Rzym w okresie Republiki
U schyłku VI w p.n.e widoczne było osłabienie panowania etruskiego w Italii, rozwój Etrurii został ograniczony od południa poprzez opór Greków a od północy przez inwazję Celtów.Około roku 509 p.n.e mieszkańcy Rzymu obalili Tarkwiniusza Pysznego , ostatniego władcę etruskiego z rodu Tarkwiniuszy i powołali Republikę (res publica-rzecz wspólna). Obalenie panowania etrusków oznaczało likwidację monarchii, władze miał przejąć lud.
W okresie Republiki istniały dwie główne warstwy społeczne, patrycjusze: członkowie najstarszych i najzamożniejszych rodów oraz plebeliusze: członkowie rodów liczebnych, nie mogących jednak pochwalić się ani bogactwem, ani znakomitymi przodkami. Patrycjusze byli uprzywilejowaną warstwą społeczną, posiadającą pełnię praw obywatelskich, czynne i bierne prawo wyborcze i w początkach istnienia Republiki Rzymskiej wyłączność na sprawowanie urzędów. Plebeliusze podjęli walkę o polityczne równouprawnienie z patrycjuszami, monopol na władzę jaki uzurpowali sobie patrycjusze powodował konflikty między tymi warstwami społecznymi. Czynnikiem który w dużym stopniu wpłynął na ustanowienie chwiejnej równowagi między patrycjuszami a plebeliuszami była ciężka sytuacja Rzymu który był zagrożony naporem Etrusków oraz działaniami górali samnickich usiłujących zawładnąć nadbrzeżnymi nizinami. Patrycjusze nie byli w stanie sami sprostać rosnącym zadaniom wojskowym i z konieczności musieli ulec żądaniom plebsu.
Najważniejszym z żądań plebsu było spisanie prawa, przede wszystkim karnego. Prawo znane było jedynie urzędnikom patrycjuszowskim.W połowie V w p.n.e komisja złożona z dziesięciu mężów spisała prawa które zostały wystawione na forum na XII tablicach z brązu, tzw. Prawo XII Tablic. Prawo spisane na tych tablicach obejmowało prawo prywatne, w pewnej części karne i sakralne. Choć było ono korzystne dla arystokracji i nie usuwało różnicy między patrycjuszami i plebeliuszami, jednak nie pozwalało już patrycjuszom dowolnie prawa interpretować. Spisanie praw miało ogromne znaczenie, było bardzo dużym postępem. Prawo rzymskie do dziś oddziałuje w Europejskich i Światowych systemach prawnych.
Władza w republice rzymskiej była podzielona między senat, lud i urzędników, miało to na celu oddzielenie władzy i kontroli organów rządzących.
Senat: najważniejszy element władzy ustawodawczej i wykonawczej w Rzymie, złożony z byłych i obecnych urzędników. Miał charakter arystokratyczny ponieważ w jego ławach zasiadali przedstawiciele najbardziej wpływowych i najzamożniejszych rodzin patrycjuszy. Kadencja senatu trwała 5 lat, a stanowisko senatora było dożywotnie chyba że senator splamił się hańbą i został wykluczony przez senat.We wczesnej republice kandydatów na senatorów proponował konsul a zatwierdzał ich cały senat, później tę funkcję przejął cenzor.Decyzje w senacie zapadały po przez jawne głosowanie, senatorowie w zależności od głosu jaki zamierzali oddać przechodzili, lub nie przez linię narysowaną na posadzce izby.Decyzje były podejmowane zwykłą większością .Senator miał prawo do jednego wystąpienia w danej sprawie, nie można było mu przerywać. Zanim przeszedł do sedna sprawy mógł mówić o czym chciał, było to wykorzystywane do blokowania obrad. W systemie politycznym republiki istniały dwie główne partie : Optymaci, reprezentujący interesy patrycjuszy i Popularzy, reprezentujący interesy plebsu.Z czasem senat zyskał prawo do wydawania uchwał z mocą ustawy, dzięki temu mógł bez problemu dbać o interesy grupy społecznej którą reprezentował.Senat istniał również w czasach Cesarstwa Rzymskiego, wtedy jednak spełniał już tylko funkcję ustawodawczą a w okresie późniejszym jego rola została ograniczona do honorowej.
Zgromadzenie ludowe: lud, po przez zgromadzenia ludowe sprawował władzę prawodawczą i sądowniczą. Zgromadzenia ludowe wybierały urzędników, przegłosowywały prawa i zatwierdzały plebistitia, uchwały odrębnego zgromadzenia plebsu, pozornie zgromadzenia ludowe były demokratyczne, jednak w rzeczywistości zdominowane przez bogatych.
