Nerczuk Z., Żywot Protagorasa u Diogenesa Laertiosa.pdf

(826 KB) Pobierz
Studia Antyczne i Mediewistyczne 9 [44] (2011)
PL ISSN 0039–3231
ZBIGNIEW NERCZUK (INSTYTUT FILOZOFII UMK)
ŻYWOT
PROTAGORASA U DIOGENESA LAERTIOSA
(ŻYWOTY
I POGLĄDY SŁYNNYCH FILOZOFÓW,
IX, 50–56)
Jedną z wielkich zagadek historii
lozoi starożytnej stanowi osoba i dzieło Pro-
tagorasa z Abdery. Historia określa go jako „ojca sostyki”, najważniejszego z grona
sostów, o którego znaczeniu może
świadczyć
to,
że
Platon poświęca mu dialog nazwa-
ny jego imieniem oraz referuje poglądy Protagorasa w dialogu
Teajtet,
a Arystoteles
omawia i krytykuje jego tezy w księdze
G
Metazyki.
Mimo dużego
lozocznego
znaczenia myśl Protagorasa jest nam prawie całkowicie nieznana. Tak jak w przypadku
pozostałych sostów, olbrzymia trudność rekonstrukcji poglądów Protagorasa wynika
z faktu zaginięcia jego dzieł, będącego w dużej mierze wynikiem złej sławy sostów.
Jak pisze G. B. Kerferd, analizując przyczyny wyparcia sostów z dziejów
lozoi:
“Their general omission from the doxographic tradition, coupled with the Platonist
and Aristotelian view that their thought and teaching was bogus, meant that they were
indeed virtually ignored by Hellenistic scholarship, and even such of their works as
did survive were not read”
1
. Niesława, w jaką popadła cała sostyka, spowodowała,
że
w biegu dziejów zaginęły wszystkie dzieła Protagorasa, a zachowały się tylko poje-
dyncze zdania: słynne formuły rozpoczynające
Prawdę
oraz
O bogach
oraz nieliczne
fragmenty doksograczne.
Brak dzieł samego Protagorasa zmusza nas z kolei do oparcia rekonstrukcji poglą-
dów na fragmentach doksogracznych. Z ich interpretacją związane są jednak następne
problemy. Wśród niewielkiej liczby zachowanych przekazów, oprócz krytycznych czy
polemicznych nawiązań zawartych w dialogach Platona czy pismach Arystotelesa, prze-
ważającą część stanowią teksty autorów późnego antyku, wśród których są przekazy
Plutarcha, Atenajosa, Flawiusza Filostrata, Tertuliana, Klemensa Aleksandryjskiego,
Porriusza, Sekstusa Empiryka oraz Diogenesa Laertiosa. Lektura tych przekazów
wymaga szczególnej ostrożności, często zawierają one bowiem typowe dla późnego
antyku pomieszanie wątków czysto
lozocznych z motywami charakterystycznymi
dla powieści przygodowych, fantastyki i moralizującej biograstyki. W ich przypadku
oddzielenie prawdy od fałszu to zadanie arcytrudne, wymagające starannego porówna-
nia przekazów, zbadania zależności między poszczególnymi
źródłami
oraz odrzucenia
tego, co jest wynikiem perspektywy
lozocznej ich autorów.
Szczególne miejsce wśród przekazów doksogracznych zajmuje
żywot
Protagorasa
zawarty w
Żywotach
i poglądach słynnych
lozofów
Diogenesa Laertiosa. Spośród
1
G.
B. Kerferd,
The sophistic movement,
Cambridge 1981, s. 36.
52
ZBIGNIEW NERCZUK
przekazów późnoantycznych jest on najdłuższy, zawierając całe bogactwo informacji
o różnym charakterze. Bez względu na ogólną ocenę Diogenesa Laertiosa jako dokso-
grafa, badacz
lozoi starożytnej nie może przejść obok tego tekstu obojętnie. Dla
historyka jest to skarbnica informacji, których wiarygodność musi zostać poddana
starannej ocenie i skonfrontowana z innymi przekazami.
