04_Podst-kult-narod_Religia.doc

Zdzisław Dębicki, ­PODSTAWY KULTURY NARODOWEJ

­

RELIGJA

Najpotężniejszym łącznikiem pomiędzy ludźmi są uczucia. Serca, które jednakowo czują, zespalają się silniej i mocniej, niż mózgi, które jednakowo myślą: „Bez serc, bez ducha, to szkie­le­tów ludy”.

Nie rozum też, ale uczucia stanowią o sile naszego przywiązania do ziemi rodzinnej i do języka ojczystego. Rozum może stwierdzić, że świat jest jednakowy wszędzie, że chleb jednakowo smakuje na całej kuli ziemskiej, że miłość jest jednakowo słodka pod niebem północy czy południa. Rozum może nawet uzasadnić, że są ziemie piękniejsze i bogatsze od naszej, języki melodyjniejsze i milsze dla ucha. Uczucie nie zgodzi się na to nigdy. Zaprotestuje i, jak Pan Tadeusz, przełoży zawsze soplicowską brzozę nad cyprysy i laury wileńskiego ogrodu botanicznego.

Wielka rzeka miłości ojczyzny, która przepływa przez duszę narodu, nie jest też niczym in­nym, jak połączeniem tych uczuć-strumieni, które, z rozmaitych źródeł biorąc początek, do jed­ne­go zmierzają celu, w jedno spływają łożysko.

Mówić tedy o miłości ojczyzny znaczy to Samo, co mówić o uczuciach, które z nas uczyniły naród, które związały nas na zawsze pomiędzy sobą węzłami wspólnych przywiązań.

Obok miłości dla ziemi i języka takim węzłem jest także wspólne nam uczucie religijne, również wrodzone jak i tamte uczucia i również, jak i ono, potężne.

Mieliśmy kiedyś własny świat uczuciowo-religijny, słowiańsko-lechicki, ale świat ten dawno zaginął. Ledwie okruchy i szczątki jego doszły do nas. Nie możemy więc dzisiaj tam szukać źródła naszych uczuć religijnych.

Od wieku X-go religią naszą jest religia rzymsko‑katolicka.

I — rzecz znamienna. Kościół rzymsko-katolicki, oparty o zasadę powszechności, z założe­nia swego międzynarodowy, panujący urbi et orbi, stał się dla nas, Polaków, kościołem narodo­wym.

Związał się tak blisko i nierozerwalnie z polskością, że niepodobna go od niej oddzielić.

Słusznie też powiedziano, że w ciągu tego tysiąclecia, które minęło od czasu, kiedy Mieszko I-szy przyjął chrzest św., „nie Polska stała się katolicką, ale katolicyzm stał się polskim”.

Ta polskość katolicyzmu nie ulega żadnej wątpliwości.

Jeżeli dawniej, w wiekach średnich, w okresie walk dzielnicowych, które przed Łokietkiem rozdarły państwo i zniszczyły jego jedność, kościół był jedynym tej jedności wyrazem i, jako czyn­nik łączący, odegrał poważną rolę w procesie scalania się poszczególnych ziem w potężny orga­nizm państwowy, to w okresie porozbiorowym katolicyzm stał się dla nas puklerzem obronnym, osłoną naszej narodowości i jej ostoją.

Dusza narodu odczuła to swoim instynktem, a uczucie narodowe w latach niewoli tak się zwarło z uczuciem religijnym, że powstało u nas, nieznane gdzie indziej, zjawisko patriotyzmu reli­gij­nego. Wszystkie nasze ruchy wolnościowe miały charakter głęboko religijny. Konfederaci barscy byli jakby zakonem, a rok 63-ci [1863] nie dla pozy Matkę Boską umieszczał na swoich chorąg­wiach bojowych.

Nastroje religijno-polityczne nie są u nas jeszcze dostatecznie zbadane. Nie znamy wszyst­kich ich motywów psychologicznych, faktem jednak niezbitym jest ich istnienie. Faktem jest że „unarodowiony katolicyzm” brał udział we wszystkich naszych walkach o niepodległość i związał się niesłychanie mocno z tradycjami tych walk.

Od pięknej, żywej po dziś dzień w duszy narodu, postaci ks. Marka idzie przez całe dzieje porozbiorowe nieskończony łańcuch ofiarnych sług Kościoła i sług narodu – kapłanów polskich, którzy świecili przykładem miłości ojczyzny i poświęcenia dla niej.