Magistratura Rzymu: był to zespół urzędów, dzielono ją na niższą i wyższą.
Urzędy: urzędnicy posiadali władzę wykonawczą, wybierani byli na okres kadencji jednego roku bez możliwości przedłużenia tego okresu, to w Rzymie wykształciła się kadencyjnosć urzędów która funkcjonuje również w czasach współczesnych.
-konsul- jeden z dwóch najwyższych rangą urzędników wybierany na roczną kadencję na zgromadzeniu centurialnym. Posiadał imperium maius, czyli władzę wojskową i religijną. W każdym miesiącu, kolejno władzę sprawował jeden z konsuli .Początkowo konsulem mógł zostać jedynie przedstawiciel patrycjuszy.Konsulowie posiadali imperium maius, czyli najwyższą władzę wojskowo-religijną w obrębie miasta i poza nim. Konsulowie m.in: kontrolowali działania wszystkich urzędników z wyłączeniem trybuna ludowego, zwoływali posiedzenia senatu i zgromadzeń ludowych, przeprowadzali wybory urzędników. Ich władza na terenie Rzymu była ograniczona prawem weta trybunów ludowych w stosunku do ich zarządzeń.
-pretor-miał tak zwaną władzę mniejszą, imperium minus. Urząd powołano aby wydzielić wymiar sprawiedliwości spod władzy konsula.Pretor miał sprawować sądy w sprawach karnych i cywilnych.Powoływano go na okres jednego roku, ale senat mógł ten okres przedłużyć.
-kwestor- we wczesnej republice pełnił funkcję sędziego śledczego oraz oskarżyciela publicznego w sprawach karnych.Później zarządzał skarbcem państwowym, zbierał podatki.
-cenzor-był jednym z ważniejszych urzędników. Początkowo był to urząd zastrzeżony jedynie dla patrycjuszy, wybierano dwóch cenzorów na okres pięciu lat. Reelekcja na to stanowisko była zabroniona. Cenzorem mogła zostać osoba która przeszła całe cursus honorum, czyli ścieżkę zaszczytów (ściśle ustalona droga kariery, od mniej ważnych stanowisk do ważnych).Najważniejszym obowiązkiem cenzorów było sporządzanie spisu obywateli rzymskich i ich majątku.Poza ty m.in. kontrola nad wydatkami na cele publiczne,określanie kosztów armii i wojen.Poza tym czuwali nad moralnoscią obywateli
-edyle-wybierani byli przez trybunów ludowych na roczną kadencję, początkowo ich obowiązkiem było tylko pomaganie trybunowi. Od 366 roku p.n.e wybierano również dwóch edylów kurulnych, ich obowiązkiem była organizacja igrzysk.Początkowo urząd edyla był dostępny jedynie patrycjuszom, ale z czasem dopuszczono do niego również plebeliuszy.
-trybun ludowy(tribunus plebis)- stanowisko to zostało utworzone w 494 roku p.n.e i miało chronić obywateli, głównie plebeliuszy przed dominacją patrycjuszy w senacie.Początkowo było dwóch trybunów, jednak później zwiększono ich liczbę do dziesięciu. Kadencja trybuna ludowego trwała rok, zostać nim mógł tylko plebeliusz.Trybun miał bardzo duże uprawnienia, były to m.in mogli ingerować w czynności całej magistratury z wyłączeniem dyktatora i cenzora, zwoływać zgromadzenie trybusowe i przeprowadzać w nim uchwały, sprawowali sądownictwo w sprawach politycznych, mieli prawo sprzeciwu na zgromadzeniu ludowym wobec wniosków senatu.Dzisiejszym odpowiednikiem trybuna ludowego jest rzecznik praw obywatelskich, warto również wspomnieć o tym że trybun ludowy miał immunitet, który funkcjonuje również w dzisiejszych czasach (np. immunitet poselski)
-dyktator- urząd nadzwyczajny, jedyny urząd w starożytnym Rzymie na który mianowano, a nie wybierano.Dyktator posiadał summum imperium, czyli władzę niczym nieograniczoną. Był on mianowany na sześć miesięcy.Urząd ten powstał aby zapobiegał nadzwyczajnym kryzysom.
Podboje i zasięg terytorialny Republiki Rzymskiej:
Na początku III w p.n.e Rzym władał całym Półwyspem Apenińskim, stało się tak w wyniku trzech bardzo ciężkich wojen samnickich (lata 343-290 p.n.e)ostatecznie zakończonych zwycięstwem. W okresie pierwszej wojny punickiej (264-241 p.n.e) Rzym uczynił z Sycylii swoją prowincję, potem rzymianie rozciągnęli swoje wpływy na Galię, Cisalpinę i rejon Adriatyku.W okresie drugiej wojny punickiej (219-202p.n.e)działania zostały rozszerzone na Hiszpanię, Italię,Afrykę a także świat grecki. W okresie trzeciej wojny punickiej (149-146 p.n.e) Kartagina została zniszczona, a na jej ziemiach powołano rzymską prowincję Afryki.Wojny przeciw Filipowi V, władcy Macedonii zmusiły go do opuszczenia swoich ziem w Grecji, król syryjski został zmuszony do zrzeczenia się roszczeń do obszaru Morza Egejskiego, Azji Mniejszej oraz cieśnin Bosfor i Dardanele.
Rzym pod koniec II w p.n.e władał prawie całym światem śródziemnomorskim.
Zmierzch Republiki Rzymskiej:
Ogromny zasięg terytorialny Republiki Rzymskiej spowodował wiele problemów, instytucje republikańskie nie były przygotowane do takiej pozycji imperium. W pierwszych latach republiki Rzym formował się w oparciu o wzory miasta-państwa (jednooczność urzędów, udział obywateli w życiu publicznym). Gdy Rzym przeobraził się w wielkie imperium okazało się, ze instytucje nie pracują sprawnie i ze przeważa tu rola senatu, narzędzia polityki ekspansyjnej. Odbywało się to kosztem innych organów. Arystokracja obrała za swój cel dalszą ekspansję, a chłopi widzieli w dalszym działaniu w tym kierunku jedynie pogorszenie swojej sytuacji. Chłop który był każdego roku wzywany na wojnę nie był w stanie utrzymać swojego gospodarstwa w dobrym porządku. Jeśli jednak udało mu się to, musiał sprostać konkurencji taniego zboża sprowadzanego z Afryki. Chłopi porzucali swoją ziemię i powiększali proletariat miejski.
Wykształciła się klasa kupców i finansistów, korzystali oni z rozwoju handlu i skarbowości państwowej, mieli ambicje polityczne i wykorzystywali je do własnych potrzeb: przez arystokrację senatorską lub plebeliuszy.
Politycy nie potrafili przeprowadzić znaczących zmian instytucjonalnych i reform, byli zbyt związani z interesami grupy społecznej z której się wywodzili. Dawny porządek chcieli odbudować Tyberiusz Grakchus a później Gajusz Grakchus, dążyli oni do odbudowania własności chłopskiej. Nie zdobyli jednak zbyt wielkiego poparcia. Obaj zostali zamordowani.
Pod koniec II w p.n.e armia została przekształcona w zawodową, mogli w niej służyć również najbiedniejsi.
W I w p.n.e kraj pogrążył się w wojnie domowej, odbywała się ona między dwoma wodzami Mariuszem i Sullą. Armie obu wodzów walczyły jednak o zwycięstwo dla swojego wodza a nie republiki, jak kiedyś armia obywatelska.Wojna domowa zakończyła się wraz ze śmiercią Mariusza w 86 r p.n.e., a władzę przejął Sulla, zrzekł się jej jednak w 79 r.p.n.e.
W 60 r.p.n.e Pompejusz, Juliusz Cezar i Krassus podzielili się władzą w kraju zachowując jednak fasadę rządów republikańskich, powstał tzw. Triumwirat który przetrwał do śmierci Kressusa w 53 r. p.n. e. Cezar i Pompejusz zostali sami. Cezar wkroczył do kontrolowanej przez zwolenników Pompejusza Italii. Wojna między Cezarem i Pompejuszem objęła całe imperium.W 48 r.p.n.e pod Farsalos w Grecji zwyciężył Cezar i władza znalazła się w jego rękach.W 44 r.p.n.e spiskowcy (pod wodzą Marka Brutusa i Gajusza Kasjusza Longiniusa) obawiający się powrotu monarchii zasztyletowali Cezara ale nie udało im się przywrócić republiki gdyż sprzeciwili im się najbliżsi współpracownicy Cezara: Marek Antoniusz i Marek Lepidus oraz jego dziedzic - Cezar Oktawian. Utworzyli oni drugi triumwirat.Lepidus został odsunięty od władzy, Marek Antoniusz rządził na wschodzie a Cezar Oktawian na zachodzie.W 31 r .p.n.e w bitwie morskiej pod Akcjum Oktawian pokonał Antoniusza i jego kochankę, Kleopatrę.
Oktawian wprowadzał swoje reformy państwa dyskretnie, dlatego ciężko jest określić dokładną datę zniknięcia republiki. Jednak Oktawian dołączył do swoich imion przydomek imperator, a senat przyznał mu tytuł religijny August nadając tym samym jego władzy sakralny wymiar.
3
pciola1