Niniejszy przekład może zaskakiwać pewnym przerostem komentarza, którego roz-
miary z pewnością nie ułatwiają lektury samego
żywota
Protagorasa. Wielkie znaczenie
tekstu Diogenesa Laertiosa dla badań nad Protagorasem wydaje się usprawiedliwiać
jednak takie postępowanie. Przekład ten wraz z komentarzem ma bowiem stanowić ro-
dzaj wprowadzenia do badań nad Protagorasem, zawierając zarys głównych problemów
oraz proponowanych przez badaczy rozwiązań, a także podejmując próbę wykorzysta-
nia tekstu Diogenesa Laertiosa w sposób, który byłby adekwatny do znaczenia tego
przekazu.
Studia Antyczne i Mediewistyczne 9 [44] (2011)
PL ISSN 0039–3231
DIOGENES LAERTIOS
PROTAGORAS (IX, 50–56)
*
[50] Protagoras, syn Artemona albo, jak [twierdzą] Apollodor
1
i Dinon w piątej
księdze
Opowieści perskich,
[syn] Maiandriosa
2
, obywatel Abdery, zgodnie z tym, co
mówi Heraklides z Pontu w
O prawach
3
, który powiada także,
że
napisał on prawa dla
Turioi
4
; jak mówi zaś Eupolis w
Pochlebcach
5
, obywatel Teos
6
; powiada bowiem:
Podstawą przekładu jest wydanie
Diogenis Laertii vitae philosophorum,
ed. H. S. Long, 2
vols. Oxford 1964 (repr. 1966).
1
FGrHist
244 F 70.
2
Tak twierdzi również Flawiusz Filostrat (DK 80 A2), który, jak można sądzić na tej podstawie,
że
wspomina w swoim tekście o związkach Protagorasa z perskimi magami, korzystał z
Opowieści
perskich
Dinona (dzieło to cieszyło się wielkim autorytetem jako
źródło
wiedzy o historii Persji).
3
Wehrli VII, fr. 150.
4
Perykles zakłada Turioi w 444/443 p.n.e. w ramach swej polityki wspomagania państw słab-
szych. Była to osada „mieszana”, ogólnogrecka. Perykles chciał w ten sposób zdobyć kontrolę nad
źródłami
dostaw zboża do Grecji. Szerzej na temat kontekstu politycznego założenia Turioi por.
R. Turasiewicz (Sofista
Gorgiasz w kręgu mocarstwowej polityki Aten,
„Meander” 25 (1970), s.
305–329): Protagoras miał ułożyć prawa dla Turioi podobno na
życzenie
Peryklesa (s. 306). O tym,
jak blisko Protagoras związany był z Peryklesem,
świadczyć
może to,
że
w Platońskim przedsta-
wieniu sofisty w
Protagorasie
(315a) otaczają go dwaj synowie Peryklesa – Paralos i Ksantyppos.
O szczególnych związkach Peryklesa z sofistami
świadczy
również fakt,
że
Aischines ze Sfettos
pisze dialog pt.
Aspazja,
w którym przedstawia, jak
żona
Peryklesa Aspazja nauczała męża gor-
giańskiej sztuki wymowy (R. Turasiewicz,
Sofista...,
s. 308). Spisanie praw z pewnością mogło
stanowić praktyczny wyraz politycznych zainteresowań Protagorasa, które zaznaczają się w Pla-
tońskim opisie sofisty w
Protagorasie;
wskazuje na nie również tytuł zaginionego dzieła,
Politeia,
wymieniony w katalogu pism Protagorasa u Diogenesa Laertiosa (por. niżej IX, 55). Być może
omówienie politycznych poglądów Protagorasa zawierało zaginione pismo Kritona zatytułowane
Protagoras albo Polityk,
o którym wspomina Diogenes Laertios (II, 121).
5
Ta zaginiona sztuka Eupolisa, przedstawiciela komedii staroattyckiej, potwierdza fakt obec-
ności Protagorasa w Atenach.
Pochlebcy
(Kolakes) Eupolisa pokonały w roku 421
Pokój
Arysto-
fanesa. Eupolis przedstawiał w tym tekście wielkich sofistów jako pasożytów bawiących w domu
Kalliasa. W komedii sofiści grali rolę chóru. Przedstawiają się oni w parabazie ( fr. 159). Na czele
sofistów stał Protagoras. Wydaje się,
że
komedia Eupolisa stanowiła inspirację dla scenerii pla-
tońskiego
Protagorasa
(ten bardzo wiarygodny pogląd głosi np. E. Dupréel,
Les Sophistes. Pro-
tagoras, Gorgias, Prodicus, Hippias,
Neuchâtel 1948, s. 14). Na temat Eupolisa por. S. Dworacki,
Eupolis i fragmenty jego komedii,
Poznań 1991. Por. także Atenajos (DK 80 A11).
6
Z wyjątkiem tego miejsca u Diogenesa Laertiosa pozostałe
świadectwa
mówią o tym,
że
Protagoras pochodził z Abdery. Być może tę różnicę w przekazie, jak można sądzić, dobrze za-
znajomionego z sofistami Eupolisa, wyjaśnia fakt,
że
Abdera była kolonią Teos.
*
54
DIOGENES LAERTIOS
a w
środku
jest Protagoras z Teos
7
.
On, a także Prodikos z Keos, pobierali opłatę za odczytywanie mów
8
. A Platon
w
Protagorasie
mówi,
że
Prodikos ma niski głos
9
.
Protagoras był uczniem Demokryta
10
. Był nazywany „Mądrością”
11
, jak podaje Fa-
vorinus w
Historiach rozmaitych
12
.
[51] Jako pierwszy powiedział,
że
istnieją dwa sprzeczne ze sobą twierdzenia na te-
mat każdej rzeczy
13
; argumentował
14
za nimi także, robiąc to jako pierwszy
15
.
146a Kock = fr. 157 Kassel & Austin.
dotyczy zapłaty za publiczną pokazową prezentację mów (epideikseis). Podobną
praktykę uprawiali także inni sofiści – Hippiasz (w Platońskim dialogu
Hippiasz Większy
[DK 86
A7] chwali się,
że
zarobił więcej niż Protagoras) czy Gorgiasz (akcja dialogu Platona
Gorgiasz
toczy się po takiej
epideiksis
Gorgiasza). Poniżej znajdziemy także wzmiankę o drugiej formie
zarobkowania sofistów – pobieraniu opłaty za naukę (DL IX, 52). Obu sofistów wiąże ze sobą to,
że
według Suda (DK 84 A1) Prodikos był uczniem Protagorasa (podobny przekaz u Hezychiusza
[DK 80 A3]). Diogenes Laertios wydaje się jednak wspominać w tym miejscu o Protagorasie
i Prodikosie ze względu na udział obu sofistów w Platońskim dialogu
Protagoras.
9
Por. Platon,
Protagoras,
316a (DK 84 A2). Trudno dopatrzyć się jakiegoś związku między
informacją o niskim głosie Prodikosa a
żywotem
Protagorasa. Została ona zamieszczona pew-
nie ze względu na to,
że
Platon wspomina o tym w dialogu zatytułowanym imieniem sofisty
(315e–316a), w którym występują zarówno Protagoras, jak i Prodikos.
10
Przekaz ten jest jednak mało wiarygodny (por. np. A. Krokiewicz,
Protagoras i Gorgiasz,
[w:]
Epoka Peryklesa,
Warszawa 1949, s. 319–327), chociaż pojawia się również u innych auto-
rów (por. np. Euzebiusz, DK 80 B4). Argumentem przeciw niemu jest chronologia: Protagoras
z pewnością był znacznie starszy od Demokryta, o czym mówi w Platońskim
Protagorasie
sam
sofista, wspominając,
że
mógłby być ojcem wszystkich zgromadzonych, nawet urodzonego w ro-
ku 470/469 p.n.e. Sokratesa (DK 80 A5). Mniej znaczącym argumentem przeciwko tej informacji
są
ślady
polemiki Demokryta z Protagorasem: Demokryt miał bronić założeń filozofii przyrody
przed zarzutami Protagorasa (E. Dupréel,
Les sophistes...,
s. 28–29). Wydaje się,
że
głównym
powodem, dla którego
świadectwa łączą
tych filozofów, jest fakt, iż obaj pochodzili z Abdery.
11
Wedle dostępnych nam
źródeł
przydomek „Sophia” nosił Demokryt (DK 68 A18), podczas
gdy Protagoras wedle Hezychiusza miał przydomek „logos” (DK 80 A3). Aelian (Variae
Histo-
riae,
IV, 20) pisze,
że
Demokryta nazywano „Filozofią”, Protagorasa „Logosem”.
12
Fr. 45 Mensching = fr. 77 Barigazzi =
FGrHist
III 583.
13
DK 80 B6a.
14
G. B. Kerferd (The
sophistic...,
s. 84) zwraca uwagę,
że
termin
sunerwt©n
pełni funkcję
terminus technicus
w okresie hellenistycznym. Kerferd tłumaczy to wyrażenie w tym miejscu
„to propound arguments involving a series of stages”. Warto dodać,
że
termin ten musiał być
szczególnie związany z ruchem sceptycznym, ponieważ wielokrotnie pojawia się w pracach póź-
noantycznego sceptyka Sekstusa Empiryka.
15
Fragment ten wyjaśnia m.in. G. B. Kerferd (The
sophistic...,
s. 84). Jest to nawiązanie do
fundamentalnej dla sofistów nauki „dwu mów” (dissoi
logoi),
która – jak można sądzić – pod
wpływem ironicznych przekazów Platona zyskała miano „sztuki antylogicznej”. Kluczowe dla
zrozumienia sedna tej nauki jest drugie zdanie zawarte u Diogenesa, które można interpreto-
wać tak,
że
Protagoras dowodził prawdziwości obu twierdzeń antytezy. W przekazie Diogenesa
Laertiosa oddany zostaje zatem najważniejszy element koncepcji „dwu mów”, mianowicie to,
że
„both opposing arguments could be expressed by a single speaker, as it were within a single
complex argument” (Kerferd,
The sophistic...,
s. 84). Z biegiem dziejów z Protagorasowej sztuki
8
Informacja
7
Fr.
PROTAGORAS (IX, 50–56)
55
Rozpoczął gdzieś w taki oto sposób
16
:
wszystkich rzeczy miarą [jest] człowiek, istniejących,
że
istnieją, nieistniejących,
że
nie istnieją
17
.
Mawiał,
że
dusza nie jest niczym innym jak spostrzeżeniami, jak twierdzi Platon
w
Teajtecie
18
, i
że
wszystko jest prawdziwe
19
. A gdzie indziej
20
zaczął w jakiś taki sposób:
„dwu mów” rozwinęła się sceptyczna nauka o równosilności twierdzeń, którą Sekstus Empiryk
definiuje następująco:
pantˆ lÒgJ lÒgon ‡son ¢nt…keitai
(Zarysy
pyrrońskie,
I, 202 n.).
16
DK 80 B1. Zastanawiać może fakt,
że
Diogenes Laertios nie podaje tytułu dzieła, w któ-
rym zawarte było najsłynniejsze Protagorasowe twierdzenie, lecz posługuje się jedynie słowem
pou
(gdzieś). Jest to najprawdopodobniej wynikiem tego,
że
w tym miejscu
źródłem,
z którego
korzysta, jest przekaz Platona w
Teajtecie
(152a2–a4), który również ogranicza się przy przed-
stawieniu tezy Protagorasa do słowa
pou:
φησˆ γ£ρ που π£½τω½ χρημ£τω½ μšτρο½
¥½θρωπο½
ε½αι, τî½ μ½
Ô½τω½ æς œστι,
τî½ δ μ¾
Ô½τω½ æς
οÙκ
œστι½.
Świadectwa
przedstawiają dwa
różne tytuły dzieła zawierającego tę słynną formułę:
Mowy obalające
(Sekstus Empiryk,
Przeciw
matematykom
(AM), VII, 60 [DK 80 B1]) i
Prawda
(Platoński
Teajtet,
161c [DK 80 B2];
Kratylos,
391b–c [DK 80 A24]).
Świadectwo
Diogenesa Laertiosa nie wnosi więc nic do dyskusji na temat
tego, który z tytułów jest pierwotny, ani nie rozstrzyga, czy oba tytuły
Aletheia
i
Kataballontes
faktycznie odnoszą się do tego samego tekstu. Warto zwrócić uwagę,
że żadnego
z tytułów – ani
przedstawianego przez Platona, ani przez Sekstusa – nie ma w katalogu dzieł sofisty zamieszczo-
nym poniżej (DL IX, 55), co najczęściej tłumaczy się lacuną.
17
Jest to słynna teza określana mianem
homo-mensura,
którą przedstawia także Platon w
Te-
ajtecie
(DK 80 B1) oraz parafrazuje w
Kratylosie
(DK 80 A13). Wśród badaczy od dekad toczy się
dyskusja na temat interpretacji tego sformułowania. Por. krótkie omówienie w: G. B. Kerferd,
The
sophistic...,
s. 85 nn. oraz próbę odczytania twierdzenia Protagorasa w kontekście przedstawia-
nym w
Teajtecie
w: Z. Nerczuk,
Miarą jest każdy z nas. Projekt zwolenników zmienności rzeczy
w platońskim „Teajtecie” na tle myśli sofistycznej,
Toruń 2009, s. 122–127.
18
Diogenes Laertios mówi w tym miejscu wprost,
że
czerpie z Platońskiego
Teajteta.
Większość
badaczy uważa,
że
Diogenes odsyła do
Teajteta,
152a nn. (por. np. F. M. Cornford,
Plato’s Theory of
Knowledge,
London 1946, s. 33). Jednak twierdzenie w takiej postaci nie pojawia się w
Teajtecie,
lecz
jest, co najwyżej, interpretacją utożsamienia wiedzy i spostrzeżenia głoszoną przez referowanego
w dialogu Protagorasa (por. Z. Nerczuk,
Miarą...,
s. 118 nn.). Warto pamiętać,
że
aistheseis
(spostrze-
żenia)
są w dialogu rozumiane tak szeroko,
że
obejmują wszelkie
pathe
(doznania), a zatem przyjem-
ności, smutki, pragnienia, lęki etc. (por. Z. Nerczuk,
Miarą...,
s. 118–121). Wśród badaczy toczy się
dyskusja na temat wiarygodności przekazu Platona zawartego w
Teajtecie,
w którym Sokrates dekla-
ruje, iż przedstawia poglądy Protagorasa (por. omówienie dyskusji w: Z. Nerczuk,
Miarą...,
s. 17–27).
19
Diogenes korzysta z tego samego
źródła,
którym jest albo Platoński
Teajtet,
albo tekst
opisujący twierdzenia Protagorasa na podstawie
Teajteta.
Podobnie jak poprzednia teza również
to zdanie nie jest cytatem z
Teajteta,
ale swobodnym wnioskiem wyprowadzonym na podstawie
przypisywanych Protagorasowi w dialogu twierdzeń. Jak można sądzić, „wszystko” oznacza
w tym miejscu, zgodnie z
Teajtetem
(167a–b), „wszystkie spostrzeżenia” czy „doznania”, tak jak
we fragmencie, w którym Sokrates, referując naukę Protagorasa w tzw. „apologii”, mówi:
™peˆ
oÜ t… ge yeudÁ dox£zont£ t…j tina Ûsteron ¢lhqÁ ™po…hse dox£zein: oÜte g¦r t¦ m¾ Ôn-
ta dunatÕn dox£sai, oÜte ¥lla par' § ¨n p£scV, taàta d ¢eˆ ¢lhqÁ
(por. G. B. Kerferd,
The sophistic...,
s. 88). Na temat konsekwencji przyjęcia prawdziwości wszystkich spostrzeżeń
w
Teajtecie
por. Z. Nerczuk,
Miarą...,
s. 115–152.
20
Diogenes zaznacza,
że
zdanie o bogach rozpoczynało inny tekst niż poprzednio wzmian-
kowane dzieło zawierające twierdzenie
homo-mensura
(¢llacoà [gdzie indziej]). Odpowiada

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin