Elzenberg H., Naród i wojna, ''Etyka'' XXV, 1990.pdf

(5805 KB) Pobierz
ETYKA 25, 1990
HENRYK ELZENBERG
Naród
i
wojna
Prezentujemy
tu nie
znane
pisma
z
wczesnego
okresu
twórczości
Hen-
ryka
Elzenberga,
dotyczące
głównie
kwestii narodu,
państwa,
patrio-
tyzmu, bohaterstwa
i
wojny.
Teksty
te
wydobyliśmy
z
rękopisów
Elzen-
berga, przechowywanych w Archiwum PAN (sygn. III-181).
Pochodzą
one
z
lat
1909-1919
i
są
pomieszczone w teczce 19.
Wyjątek
stanowi tylko
tekst NARÓD
i
OJCZYZNA
datowany
latami
1913
i
1915, który
znajduje
się
w teczce 63. Po
większej części mają
one
charakter szkiców
z
licznymi
uwagami
i
uzupełnieniami
na marginesach; niektóre fragmenty
są
prze-
rabiane,
skreślane
lub ujmowane w nawiasy.
Dokonując
w 1953 r.
przeglądu materiałów
zawartych w teczce 19,
El
zenberg
na niektórych
z
nich
poczynił
krótkie uwagi,
charakteryzujące
zarówno
same teksty,
jak
i
ich
ocenę merytoryczną.
N a
okładce
teczki pod
datą
10
sierpnia
1953 r.
napisał: „Miał
to
być
szereg studiów
ilustrujących moją
aksjolo-
gię (merytoryczną)
na szeregu problemów bardziej
szczegółowych,
ale
jeszcze bardzo
esencjonalnych.
[„.]
Niektóre
'szkice'
budzą dość duże
za-
strzeżenia;
z
innymi
solidaryzuję się
w
znacznym
stopniu". Ponadto na
zbiorze
materiałów objętych
wspólnym
tytułem KSIĘGA
SZKICÓW,
z
którego pochodzi
część
zamieszczonych
tu
tekstów,
Elzenberg
dzień
wcześniej zanotował:
„Po
większej części
nie skontrolowane.
Związek
z
systP.mem aksjologii jest raczej
ścisły".
Charakter
i
forma tych mate-
riałóu
.
wskazuje,
iż były
one kompletowane do przygotowywanej przez
Elzenberga
jakiejś większej
całości. Swiadczą
o
tym gromadzone
myśli
z
różnych
lat
i
uporządkowywane
w punkty,
stanowiące
rodzaj planu
takiego
zamierzenia.
Niektóre punkty
są właściwie
tylko postawionym
py1;aniem,
często
z
uwagą
„do
zbadania"
lub
odsyłają
do (nie ustalonych
przez
nas)
tekstów
już wcześniej
napisanych, niekiedy
zawierają
jedynie
skróty
słów
i
symbole,
z
których nie
wszystkie
zdołaliśmy
rozszyfrować.
68
HENRYK
ELZENBERG
Takie punkty
pominęliśmy, zachowując
jednak
kolejność pozostałych
i
porządek
chronologiczny
samych
tekstów.
Zmodyfikowaliśmy
jedynie
nieco
pisownię
i
interpunkcję.
Poszczególne
słowa
lub fragmenty
zdań,
których nie
udało się
nam
odczytać,
oznaczyliśmy
wielokropkiem
ujętym
w
nawias kwadratowy. W nawiasy takie
ujęliśmy
również słowa,
których
właściwego
odczytania nie
jesteśmy
pewni.
Mając
na uwadze czytelnika, dla którego
twórczość
Elzenberga jest
nie
znana,
lub
zetknął się
z
jego poszczególnymi
myślami
tylko
okazjo-
nalnie, zamieszczone tu teksty
poprzedziliśmy
krótkim omówieniem nie-
.
których idei w nich
zawartych.
Przedsięwzięcie
to
uznaliśmy
za wskaza-
ne przede wszystkim dlatego,
te
myśl
Elzenberga
podlegała dość
znacz-
nym zmianom w
różnych
okresach
jego
twórczości.
Największej
ewolucji
uległy właśnie
idee
zawarte
w prezentowanych tu tekstach, a
zwłaszcza
jego koncepcji idei narodu
oraz
stosunek do wojny. Kwestii narodu
i
woj-
ny w
ujęciu
Elzenberga
poświęciliśmy
dlatego
najwięcej
uwagi.
Zbigniew
Musiał
·
NARÓD I WOJNA
Naród
i
ojczyzna
O
narodzie polskim. Katharsis
18IX1909
Dogmat, na którym
się
opieram, jest to
podporządkowanie życia
Idei.
Uzasadnieµie tego dogmatu jest w etyce.
Następnie
,
idzie dowiedzenie,
że
naród jest
Ideą.
A
więc
przyjdzie
dowieść, że
nie ma realnych intere-
sów y.rspólnych
między członkami
narodu. Nie ma interesów
ogółu.
Przypominają
mi
.
się
tu dwie argumentacje. Jedna
jakiegoś Żyda
socjaldemokr.a ty z Królestwa Polskiego, w której
dowodził, że
nie
może
być
stronnictwo
broniące
interesów wszystkich warstw, bo np.
byłoby
1)
bronić
interesu lokatora, by mieszkanie
było
tanie i
2)
interesu gospo-
darza, by mieszkanie
było
drogie itd.
A
dalej na
zjeździe
Zjednoczenia
w
zeszłym
roku
powiedział
[Kernbaum]: my podtrzymujemy interesy ro-
botników, ludu itd. tak daleko, jak one nie
kolidują
z interesami
ogółu.