Bohaterski zgon ks. Skorupki na szańcach Warszawy w dniu l4-ym sierpnia 1920 roku za­my­ka tę bogatą galerię, której nie stworzył przypadek, ale którą powołała do istnienia wielka idea.

Ta idea, tak świetnie reprezentowana przez ks. Piotra w Dziadach, miała zawsze swoich żar­li­wych wyznawców wśród duchowieństwa katolickiego w Polsce.

I znów szczególnie uwydatnił to rok 1863-i, który do księgi martyrologji polskiej wpisał liczne nazwiska księży-bohaterów i księży męczenników.[1]

Jedni z nich walczyli z bronią w ręku, inni ginęli na szubienicach i w kazamatach moskiew­skich pod batogami oprawców, jeszcze inni długim korowodem szli na Sybir. Byli wśród nich zwykli księża, byli także i dostojnicy kościoła.

Episkopat polski dał wielokrotnie przykład nieugiętej siły w walce. Imiona Felińskich, Hry­nie­wieckich, Symonów, Cieplaków, Budkiewiczów i Łozińskich weszły nie tylko do historii prześladowania Kościoła katolickiego w Polsce, ale także do historii Polski i wrosły w jej karty na zawsze.[2]

A iluż było cichych i ofiarnych a nieznanych nikomu sług wiary św. i sług narodu, którzy zdobywali się na czyny nieznane w dziejach nowoczesnych innych kościołów, podczas zaciętej walki rządu rosyjskiego na Podlasiu i w Chełmszczyźnie z Unią?

Iluż było księży, którzy, kryjąc się po lasach, z narażeniem wolności i życia, przemykając się przez gęsto rozstawione sieci żandarmskie, nieśli ciemiężonemu ludowi nie tylko pociechę reli­gijną, udzielali mu nie tylko Sakramentów Św., ale krzepili w nim jednocześnie jego przywiązanie do Polski, umacniali go w poczuciu narodowym, które opierało się ściśle o Kościół katolicki.

Lud polski w przekonaniu swoim tak ściśle połączył przynależność swoją do Kościoła kato­lic­kiego z samookreśleniem narodowym, że po dziś dzień nie mówi inaczej, jak „wiara polska”, „wiara ruska” i „wiara niemiecka”. Nie istnieje dla niego ani prawosławie ani ewangelicyzm w jego różnych postaciach, istnieje tylko „rosyjskość” lub „niemieckość” wyznawców tych religii, odgro­dzonych od „wiary polskiej” innym językiem i inną narodowością.

Zespolenie to religii z narodowością doszło do takiej siły w Polsce, że gdziekolwiek na zie­miach dawnej Rzeczypospolitej w okresie ucisku walczył o swoje prawa Kościół katolicki, tam wal­czyła także współrzędnie z nim o swoje prawa do istnienia uciskana polskość.

Taką manifestacją polskości, prześladowanej w zaborze pruskim w dobie wytężonego Kuturkampfu, było jej silne oparcie się o Kościół katolicki, który stał się obroną i niezdobytą twierdzą, odpierającą długo i skutecznie wszystkie ataki, skierowane przeciw nienawistnej dla Niemców narodowości polskiej. Taką samą manifestacją polskości na Litwie były Kroże[3].

Biorąc to pod uwagę i ogarniając w całokształcie rolę, jaką Kościół katolicki odegrał w Pol­sce od zarania jej dziejów historycznych po dzień dzisiejszy, nie możemy nie uznać w nim potęż­nego czynnika, który w wytwarzaniu kultury narodowej miał do wykonania swoją część pracy i wy­ko­nał ją chwalebnie, stając się niezaprzeczoną kultury tej cząstką, wrośniętą głęboko w zbiorową świadomość narodu.

W jakąkolwiek bowiem wdrążymy się dziedzinę współczesnych stosunków kulturalnych w Polsce, jakichkolwiek dotkniemy tradycji, sięgających wstecz, spotykamy się tam zawsze z tradycją Kościoła rzymsko-katolickiego, budującego na naszej ziemi nie tylko świątynie Panu Bogu ale i wpro­wadzającego do tych świątyń naród.

I mylą się ci, którzy w łacińskiej liturgii i w zależności naszego Kościoła od Rzymu upatrują jego międzynarodowość i radzi by przeciwstawić mu kościół narodowy, oderwany od Rzymu i po­sługujący się liturgią polską.

Byłaby to pomyłka, która zemściłaby się właśnie na narodowości, odebrałaby jej bowiem cały bezcenny skarb tradycji, snującej się przez wieki i związanej dalekimi echami nawet z pra­sta­rym rodzimym naszym obrządkiem słowiańskim. Wsiąkał ten obrządek w pierwszych wiekach na­szego chrześcijaństwa wszystkimi porami w katolicyzm polski i uczynił go dziedzicem puścizny, skazanej na zagładę a jednak nie zgładzonej doszczętnie i przechowanej do dnia dzisiejszego w wielu obrzędach kościelnych, zwłaszcza po wsiach polskich.

Gdybyśmy byli w wieku XVI-ym przyjęli reformację z jej uproszczonym obrządkiem — bylibyśmy dzisiaj z pewnością ubożsi o niejedno czyste i piękne uczucie, które ma swoje źródło w obrzędowej stronie naszego Kościoła.

Natchnąć nas tymi uczuciami i utrzymać je w jednakowym napięciu u szeregu pokoleń mógł tylko kościół narodowy.

Międzynarodowość jego, oparta na duchowym braterstwie współwyznawców, a więc na wielkiej i nie podlegającej ze stanowiska ludzkości żadnemu zakwestionowaniu idei powszechności która we wspólnej prawdzie widzi rękojmię wspólnego zbawienia wszystkich — nie ujmuje w ni­czym temu kościołowi na ziemiach polskich jego dobrze nabytych praw i cech narodowych.

Narodowość ta jest rzeczą zupełnie realną. Mówi zaś o niej o wiele wyraźniej niż kościół- instytucja, kościół-świątynia.

Któż z nas, odwiedzając świątynie katolickie w różnych krajach, nie spostrzegł, że pomimo wspólnej tym krajom katolickości, duch, mieszkający w tych świątyniach, jest rozmaity, zależny od narodu, który ową świątynię wzniósł i który tchnął w całe jej urządzenie swoją duszę na rodową.

Jakże inne są wrażenia i uczucia, które towarzyszą nam przy zwiedzaniu kościołów kato­lickich we Włoszech w Hiszpanii, Francji, Bawarii i t. p.

Czy Nôtre Dame albo katedra kolońska mogą nam zastąpić Wawel albo kościół Panny Marii w Krakowie, gdzie jest tyle naszego, polskiego ducha, tyle przeszłości polskiej, która przywarła do ścian?

Na całym świecie dzwonią dzwony kościelne, ale żaden z tych dzwonów nie ma dla ucha polskiego i dla duszy polskiej takiego dźwięku, jak głos dzwonu Zygmuntowskiego.

Na całym świecie jest mnóstwo świątyń daleko większych i daleko piękniejszych od na szych, ale żadna z nich nie ma tej wymowy, jaką posiada dla mieszkańca Warszawy katedra Świętego Jana, lub kościół Św. Krzyża ze swoim Chrystusem na krużganku.

Na całym świecie są obrazy cudowne, nieraz będące jednocześnie prawdziwymi dziełami sztuki, ale żaden Polak nie patrzy na nie tak, jak patrzy na wizerunek Matki Boskiej Częstochow­skiej, albo na obraz Panny „co w Ostrej świeci Bramie”.

Te naiwne, pozbawione artystycznej wartości, ikony mają da nas niespożyty urok. Otacza je atmosfera przywiązań i wspomnień, sięgających w odległe lata. Przywarła do nich historia. Oplotła je zielonym bluszczem legenda. Rozpromieniła i opromieniła je poezja.

Ileż utraciłby, jako dzieło sztuki, Pan Tadeusz, gdyby mu odjąć tę głęboko wzruszającą, na wskroś polską i dla Polski tylko zrozumiałą inwokację, która zwraca się do dwóch cudownych patronek naszej Ojczyzny?

Jakże zubożałyby wspomnienia naszego dzieciństwa, gdyby nie było w nich obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej z mrugającą przed nim lampką oliwną, którą zapalała pobożna ręka naszej matki starodawnym, odwiecznym zwyczajem?

A idźmy teraz do wiejskiego kościoła, do jego prostych, nieraz jeszcze drewnianych i ubo­gich ścian, zawieszonych bohomazami, a jednak związanych tysiącem tajemniczych nici z naszą duszą, z naszym wspomnieniem, z tkwiącą w nas tradycją, której czas nie zagładził.

Czy gdzie indziej są takie kościoły? Czy jest w nich taki nastrój? Czy odprawiają się tak samo roraty, czy śpiewają się tak samo gorzkie żale, czy dudnią tak samo organy na Wielkanoc, czy pachną tak samo zioła polne mocnym, duszącym zapachem, jak u nas w sierpniowe święto Matki Boskiej Zielnej, czy jest tam taki sam błękitny dym kadzideł i taki sam jęk ludu, upadającego „na twarze przed tak świętym Sakramentem”? Czy równie potężne wrażenie, jak u nas, czyni gdziekolwiek na świecie śpiew suplikacji?

Nigdzie tego niema, bo tylko w polskim kościele wiejskim mieszka dusza ludu polskiego.

I niech mi wolno będzie poprzeć to niezapomnianym wrażeniem osobistym.

To było podczas najazdu bolszewickiego. Znalazłem się pod wieczór dnia 22 sierpnia 1920-go roku wraz ze sztabem dywizji ochotniczej w Grudusku, Wsi kościelnej, położonej przy trakcie pomiędzy Ciechanowem a Mławą

Na kilka godzin przedtem opuścili tę wieś bolszewicy, chroniąc się do sąsiednich lasów. Nasze oddziały szły za nimi w pościg. 101 pułk piechoty obsaczał ich drogą na Rąbierz i Zawady.

Wieś, pomimo nocy, była na nogach. Na placu przed kościołem płonęły ogniska, biwako­wali żołnierze. W pustym dworze stał sztab.

Nocleg miałem na plebani, gdzie przytulił się również bezdomny chwilowo właściciel Gruduska. Opiekował się nami proboszcz, który miał tak jeszcze potargane nerwy po przejściach dni ostatnich, że raczej sam wymagał opieki.

Nazajutrz zerwałem się wczesnym rankiem.

To, czego nie widziałem po nocy, zobaczyłem za dnia. Kościół zrujnowany świecił otwo­ra­mi dachu, nie miał całych ścian.

W tym to kościele, do którego wnętrza lało się strumieniami światło letniego, słonecznego dnia, staruszek proboszcz odprawiał Mszę św. Ludu było niewiele. Kilkanaście bab wiejskich, drugie tyle gospodarzy i kilkudziesięciu żołnierzy.

Ubożuchne nabożeństwo trwało niedługo. Po mszy ksiądz odwrócił się od ołtarza i zainto­nował: „Święty Boże, Święty Mocny, Święty a Nieśmiertelny”!

Zagrały organy.

Pobożni pochwycili melodię i nagle stało się coś potężnego. Kościół w ruinie zadrżał. Niekrępowana powałą pieśń wydzierała się prosto w niebo. Błaganiem swoim podnosiła się ku Bogu, żebrząc zmiłowania.

W tym otoczeniu, w tym nastroju wojny i obozowiska, było to coś tak głęboko wstrzą­sa­ją­cego, że niepodobna było łez otamować. Cisnęły się one do oczu same.

To Polska modliła się w tym kościele. To Polska, ogarnięta pożarem, wydana na łup obcemu najazdowi, wołała o litość: „od ognia, głodu i wojny zachowaj nas, Panie”!

Wiem to na pewno, że w żadnym innym kraju, w żadnym innym kościele i wśród żadnych innych, daleko jeszcze groźniejszych okoliczności, nie mógłbym doznać równie silnego, jak to, wrażenia.

W tym hymnie była nie tylko teraźniejszość. Była w nim cała historia naszego narodu. W tej skardze brzmiały echa najazdów tatarskich, wojen szwedzkich i kozackich i tylu innych, które trapiły Rzeczpospolitą. To wszystko przechowało się w tej pieśni i wybuchnęło z niej siłą utajoną nagromadzoną przez wieki.

To wieki śpiewały.

I nie tylko w tej pieśni, ale we wszystkim, co Kościół katolicki w obrzędach i uroczys­tościach swoich przechował, tkwi niezniszczalna i nieśmiertelna polskość, od X-go wieku związana ściśle z tym, co Kościół dawał Polsce a dawał jej niemal wszystko w zakresie życia kulturalnego i obyczajowego, bo wszystkimi drogami wchodził w to życie i ogarniał je w całości, nie przeoczając żadnej dziedziny.

Stąd kościół odgrywa dzisiaj jeszcze tak olbrzymią rolę kulturalną na Wsi polskiej. Jest nie tylko świątynią, nie tylko miejscem modlitwy i zabiegów ludzkich o zbawienie duszy, ale szkołą kultury w najszerszym tego słowa znaczeniu.

Jak dawne opactwa Cystersów i Benedyktynów na ziemi naszej były nie tylko azylami klasztornymi, ale ośrodkiem kultury zachodnio-europejskiej, które promieniowały z nich na dwór szlachecki i na chatę wiejską, tak samo bez mała jest i dzisiaj jeszcze.

Jak dawny braciszek z zakonu Cystersów uczył Polaków zakładać ogrody, szczepić drzewa owocowe ulepszać uprawę roli, a benedyktyn budził w nich zamiłowanie do ksiąg i pisma, tak dzisiaj niejeden proboszcz wiejski jest na swoim duszpasterskim stanowisku krzewicielem oświaty i kultury. Przypomnijmy sobie tylko wieś kościelną Lisków.

Jeden człowiek, jeden kapłan polski, duchem inicjatywy obdarzony, wytrwały i pracowity, w ciągu lat 20-tu zdołał przeistoczyć zapadły kąt wiejski w oazę, kwitnącą dobrodziejstwami cywilizacji i kultury, zdolną do samodzielnego życia twórczego i torującą nowe drogi ludowi, powołanemu do pracy nad budową odrodzonej Polski.

Budowa ta ma w Kościele katolickim jedną z najtrwalszych swoich podwalin. Usunąć ją — znaczyłoby to osłabić tę budowę u samego jej zaczątku.

Dlatego ciężkim winowajcą wobec narodu i jego przyszłości jest agitator, otumaniający lud nieuczciwym frazesem o spółce „panów i księży”, w których interesie leży jakoby ciemnota warstw upośledzonych, a to dla łatwiejszego panowania nad niemi i bezkarnego ich wyzysku.

Tylko świadoma zła wola i świadome szkodnictwo społeczne mogą coś podobnego szerzyć tam, gdzie wspólny wysiłek wszystkich warstw w narodzie ma wspólny interes w dźwiganiu państwa, wzmacnianiu jego potęgi i wzroście jego znaczenia gospodarczego i politycznego.

Jeżeli zaś wzrost tej potęgi nie idzie dzisiaj tak szybko, jakbyśmy tego pragnęli, jeżeli uwstecznienie naszego narodu jest większe w porównaniu z innymi — to nie w Kościele i w religijności naszego ludu leży przyczyna tego, ale w braku ludzi, którzy by Kościół, jako instytucję, i religijność ludu, jako potęgę uczuciową, umieli umiejętnie zużyć, czyniąc z nich motor rozwoju na rodowego.

A motor to silniejszy od innych, uczucie religijne jest bowiem źródłem wszystkich czystych i szlachetnych uczuć ludzkich.

Nie tylko wszczepia nam ono w duszę najszczytniejszy, jaki jest na ziemi, ideał miłości i poświęcenia aż do ofiary z życia własnego, nie tylko uczy nas heroizmu w stosunku do naszej wiary, jako do prawdy naszego sumienia, ale budzi w nas dążenie do nieustannego doskonalenia się i tęsknotę do urzeczywistnienia „Królestwa Bożego”, to znaczy triumfu ducha nad materią, słowa twórczego nad ciałem.

Stara to prawda, że naród i społeczeństwo z osłabionym uczuciem religijnym łatwiej ulegają w szerokich swoich masach rozkładowi moralnemu, a co za tym idzie także rozkładowi politycz­nemu, niż narody i społeczeństwa, przywiązane do swojej religii. I to przywiązanie nabiera niesły­chanej wagi, skoro zastanowimy się, bliżej nad tym, co ono oznacza.

Cóż bowiem jest tysiąc lat katolicyzmu Polski?

Oto, łańcuch następujących po sobie pokoleń wychowanych w jednej wierze, a więc w jed­nych tradycjach, w jednej powadze i w jednym pięknie obrzędów, towarzyszących najwyższym momentom życia ludzkiego — narodzinom, zaślubinom i śmierci.

To, że należymy wszyscy od wieków do jednej społeczności kościelnej, że jesteśmy wycho­wani w zasadach tej samej wiary, która rozpromieniała dusze naszych przodków i czyniła z nich obrońców chrześcijaństwa, a więc obrońców cywilizacji i kultury zachodniej, rozstrzyga o naszej przynależności do tej cywilizacji i do tej kultury w niemniejszej mierze, niż inne tej przynależności przyczyny.

Przez Kościół rzymsko-katolicki weszliśmy w stały i nierozerwalny stosunek z Zachodem, staliśmy się jego przednią strażą, wysuniętą na Wschód. Jak daleko sięgnął katolicyzm, tak daleko sięgnął Zachód. Granica jego jest tam, gdzie jest granica wpływów Kościoła. Rzuca się to w oczy na kresach polskich, gdzie pochód cywilizacji i kultury zachodniej był pochodem polskości i katolicyzmu. Litwa, ...