Brzustowicz G.J., Genealogia Tuczyńskich de Wedel 1-2 (XVI-pocz. XVII w.).pdf

(1460 KB) Pobierz
NADWARCIAŃSKI ROCZNIK
HISTORYCZNO-ARCHIWALNY
NR 12/2005
Grzegorz Jacek Brzustowicz
Granowo
Genealogia Tuczyńskich de Wedel. Część 1 (XVI – pocz. XVII w.)
Gdy w 1662 roku zmarł Kazimierz Tuczyński, podkomorzyc inowrocławski, w ka-
zaniu na jego pogrzebie powiedziano, że dom Tuczyńskich
jest jeden z domem Witteliu-
szów rzymskich, o których jasne z cesarskiemi rzymskiemi tutułami historiae
1
. Pamiętano
jednak, że wywodzili się z niemieckiej rodziny von Wedel, której według tego samego
kazania, Pomorze Karol Wielki przysądził tak, że od Tuczna aż do Szczecina dziedzictwo
Tuczyńskich było. A inni dodają, że od Tuczna aż do Szczecina rozwlekłe szeroko Wede-
lów dziedzictwo było, kędy więcej niż sześćdziesiąt miast murowanych herby Wedelów
na bramach swoich jeszcze za jego czasu miało
2
.
NAZWISKO.
Podobnie jak imiona tej spolszczonej linii niemieckiej rodziny rycer-
skiej von Wedel także i nazwisko uległo spolszczeniu. Stało to się po tym, jak Tuczno
na stałe znalazło się w granicach Królestwa Polskiego. Od XV wieku występowali jako
Wedelscy
(1405)
3
, a od XVI wieku pisali się i byli zapisywani w polskich źródłach jako:
Tuczyńscy z Tuczna, na Tucznie Tuczyński, Tuczeński
(1493)
4
, Thuczeński
(1520)
5
lub
We-
del Tuczyński
a najczęściej
Tuczyński de Wedel
6
. Kasper Niesiecki pisał:
Ci, co w Pomor-
skiem księstwie dziedziczyli na Tucznie, od tychże dóbr pisać się polskim akcentem poczęli
Tuczyńskimi, czego dowodem jest list Zygmunta I. króla polskiego dany w roku 1528
7
.
W 1559 roku Wedlowie-Tuczyńscy otrzymali indygenat od króla polskiego Zyg-
munta II Augusta, w którym uznano ich herb i szlachectwo
8
.
HERB.
W XVII wieku widziano w herbie Tuczyńskich
zegarowe koło złote w mo-
drym polu
9
. Ten pierwszy opis herbu podał Jan Karol Dachnowski, który w latach 1632-
1
2
3
4
T. M ł o d z i a n k o w s k i,
Kazania i homilie,
T. IV, Poznań 1681, s. 577.
K. N i e s i e c k i,
Herbarz Polski,
wyd. J. N. B o b r o w i c z, T. IX, Lipsk 1842, s. 146.
S. K o z i e r o w s k i,
Obce rycerstwo w Wielkopolsce w XIII i XIV w.
Poznań 1929, s. 116.
Teki Dworzaczka. Materiały historyczno-genealogiczne do dziejów szlachty wielkopolskiej XV-XX w.,
Biblio-
teka Kórnicka 1997, Regesty, Księgi Poznańskie (dalej skrót
TD.R. K.P.; PY-pyzdrskie; W-wałeckie; Kl-
-kaliskie,
N-nakielskie; Ko-konińskie; Gn-gnieźnieńskie; WS-wschowskie; Z-zbąszyńskie, R-rocznik),
R.
1493, nr 23.
TD.R.K.P., R.1520, nr 1392.
Archiwum Państwowe w Szczecinie (dalej
APS),
Rękopisy i spuścizny,
J. B. S t e i n b r ü c k, sygn. 487,
Wedele,
s. 21; TD.R.K.Wałeckie, R. 1586, nr 22.
K. N i e s i e c k i,
Herbarz,
T. IX, s. 146.
APS,
Rękopisy i spuścizny,
J. B. S t e i n b r ü c k, sygn. 487,
Wedele,
s. 24.
J. K. D a c h n o w s k i,
Herbarz,
s. 338.
5
6
7
8
9
34
Grzegorz Jacek Brzustowicz
-1641 był pisarzem miejskim w Poznaniu i zmarł zapewne w 1654/55 roku
10
. Można by
przypuszczać, że Dachnowski mógł znać dobrze herb Tuczyńskich, zamieszkujących w
tej samej dzielnicy. Jednakże, zapoznając się z innymi przez niego podanymi informa-
cjami o rodzie Tuczyńskich stwierdzamy, że posiada dane szczątkowe albo najczęściej
niezbyt dokładne. Aby nie być gołosłownym: podaje on, że żoną Mikołaja Wejhera (zm.
1647) była
Marianna de Tuczno Wedelia,
a przecież małżonką Wejhera była Małgorzata
Tuczyńska
11
. Dachnowski pisze ponadto, że
przodek Rembowskich, urodziwszy się w kra-
ju lubelskim w Polszcze, przyszedł tu do Prus i ożenił się w domu Panów Tuczyńskich herbu
Wedel
(...),
z którą miał trzech synów
12
. Wiemy jednak, że taki związek małżeński nie
istniał i najprawdopodobniej Dachnowski pomylił Tuczyńskich z Turzyńskimi. Zresztą
dalej w jego dziele, żoną Rembowskiego nie jest Tuczyńska, ale ... Łukocka (sic!)
13
.
Podobnie i inne skromne wiadomości zawarte w Herbarzu Dachnowskiego świad-
czą, że autor nie był zbyt dobrze zorientowany w historii domu Tuczyńskich. Przekazał
jednak dobry rysunek herbu
14
. Jest tutaj wyraźne koło zębate i dama w kapeluszu. On też
jako pierwszy przekazał barwę pola tarczy nie złotą, ale błękitną.
Opis herbu Tuczyńskich Dachnowskiego utrwalił się w późniejszej literaturze heral-
dycznej. K. Niesiecki już po wymarciu Tuczyńskich pisał, że
w kole zegarowym (srebrnym)
powinien być krzyż (złoty) w modrem polu, a na hełmie panna bez ręki w kardynalskim
kapeluszu
15
. Inni podawali podobnie:
w niebieskim polu zębate koło a w nim złoty krzyż,
na hełmie postać niewieścia bez ramion z rozpuszczonym włosem
16
. Mamy tutaj do czy-
nienia z nadinterpretacją elementu herbu, tzn. wnętrze koła stało się krzyżem. Wszystkie
owe błędy heraldyczne mogłyby być wyeliminowane, gdyby nie szybkie wymarcie rodu,
który mógłby je korygować. Błędna interpretacja elementów herbu Wedlów brała się z
niewiedzy, ponieważ ród był obcego pochodzenia.
Na frontonie zamku w Tucznie, przebudowanego w XVI wieku, widnieje kartusz
herbowy, na którym znajduje się herb Tuczyńskich. Jednak czy kartusz herbowy, widocz-
ny dzisiaj ponad wejściem tak wyglądał przed 1945 rokiem? Zniszczenia, jakie dotknęły
zamek w Tucznie, spowodowały pomyłkę: herb ten został naniesiony po ostatniej wojnie,
na zachowanych starych zdjęciach wyraźnie brak kartusza w tym miejscu
17
.
Aby ustalić herb Tuczyńskich, musimy odwołać się do najlepszego pod tym wzglę-
dem zabytku, a mianowicie do blach herbowych, jakie zachowały się wraz z portretami
trumiennymi Tuczyńskich z Tuczna. Znajdowały się one w XVII–XVIII wieku w koście-
le w Tucznie. Obecnie przechowywane w muzeum w Wałczu. Na jednej z czterech blach
znajduje się herb rodowy Stanisława Krzysztofa de Wedel Tuczyńskiego (zm. 1694), któ-
ry wyobraża:
półpostać bez rąk w zębatym kole, a w klejnocie ponad koroną z siedmioma
10
11
12
13
14
15
16
17
Ibidem, s. XI.
K. N i e s i e c k i,
Herbarz,
T. IX, s. 98, 466, przyp. 642.
J. K. D a c h n o w s k i,
Herbarz,
s. 159.
Ibidem, s. 479, przyp. 1028.
Ibidem, s. 338.
K. N i e s i e c k i,
Herbarz,
T. IX, s. 145; T. G a j l,
Polskie rody,
s. 313.
Z. L e s z c z y c,
Herby rodów polskich,
Poznań 1907, s. 322.
H. J a n o c h a,
Tuczno powiat Wałcz,
„Materiały Zachodniopomorskie”, Tom VIII, Szczecin 1962, s. 547-
-548, ryc.1. Herb odtworzono najprawdopodobniej na podstawie herbu z herbarza Kaspra Niesieckiego.
Genealogia Tuczyńskich de Wedel. Część 1 (XVI – pocz. XVII w.)
35
pałąkami takaż postać, prawdopodobnie w koronie
18
. Podobne wyobrażenie znajdujemy
na blachach herbowych ostatniego z rodu – Andrzeja III Józefa de Wedel Tuczyńskiego,
ale postać w kole i klejnocie ma na głowie kapelusz
19
. Ponadto na ołtarzu z XVI wieku w
kościele w Tucznie, znajduje się barwnie malowany herb Tuczyńskich, który wyglada tak
samo jak innych z linii Wedlów żyjących na Pomorzu czy w Marchii Brandenburskiej
20
.
Na żadnym z tych wyobrażeń nie ma krzyża w kole. I najprawdopodobniej wziął się
on z niezbyt dokładnego obejrzenia herbu przez heraldyków. Niestety zachowane blachy
nie posiadają kolorów. Jak już wiemy, jako pierwszy kolor błękitny tarczy Tuczyńskich
podał J.K.Dachnowski w XVII wieku. Czy nie popełnił pomyłki? Uważam, że pojawie-
nie się błękitnego pola w miejscu rodowego złotego nie jest uzasadnione. Podejrzewam
pomyłkę polskich heraldyków.
Można się tylko domyślać, jak doszło do tej heraldycznej pomyłki. Najprawdopo-
dobniej kierowano się stwierdzeniem, że ród był
herbu własnego
i że w godle znajdował
się inny kolor od powszechnie używanego przez polską szlachtę. A powszechny był kolor
czerwony, mniej – niebieski. Wszystko zatem wskazuje, że Dachnowski znał wizerunek
herbu Tuczyńskich, ale nie znał jego barw. Najprawdopodobniej zaobserwował herb na
nagrobku lub innym zabytku plastycznym (blacha trumienna?).
Z niniejszych ustaleń wynika, że spolszczenie się rodu Wedlów z Tuczna i przyjmo-
wanie przeróżnych polskich wpływów kulturowych nie mogło polegać także na wprowa-
dzeniu tzw. odmiany herbowej, która polegać miałaby na wprowadzeniu koloru błękitne-
go pola tarczy herbowej zamiast złotego, aby odróżnić się od niemieckich krewnych.
Mamy jeszcze jedną zagadkę heraldyczną. Pojawienie się w klejnocie herbu Stanisła-
wa III Krzysztofa korony z siedmioma pałąkami (hrabiowska) było odzwierciedleniem
przyjęcia przez niego tytułu
Comes de Wedel
21
. Ale to zjawisko nie utrwaliło się i w herbie
jego syna jest już korona szlachecka. Tytuł i wizerunek korony herbowej nawiązywał do
rodzinnych koligacji z linią hrabiowską Leszczyńskich.
GENEALOGIA.
Źródła do genealogii Tuczyńskich de Wedel stanowią księgi ziem-
skie, zachowane w zespołach w Archiwum Państwowym w Poznaniu. Niektóre informa-
cje genealogiczne przynoszą tablice do portretów trumiennych Tuczyńskich de Wedel z
XVII-XVIII wieku
22
.
Jak dotąd nie badano bliżej genealogii tej linii rodu von Wedel. Podobno ma istnieć
jakaś rękopiśmienna kronika rodu Tuczyńskich, ale z powodu przechowywania w pry-
watnych rękach jest nieosiągalna
23
, lub po prostu nie istnieje. W polskiej literaturze nie
18
19
20
21
22
J. D z i u b k o w a,
Vanitas. Portret trumienny na tle sarmackich obyczajów pogrzebowych,
Poznań 1996-
–1997, s. 160, nr 176.
Ibidem, s. 159, nr 174.
Ołtarz obecnie w kościele parafialnym w Tucznie.
Ibidem, s. 160, nr 176.
Historia Residentiae Walcensis ab Anno Domini 1618 avo. Geschichte der Jesuitenresidentz in Walcz (Deutsch-
-Krone), 1618-1773,
Hrsg. Max von Rowerder u. A. Triller, geb. Birch-Hirschfeld, „Forschungen und Quel-
len zur Kirchen und Kulturgeschichte Ostdeutschlands im Auftrage des Instituts für Ostdeutsche Kirchen-
und Kulturgeschichte”, Hrsg. B. Stasiewski, Bd. IV, Köln-Graz 1967, s. 143; J. D z i u b k o w a,
Vanitas,
o. c.,
s. 160, nr 176, 177.
M. P u c i a t a,
Wystrój wnętrza kościoła parafialnego w Tucznie w powiecie wałeckim,
„Koszalińskie Zeszyty
Muzealne”, t. 3, Koszalin 1973, s. 274, przyp. 1. „Annales
Domestici domu Tuczyńskich”
w 1724 roku wspo-
23
36
Grzegorz Jacek Brzustowicz
zajmowano się bliżej Tuczyńskimi. Chociaż Wedlowie Tuczyńscy zgromadzili dużą for-
tunę w XVII i XVIII wieku, to niewiele miejsca poświęcono im w polskich herbarzach.
Jako jeden z pierwszych podał krótką wzmiankę o Tuczyńskich B.König
24
. Wspomina o
nich w kilku zdaniach K.Dachnowski
25
, a najwięcej K.Niesiecki
26
. Nic nowego nie wnio-
sły informacje podane przez Z.Leszczyca w początkach naszego stulecia
27
ani herbarze
pojawiające się w ostatnich latach
28
. Ponadto błędnie wprowadzono do rodu von Wedel
mieszczan obornickich o podobnym nazwisku
29
.
Genealogię Wedlów Tuczyńskich najczęściej przedstawiano w bardzo prostych i za-
wierających usterki schematach. Według pomorskiego badacza J. B. Steinbrücka z XIX
wieku liniia ta miałaby obejmować osiem osób i wyglądać następująco
30
:
Sulislaus – Johannes – Heinricus – Marcus – Mathias – Stanislaus –Mathias – Stanislaus
U historyków rodowych wykres przyjmował inne formy, uwzględniając tylko głów-
ne postacie z tej linii. Max von Wedel w swej monografii uwzględnił dziewiętnaście osób
w następującym schemacie
31
:
Andrzej
Jan
A
Subislaus–Johann– Johann Dawid- Mathias
n
Krzysztof – Andrzej- Stanisław-Stanisław- d
r
Jerzy
Sulisz Jakub
Krzysztof
z
Piotr
e
j
Krzysztof - Stanisław
Kazimierz
mniano w bibliotece Tuczyńskich (nr 22: Ks. Gr. Wałeckie, gr 78, s. 761). W 1949 roku trafiły w ręce pry-
watne. Miały się tutaj znajdować relacje poselskie, mowy sejmowe, weselne, pogrzebowe, listy, deklaracje,
diariusze wypraw wojennych i wydarzenia rodzinne. Korzystał z
Annales
ksiądz J.Alkiewicz,
Nachrichten
über Tütz und Familie de Wedel Tuczyński,
(obecnie w Archiwum parafialnym w Tucznie). L.Bąk,
Ziemia
wałecka w dobie reformacji i kontrrefomacji w XVI-XVIII w.,
Piła 1999, s. 30-31, przyp. 88.
24
25
26
27
28
B. K ö n i g,
Collectio genealogica Koenigiana,
rękopis w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie (Tom 104).
J. K. D a c h n o w s k i,
Herbarz szlachty Prus Królewskich z XVII wieku,
Kórnik 1995, s. 159, 338-339. Po-
daje związek Tuczyńskich z Rembowskimi, nieznany w historii rodu. Ponoć przodek tego rodu ożenił się
z Tuczyńską i miał z nią trzech synów. Ibidem, s. 159. Ale sprawa niepewna, prawdowpodobnie nastąpiła
pomyłka. Ibidem, s. 478, przyp. 1028.
K. N i e s i e c k i,
Herbarz Polski,
T. IX, s. 144-148.
Z. L e s z c z y c,
Herby szlachty polskiej,
Warszawa 1908, w:
Herby rodów polskich,
Londyn 1990, s. 322.
Podaje, że
są gałęzią Wedlów i używają tego przydomku
(Tuczyński),
także Wedelski.
T. G a j l,
Polskie rody szlacheckie i ich herby,
Białystok 1999, s. 208. Ostatnio ogólną charakterystykę przed-
stawił M. H l e b i o n e k,
Obce rycerstwo i szlachta w ziemi wałeckiej od XIVdo XVIII wieku,
Inowrocław
2002, s. 79-81.
To zasługa K. N i e s i e c k i e g o,
Herbarz Polski,
IX, s. 147.
APS,
Rękopisy i spuścizny,
J. B. S t e i n b r ü c k, sygn. 487,
Wedele,
s. 21.
M. v. W e d e l,
Gesamtmatrikel des Schlossgessenen Geschlechtes der Grafen und Herren von Wedel für die
Familie,
Berlin 1905,
Linie Neuwedel,
nr 2, 10, 11, 15, 16, 17, 22, 23, 24, 28, 29, 30, 31, 36, 45, 46, 47, 59, 78.
29
30
31
Genealogia Tuczyńskich de Wedel. Część 1 (XVI – pocz. XVII w.)
Według Kaspra Niesieckiego rodzina Tuczyńskich wyglądała następująco
32
:
N.Tuczyńska
Maciej – N.N. - x Mikołaj Wejher
1528
?N.Tuczyńska
x Rembowski
Jan Tuczyński
rotmistrz 1658
Krzysztof
x Anna Firlej
Piotr
†1590
Marianna
x Jan
Sokołowski
Jędrzej
x Marianna
Leszczyńska
Katarzyna
1xTolibowski
2xSmoszewski
Anna
x Zygmunt
Łaszcz
N. córka
benedyktynka
Kazimierz
Jan kanclerz
i kan. pozn.
Stanisław
Krzysztof
x Konstancja
Prusimska
Marianna
1 x Jędrzej
Mycielski
2 x Adam
Radoński
37
Anna
x Jędrzej
Niemojewski
N. syn
Jędrzej
star. powidzki
32
K. N i e s i e c k i,
Herbarz Polski,
IX, s. 146-148.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin