach życiowych. Wypowiedzi mędrców dostarczały też krótkich rad w sprawach politycznych i dyplomatycznych. W ten sposób stanowili mędrcy swoistą pamięć kulturową, przechowującą i przekazującą następnym pokoleniom podstawowe wartości społeczne.
1,1. Salomon jako mędrzec. W 1 Krl 3,7-12 Salomon poprosił o „serce pełne rozsądku do sądzenia i rozróżniania dobra od zła”, by dobrze panować nad swoim ludem, i otrzymał je od Boga. Tradycja opowiadająca o Salomonie jako mądrym królu pojawia się ponownie we wprowadzeniu do Księgi Przysłów. Wiele przejawów jego mądrości opisano szczegółowo w 1 Krl 4,30-33 (zob. komentarz do tych wersetów).
PARALELE MOTYWÓW Z KSIĘGI PRZYSŁÓW W UTWORACH ZE STAROŻYTNEGO BLISKIEGO WSCHODU. Kilka utworów z egipskiej i mezopotamskiej literatury mądrościowej zawiera paralele (językowe, stylistyczne i treściowe) do Księgi Przysłów. Wśród kompozycji ze starożytnego Egiptu wymienić tutaj można (w kolejności chronologicznej): Nauki Ptah-Hotepa (ok. 2500 przed Chr.), Opowieść o wymownym wieśniaku (ok. 2000 przed Chr.), Pouczenia Amenemope (ok. 1200 przed Chr.) i Pouczenia Ankszeszonki (ok. 200 przed Chr.). Wspólne elementy odnaleźć można również w Memfijskiej teologii stworzenia (ok. 2200 przed Chr.) i Rozważaniach o samobójstwie(ok. 2000 przed Chr.). Podobne wypowiedzi mądrościowe pojawiają się też w asyryjskim utworze Słowa Ahikara (ok. 700 przed Chr.), a także w ugaryckim eposie o Baalu i Anat oraz o Akchat (ok. 1400 przed Chr.). Większość podobieństw w utworach z literatury mądrościowej przypisać można uniwersalnemu charakterowi wypowiedzi mądrościowych oraz bardzo rozpowszechnionej praktyce zapożyczania zwrotów, obrazów, przysłów, a nawet całych przypowieści lub opowieści. Oto kilka przykładów:
- Księga Przysłów 1,12 opisuje grób za pomocą obrazu ust pożerających swoje ofiary. Ta sama obrazowość powraca w eposie o Baalu i Anat, gdzie bóg śmierci, Mot, „pożera swoją zdobycz”, zgarniając ją „obiema rękami”.
- Księga Przysłów 6,23-29 i 7,24-27 przestrzega mądrego syna, by opanował swoje pożądanie kobiety, które może go doprowadzić do katastrofy. Podobnie Ptah-Hotep doradza, by „trzymać się z dala od kobiety w domu” i „myśleć o interesach”.
- Księga Przysłów 16,8 i 21,9 stanowi przykład wypowiedzi mądrościowej opartej na schemacie „lepiej... niż...”. Schemat ten można odnaleźć również w Pouczeniach Ankszeszonki („Lepiej mieszkać we własnym domu niż w pałacu innego”) i Pouczeniach Amenemope („Lepszy bochenek chleba i pogodne serce niż wszystkie bogactwa świata i zmartwienie”).
- Motyw progresji pojawiający się w Prz 6,16-19 („Tych sześć rzeczy w nienawiści ma Pan, a siedem budzi u Niego odrazę”) został wykorzystany również przez Ahikara: „Dwa rodzaje ludzi są rozkoszą, w trzecim Szamasz ma upodobanie”.
- Idealna żona opisana w Prz 31,27-31 jest też wysławiana przez Ptah-Hotepa, podobnie jak syn gotowy uważnie słuchać ojca (zob. Prz 2,1-5).
- „Słowa mędrca” zapisane w Prz 21,17 - 24,22 pod względem budowy wzorują się na egipskim utworze Pouczenia Amenemope. Obydwa rozpoczyna ogólne wprowadzenie, po którym następuje trzydzieści wypowiedzi zawierających bardzo podobne rady na różne tematy. Na przykład w Pouczeniach Amenemope i Prz 22,22 zakazuje się wykorzystywania ubogich i słabych. Egipski mędrzec i tekst Prz 23,10 radzą też zgodnie nie przesuwać prastarej miedzy, aby „nie zniszczyły cię wyrzuty sumienia”.
2 Aby poznać mądrość i karność, aby zrozumieć słowa rozsądku, 3 aby zdobyć karny rozsądek, sprawiedliwość, rzetelność i prawość, 4 aby prostaczkom udzielić rozwagi, a młodym – wiedzy i roztropności.
5 Mądry, słuchając, pomnoży wiedzę, rozumny biegłości nabędzie, Prz 22,17; Koh 9,17 Ps 111,10; Prz 9,10; Prz 15,33;
6 aby pojąć przysłowie i trudne zdanie, słowa mędrców i ich zagadki.
1,6. Rodzaje wypowiedzi mądrościowych. W wersecie tym wymieniono trzy z wielu rodzajów wypowiedzi mądrościowych. Przysłowie lub maszal to aforyzm - krótka wypowiedź składająca się często z przeciwstawnych strof paralelnych. Zwykle posiada morał i zawsze odznacza się charakterem dydaktycznym. Przypowieści to szersze utwory oparte na zasadzie przeciwieństwa, które w formie narracyjnej opowiadają jakąś historię i skłaniają słuchaczy do odkrycia drugiego lub ukrytego znaczenia (zob. dwie pierwsze wypowiedzi w 2 Sm 12,1-10). Chociaż w Księdze Przysłów nie ma zagadek, były one najwyraźniej rozpowszechnioną formą zabawy umysłowej (zob. komentarz na temat zagadki Samsona w Sdz 14,12-14). Hebrajski termin oznaczający zagadkę, pochodzący od rdzenia zwykle tłumaczonego jako „szyderczy” lub „cyniczny”, pojawia się tylko w Prz 1,6. Może to być odczytane jako próba zakwestionowania zagadek jako prawdziwych wypowiedzi mądrościowych. Dłuższe kompozycje zaliczane do gatunku literatury mądrościowej znaleźć można w Księdze Koheleta zawierającej całe grupy wypowiedzi oraz refleksji na temat absurdalności życia. Najobszerniejszą kategorię mądrościową w całej Biblii hebrajskiej stanowią rozważania filozoficzne z Księgi Hioba. Posługując się powszechnie znanym tematem cierpienia, Hiob i jego przyjaciele badają, a nawet osobiście testują przyczyny, dla których ból i cierpienie nawiedzają sprawiedliwego.
7 Podstawą wiedzy jest bojaźń Pańska; lecz głupcy odrzucają mądrość i karność. Hi 28,28; Syr 1,14
1,7 „Bojaźń Jahwe” w Biblii (por. Wj 20,20+; Pwt 6,2+) odpowiada mniej więcej temu, co my nazywamy religijnością albo pobożnością. Jest zarazem początkiem (9,10; 15,33; Hi 28,28; Ps 111,10; Syr 1,14.20) i ukoronowaniem (Syr 1,18; 19,20; 25,10-11; 40,25-27) mądrości głęboko religijnej, w której się rozwija taka osobista relacja z Bogiem przymierza, że się łączą bojaźń i miłość, uległość i zaufanie (por. Ps 25,12-14; 112,1; 128,1; Koh 12,13; Syr 1,27-28; 2,7-9.15-18; itd.).
OGÓLNE NAPOMNIENIA MĄDROŚCI
Unikać złego towarzystwa
8 Synu mój, słuchaj karcenia swego ojca, nie odrzucaj pouczenia swej matki, Prz 6,20
1,8. Napomnienia skierowane do syna. Wezwanie do słuchania pouczeń rodziców stanowi dopełnienie prawa nakazującego dzieciom czcić ojca i matkę (Wj 20,12). Tak więc mądrość matek, które były zwykle pierwszym nauczycielem dziecka, zrównana została z mądrością ojców. Wypowiedzi te stanowią pewien kontrast w stosunku do pouczeń z Nauki Ptah-Hotepa i Stów Ahikara, gdzie wspomina się jedynie o tym, by syn zważał na naukę „ojca”. Słowo „syn” oznacza tego, do kogo kierowane są nauki mądrości, i nie musi zakładać istnienia więzów krwi. Uczniowie uczyli się na pamięć przysłów i analogii używanych przez nauczycieli, przy czym mądrzy stosowali w praktyce to, czego się nauczyli (zob. Oz 14,9). Pominięcie córek odzwierciedla sytuację historyczną, w której kształcono zwykle królewskich synów, nie przywiązując wagi do kształcenia królewskich córek.
9 gdyż są wieńcem powabnym dla głowy i naszyjnikiem cennym dla twej szyi. Prz 4,9 Prz 3,22; Syr 6,24; Syr 6,29
1,9. Wieniec i naszyjnik. Słowa ojca i matki, stanowiące ucieleśnienie mądrości całej wspólnoty, mogą stać się wieńcem zdobiącym skroń syna lub łańcuchem/naszyjnikiem urzędnika. Podobnie jak zwycięzca zawodów ozdabiany był wieńcem, zaś nowo mianowany urzędnik łańcuchem i szatą będącą symbolem urzędu, zważający na pouczenia rodziców syn miał mieć zapewnione pomyślne i ustabilizowane życie (zob. Prz 4,1-6). Ptah-Hotep powiada: „Mądry idzie za radą nauczyciela [i] doznaje powodzenia we wszystkich zamierzeniach”. W literaturze egipskiej Maat, bogini związana z mądrością, prawdą i sprawiedliwością, dostarczała wieńca zwycięstwa bogom i była ukazywana w postaci łańcucha umieszczonego na szyi różnych urzędników.
10 Kiedy cię, synu, zwodzą występni, nie gódź się, Ps 1,1
11 choćby rzekli: Pójdź z nami, czyhajmy na krew, zaczajmy się bez powodu na niewinnych. Ps 9,8; Syr 11,32
12 Wchłoniemy ich żywych jak Szeol, zdrowych – jak schodzących do grobu. Lb 16,33+
13 Znajdziemy wszelkie kosztowności, napełnimy domy swe łupem. 14 Dziel swój los razem z nami: jedna sakwa dla nas wszystkich. 15 Synu mój, nie chodź ich drogą, powstrzymaj swą stopę od ich ścieżki,
16 gdyż nogi ich pędzą do zbrodni, śpieszno im, bo krew chcą wytoczyć. ...
nbogdanus