Otóż
[Kernbaumowi]
należy odpowiedzieć, że
nie ma interesów
ogółu,
tylko interesy narodu. N ar ód z a
ś
jest c
ż
y m
ś
i n ny m n
iż
o g ó
ł
e m s w o i c h c
zł
o n k ó w
.
Socjaldemokracie
zaś, że
na polu
ekonomicznym
rzeczywiście
popieranie interesów wszystkich warstw jed-
nocześnie
jest
niemożliwe;
ale
że
te interesy nie
są pierwszorzędnymi
,
że
zatem w
pierwszorzędnych
interesach
tożsamość istnieć może
'i
może być
stronnictwo
broniące
interesów wszystkich, ale jako narodu, nie jako
ogółu.
.
..
"
potem
dowieść,
;
że łączność
narodowa nie
może polegać
na
żad­
nym
węźle
realnym absolutnie: ani
język,
ani rasa (tj. wspólne pochodze-
nie itd.).
Łączność
narodowa jest ze swej natury
łącznością idealną
i to
stanowi jej
wartość.
Tutaj
należy
jednak
wskazać, że
jakkolwiek natura
tej
•
łączności
jest idealna, to jednak owe czynniki realne
przyczyniają się
do wzmocnienia poczucia
łączności.
Póki
między ludźmi zamieszkującymi
jedną ziemię istniała wspólność
realnych interesów, póty
p
o
jęcie właści­
wie n a r o d u tam nie
stniało,
tj. w czasach pierwotnych, kiedy
różnic
stanów
zgoła
nie
było,
wszyscy byli rolnikami i kiedy
klęska
narodowa
tłumaczyła się
tym,
że zwyciężonemu
zabierano
trzodę,
pole i
cały
dq-
bytek .
.
Jeżęli
tedy Naród jest
Ideą,
a celem jego
członków
jest
pracować
w iµteresie tej Idei,
ziłStanówmy się,
na czym
może polegać
i n tere s
·Należy
70
HENRYK ELZENBERG
Idei.
Oczywiście
na sile jej,
ponieważ każdy
interes to
wzmożenie siły
.
To znaczy,
żeby zaważył
jak najbardziej w
życiu ludzkości
.
Niepodległość
(zaczynam
stosować
do narodu polskiego) nie
może być
sama w sobie celem.
Niepodległość
albowiem
może istnieć
bez
siły
i po-
tęgi.
Celem jest
potęga,
ale rzecz oczywista,
że potężny może być
wszech-
stronnie tylko
niepodległy
naród. A
więc niepodległość
jest
pożądana
jako
warunek
potęgi.
Gdy
mówię
o sile i o
zaważeniu
na
życiu ludzkości,
to
oczywiście
i jedno i drugie jest
możliwe
w dziedzinie czysto ideowej
.
A
więc
naród
podległy,
który
będzie miał
poetów, artystów, uczonych
filozofów
,
ewentualnie
założycieli
religii tak wielkich,
że swoją formę
duchową
narzuci
światu
(Grecja),
będzie
·narodem
potężnym.
Pierwszym
zatem celem narodu jest, aby jeg·o tak zwana kultura
była
jak
najwięk­
sza. Kulturalna
potęga może być
oderwana od
pojęcia
narodu, np. uczony
nie zaznacza swojej
narodowości.
A
więc
konieczne jest,
żeby
naród jako
taki
miał swoją potęgę
.
Ale naród
dąży
do
potęgi
wszechstronnej. To zna-
czy,
że
i do
zaważenia
na losach rozwoju politycznego
ludzkości
.
To
zaważenie
jest
możliwe
na trzy sposoby:
1) Ze naród jako taki nad innymi narodami panuje i nic
więcej,
to
znaczy,
że
jego
potęga
objawia
się
w ucisku albo przynajmniej we
wła­
dzy. Tak np.
państwa
tatarskie albo Turcja, albo Rosja nad
Polską
dzisiaj;
2) Ze naród przez wielkie czyny zostawia
ślad
w historii. Celem albo-
wiem narodu jest, aby jak
najgłębszy ślad
po sobie
pozostawić,
czyli aby
mieć historię.
(Memento to moje zdanie:
powiadają, że
narody
szczęśliwe
nie
mają
dziejów; ale pytanie, czy lepiej
być szczęśliwym
czy
mieć
dzie-
je?). A
więc
toczenie wielkich wojen bez rezultatu, a tylko
okrywające
naród
sławą.
Takimi
są
wojny Karola XII;
3) Ze kraj z
potęgą swoją
staje
się
przedstawicielem pewnego
ideału
i
ten
ideał
w czyn wprowadza. A w takim razie i jego ucisk, i wojny
które toczy,
nabierają zupełnie
innego znaczenia. Tu
należy
wszystko, co
największe:
a
więc
Aleksander, podboje Rzymu, Rewolucja Francuska
i Napoleon.
Polska nie ma
siły dość własnej, ażeby dążyć
do dwóch pierwszych
form. Musi
się stać
p r z e ds ta w i c ie 1 k
ą
I de i. A w takim razie
siła
tej Idei
będzie dźwignią
dla
polskości.
Pod tym
względem bezwzględ­
ną słuszność mają
nasi poeci
i nasi m e s j a n i
ś
c i.
Pytanie teraz, jakiej Idei
przedstawicielką?
To wynika z
położenia
Polski. Jest ona pod uciskiem; jej
dążenie
do bytu jest zatem oparte na
zaprzeczeniu ucisku. A
więc hasła
rewolucyjne
wolności
i
równości
po-
winny
być hasłami
Polski. Polska powinna
być siłą rewolucyjną. Żywot­
ną ideą
dzisiaj jest idea przewrotu
społecznego.
To rewolucyjne stanowi-
sko Polski
określa się
jeszcze za
pomocą następującej
uwagi. O ile naród

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin