Kaden - Bandrowski Juliusz - GENERAŁ BARCZ.rtf

Juliusz Kaden-Bandrowski

GENERAŁ BARCZ

Powieść

Świat będzie rozprawiał, wołał, cnoty lepił, występki mia­nował, zaraz to za nim powtórzę, nawet mu pomogę, sam może nawet jedną prawdą zostanę? ...

Oczynił nagle Rasińskiego ów świat dzisiejszy, głodny, zgruchotany, na pół rozpęknięty... Jak się wynosi, wydy­ma, to w tę, to w ową stronę, a ludzie po obu brzegach namotani w kłąb... Zaś on, Basiński, w dwu małych po­kojach oficyny, z ciszą książki pod nosem, z światłem elek­trycznym pod ręką, i biurkiem u okna i z prostym przy­kazaniem dwu małżeńskich łóżek, wystawionym na po­kój ...

Od krwawej sprawy człowieka sparciałym się już czuł Rasiński i pustym... Przychodziło mu na myśl, czyby te­raz, na odmianę, nie pobyć trochę w utęsknionym cie­ple? j!! Być w cieple i patrzeć na świat oczyma, które się już nauczyły i będą twardsze niż lana guma...

Bo przecie są granice i ten worek człowieczy, w którym się wszystko odbywa, ma także swoje prawa! Biedne, ma­lutkie prawa sznurka, sprzętu, guzika, pudełka zapałek ...

Świat może sobie umierać, a drudzy pójdą za węglem — przełożył sobie lekceważąco. — A gdy chociażby na czwo­rakach przyniesiesz czarny kopczyk... Do swojej piwni­cy .. | Do tego malutkiego grobu, który każdy mieszkaniec pod sobą ma.. I Gdy tó zwieziesz i zamkniesz na drogą, najpodstępniejszą kłódkę, wtedy będziesz mógł biegać zno­

wu po wszystkich rynkach i opłacać sobie najprawdziwsze poświęcenia. I.

Przystanął na rogu Plant pod czarnym żyłowaniem gałęzi.

Bo tak było — nie inaczej... I ze sławy, uciułanej na marginesach wielkiego boju świata, nic więcej nie zosta­ło — prócz troski o chleb, o brzuch chory i skórę wylenia- łą ... O ciepło biednych resztek ...

Wiatr płynął koronami starych kasztanów, pędząc z nich kruche liście. Biegły za ludźmi aż na ulice.

I jak w tym wietrze strzępią się liście, pogania piach, a proch się kołem unosi — myślał Rasiński — tak z czło­wieka treść uchodzi, słowa się strzępią —

Teraz po prośbie za tym węglem do samego pana bur­mistrza ...

Rasiński — redaktor, żołnierz, pisarz, muzyk, co parę lat temu w murach tego samego magistratu eskapadę le­gionową inaugurował... Że już nie tylko tłum, że urzęd­nicy także na tę wycieczkę przysięgali..,

Burmistrz — „nie był w stanie”.

Rasiński obwieścił swoje nazwisko. Wykaligrafował je w tykającej ciszy salonu przedmiotowym głosem, aby nie było omyłki. — Nazwisku temu za tyle wojennego hałasu i krwi należałoby się...

Nie był to „dział" burmistrza. Inne schody, inne skrzy­dło, inny korytarz i tam dopiero drzwi — „rzymskie pięć”.

Przemierzywszy mnóstwo stopni, minąwszy wielu ludzi, którzy z czworogrannym papierkiem w spoconych dłoniach błądzili pilnie, trafił na koniec przed poszukiwane balaski, zastawione tłumem skulonych pleców.

Przebijże się tu, człowieku, przez tyle pośladków do sa­mej władzy!

Więc znów na lirycznym przydechu wygłosił, kim jest.

Tym bardziej że gładko zaczesany rozdawca, za balaska- mi, miał taki sam żelazny krzyż w klapie surduta.

Krzyżyk bojów, uporów, wariactw i spisków Pierwszej Brygady polskiej..,

e

—              Jestem Rasiński.

Kilka osób odwróciło się z zaciekawieniem. On zaś, aby się sława na wszelki wypadek miała czym podeprzeć, dodał po chwili: — Wracam od pana burmistrza...

Przełamali się cienką, nakrapianą kartką. Urzędnik puknął ołówkiem w grubą księgę.

—              Pan Rasiński. No tośmy razem gdzieś chyba mu­sieli? ...

Obmacali się oczyma, w których’, niby ciemne pasma, mijały długie wspomnienia, rozrzucone na przestrzeni tylu pożarów, zniszczeń, gruzów i niedoli.

—              Pan pod Barczem — westchnął urzędnik — bliżej samego ołtarza ... Ale ja też ...

Wymienił z namaszczeniem jakąś jednostkę bojową.

—              Barcz, panie Rasiński, to był wódz, jakby się kto pytał, co?

—              Może jest jeszcze? ...

Zespoleni poczuciem wspólnego kultu radośnie spojrzeli na siebie. W końcu urzędnik, rozwarłszy grubą księgę, po­czął szukać.

Cisza zaległa. Słychać było z głębi biura głos drugiego manipulanta, który nad olbrzymią kratką stronicy wymie­niał nazwiska zabitych, należących do zapasowego batalionu miasta.

Podręczna maszynistka w miarę dyktanda przemazy- wała ich na maszynie. Oboje pracowali statecznie. Ona sypała szybko krągłe jajeczka liter, on zaś, skubiąc cierpli­wie wargi, jak gdyby palcami wyjmował sobie z ust imiona poległych i podobne do malutkich atramentowych szkiele­tów, wciągał na karty księgi.

Formalności gotowe — do magazynów..,

Obstawione były wojskiem, bo przed rampami i przy parkanach już od tygodni mąciła się tu pstra, rozgoryczona szumowina miejska. Co parę kroków sterczeli austriaccy szturmowcy. Biło od nich tęgim smrodem broni i kukury­dzianego chleba.

Basiński minął ich delikatnie, dążąc ku bocznym zardze­wiałym torom.

Stały tam szeregi wagonów, z których sypał się węgiel. Czarne ułomki spadały na szyny, prósząc dokoła złotą rosą miału.

Tu już zrzucić trzeba było wszelką pychę z serca... Tu już na nic nazwisko — i żadnych procentów zasługi... Sama prawda, zdrowie, trud, samo upokorzenie... Więc przypochlebne dowcipy, pieniądze, chwytkie macanie nie­chętnych bluz robotniczych ...

Aż nareszcie udało się Rasińskiemu zwyciężyć.

Obiegając czujnym wzrokiem każdą zmarszczkę czarno- rudej toni, zamkniętej brzegami wózka, kroczył lekko chod­nikiem, podczas gdy „jego ludzie” pchali garbaty skarb środkiem ulicy.

W domu wielka radość z tego triumfu. Chyba ściany pęcznieją, wytknięte na pokój łóżka powleka biel odświęt­na, każda szafa błyszczy obcisłym wątkiem politury...

—              Zdawałoby się, że już nic nie znaczymy, że już nas nie ma — opowiadał żonie przy obiedzie — a tymczasem nieprawda ... Niewiele to, bo niewiele, ale zawsze... Bur­mistrz mówi: nie tu — rzymskie1 pięć... I tam właśnie ten urzędnik... Też spod Barcza ongiś. I będziemy mieli cie­pło ... Niedużo to oo prawda, jak na śpiących rycerzy, ale zawsze...

Po południu przed oknem, wychodzącym na mały kwa­drat ogrodu, wziął się Rasiński do pracy. Dziś wieczór miał już ostatecznie złożyć swą powieść wydawcy.

Pomiędzy suchymi badylami podwórza zawodził cicho wiatr. Małe, czerwone listki padały jeszcze z gałązek — zaś wysoko nad przeciwległym murem płynęło niebo szare i śpieszne. Niespodzianie mur zadrżał jakoby — w zimnej szczelinie cegieł zrodzony strzępek biały odczepił się — zsunął. I oto z drugim, dwudziestym, setnym wybierał już wątłą swą drogę w nieskończonym rozmiarze powie­trza ...

—              Śnieg — ucieszyła się żona.

Rasiński przekładał stronnice, pokryte pisanym truch- tem wielu dni i miesięcy.

—              Bo widzisz — odpowiedział żonie bez związku — trzeba, aby się w naszej literaturze skończyła raz ta polska laksa liryczna... Ten rzewny bełkot przez łzy... I doty- 1 kanie przez bibułkę, i gadanie przez watę... Masz coś do gji powiedzenia, człowieku — kładź od razu wszystkie flaki, wszystkie kiszki...

Wiedział, że to było więcej niż flaki i kiszki... Snuła mu się przez te kartki najdroższa postać żony, z której tu oddał wszystko... Każde zgięcie smagłego ciała, zapach i smak wszystkich pocałunków i wszystkie najskrytsze po­dejścia, i włosy, i piersi, i ręce, i nogi, i usta, i serce, które w środku dzwoni...

Mrok zapadał coraz gęstszy. Pierwszy śnieg zaścielił małe skrawki ogrodu. Prostokątny blask któregoś okna, rozpostarty w pośrodku podwórka, zgasł nagle.

—              Czy jesteś tu? — spytał przestraszony Rasiński.

Pochyliła się, zaglądając mu w oczy.

Ujrzał nad sobą jej twarz ... Jakby jaśniejszy wyimek cienia, określony potrójnym łukiem brwi, nozdrzy i ust.

—              A jeżeli to jest nic? — spytał, kładąc ręce na skryp­cie. — To co? ...

Harmonia ciemnych łuków rozwinęła się, pod spięciem brwi przeleciał nagły blask spojrzenia.

—              To jeszcze zawsze może być o wiele więcej... O wie­le więcej...

Po tych słowach, wydanych śpiewnie, usta jej pozostały otwarte, jakby zaraz w mrok miała z nich tchnąć mnogość nieprzewidzianej nowizny..,

Rasiński uśmiechnął się pobłażliwie i długo całował skro­nie żony, ramiona, ręce.

Umówili się, że się spotkają wieczorem, albo w kawiar­ni, albo na Plantach.

Z teką pod pachą wyszedł na swą rundę codzienną.

Obejść wszystkie umówione gniazda spiskowe.

Robili już te spiski nałogowo — jak się stawia pasjanse.

Dawali sobie rozkazy, spełniali je, wyznaczali nowe miej­sca zbiórki.. 4

Po całym Krakowie.

Dziś u adwokata na Szewskiej, potem na Floriańskiej, potem na Małym Rynku.

Zdawali sprawę o uczynionych postępach w Królestwie, na wschodzie, na zachodzie, na Ukrainie... Nazwy dale­kich miast, planów fortecznych, dyslokacyj, tajemniczych komend mełły się drobnym pośpiesznym trybem, jak w młynku.

Przy tym zbierało się mnóstwo dowodów obciążających rządy zaborcze. Musiało się umieć wyliczać całe litanie krzywd... Popalone wsie, pogwałcone przez Prusaków dziwki, pozwanych na przymusowe roboty chłopów... Straszne „menu” uwięzionych w Szczypiomie legioni­stów .^-Spamiętać wyrwane kable, skradzione tramwaje, nalane kopalnie... Tragedie polskich Korpusów Wschod­nich ...

Bez liku tego było.

Rasiński co dzień uczył się tej kalwarii w biurze, na Floriańskiej, pod perkalową spódniczką abażura.

Dziś jednak nie potrzebował wstępować na górę, spotkali się bowiem z Pyciem, głównym dyrektorem całej tej, cy­nicznie zwanej, agencji „Pies”, na schodach.

—              No, to mi wszystko powiesz — ucieszył się Rasiń­ski. — I będę wiedział po prostu, bez żadnych obrzędów ...

—              Ale co? — Pyć stał we framudze, tak że światło naftowej lampki ślizgało się po wierzchu jego wyszarzałej postaci, jakby plasterkiem połyskliwym czepiając się nosa i bladych policzków. Cała reszta osoby, wytarta, wyświech­tana, łatana brudną kratką odzieży, pod przykryciem po­dróżnej dżokejki ginęła w cieniu.

—              Jak to co? Przede wszystkim twoje zdrowie? ... — Rasiński nawiązywał do wątroby Pycia, przestrzelonej w Legionach, potem szczęśliwie otorbionej, lecz zawsze śmiercią grożącej.

Pyć mlasnął chudymi szczękami.

—              Twoje zdrowie... Następnie — telegrafistki, siostry, Dowództwo Twierdzy, konfidencja ...

Wtajemniczeni bowiem wiedzieli, że Pyć rył w każdym zakamarku wielkiej machiny austriackiej ...Ze sobie po- wydłubywał niezawodne urzędniczki na poczcie... Że cu­dzołożył pożytecznie z najważniejszymi siostrami w oddzia­łach analizy szpitalnej... Że na stare guziki czy sznurki munduru legionowego zaprzysięgał ekspertów zakładu psy­chiatrycznego, że go łączyły związki braterstwa z jakimiś opiekłymi kolejarzami...

—              Konfidencja pracuje — mlasnął Pyć.

—              No więc gadaj — gadaj do cholery... O „sprawie",

o              „Ojczyźnie” ...

—              O której?... O twojej, o mojej, o Dąbrowy, o Kry­wulta? ...

Zielone oczy Pycia zasnuł senny tok znużenia. — Wnet będziemy mieli sto Ojczyzn... Zaraz wkrótce zrobi się jedna ludowa na prowincji... Druga wojskowa lęgnie się tutaj pod kosmatą piersią jedynego na placu pułkownika, Dąbrowy!.. Trzecia gdzieś między Radziwiłłowem a Prze­myślem, w postaci naszego Barcza ..,

—              A sam Barcz?...

—              Powinien by się przedrzeć... Czekamy... Czwarta kokosi się w tłustych kłębach wodza wschodu, boskiego Krywulta ... Gdzieś na kresach... Piąta w Warszawie... Dodaj do tego byłe Koła Sejmowe, wszystkie kawiarnie, wszystkie bajzle...

—              Co ty mi tu, Pyć, gadam: stare rzeczy?...

—              To już wszystko! Nic nowego... Chyba jeszcze w ka­wiarni ...

Poszli zatem do hotelowej kawiarni, gdzie mieli stały swój stół. Basińskiemu było to na rękę, tam bowiem po­winien się był spotkać ze swym wydawcą Kwaskiewiczem.

—              Idę duszę sprzedawać — śmiał się po drodze do Pycia.

—              To już nikomu nie imponuje...

W. kawiarni nad grzędami drewnianych ciastek, pod

szeregiem różnobarwnych wódek, wśród płaszczów, niby czarna zwierzyna przytroczonych do ścian, kręciły się tłumy.

W drugiej sali, poświęconej bywalcom, odnalazł Pyć stolik znajomych.

—              Z daleka możesz zawsze poznać naszych ludzi. Po* patrz ... Łeb przy łbie — konspiracja .!.

Siedzieli tam jak co dzień — zaprasowany starannie dyrektor banku Jabłoński, pułkownik Dąbrowa w swej cza- marze powstańczo-duchownej, poseł Rybnicki w czarnym surducie ośmiogodzinnych przemówień.!.

Z boku, skromnie, między kilku głowaczami grubo cio­sanych adherentów Dąbrowy, budował się rozmową wy­dawca Kwaskiewicz, opromieniony aureolą długich, siwych, misyjnych niejako włosów.

—              No — pstryknął Pyć, gdy usiedli. — Co nowego?

—              Nic nowego — podchwycił Jabłoński, wyciągając do­bitnie poszczególne słowa. — Tylko właśnie tłumaczę, po raz który w życiu ja to tłumaczę już! Że to nie żadna Pol­ska winna ani nasz charakter narodowy — tylko warunki. Niemiec był dobrym żołnierzem, bo go brali za mordę. To samo Francuz, Anglik — i każdy. A u nas? Jak długo nie będzie solidnego aparatu, biorącego, proszę pana, wszy­stkich obywateli ściśle za mordę.. [

Pułkownik Dąbrowa przemierzył dyrektora skrytym spojrzeniem, następnie wyrzuciwszy z kosmatych dziurek nosa na wąsy prztyk pogardliwie pchniętego powie­trza:

—              Bo co mamy?... Jeśli chodzi o osoby (zaliczam sie­bie też do tego towarzystwa) — nic nie mamy... Niby w mojej branży kto? ... Barcz? ... Wiem, myślicie wszyscy

o              Barczu... Gdzie go macie? . I. Płuży tam gdzieś świata­mi... Krywult?... Nie, panowie. Na to by trzeba, by był blisko ludu... Żaden z tamtych Krywultowskich panów nie stoi na czele mięsa i krwi... Więc jeżeli nie o bladze, nie o drożdżach, że gdzieś tam założone, kiedyś korek wy­sadzą... Jeżeli szczerze mówimy, tak po prostu — kawa

na ława ... Niby jakie drożdże? ... My — inteligencja? .. ■ Za mało. Robotnik? ...

Dąbrowa podał się niedowierzająco naprzód, jakby coś obwąchiwał. — Chłopi? ... — Twarz pułkownika wyrów­nała się zupełnie. Spojrzenie zawinęło wysoko pod zmiętą powiekę, a z rozszerzonych ust wywalił się na stół i na całe towarzystwo rubaszny śmiech...

—              I to wszystko w kupie ma, zdaniem Jabłońskiego, stanowić aparat brania za mordę... Być Ojczyzną ... Ja bym jeszcze rozumiał — Dąbrowa zwrócił się do Rybnic­kiego — żebyście mi pokazali, pośle: To krzesło, kanapa, w końcu jakaś wielka dziewucha ... I po dawnemu, to jest Ojczyzna — powiedzcie!... Żebym to widział na oczy... Ta dziewucha jest Ojczyzna, a ty jako pułkownik jesteś włos na łydce tej dziewuchy, a szeregowiec jest na przy­kład molekułą ... Ale nie widzę tej dziewuchy i..

Jego ogromne śniade ręce wyskoczyły nad stolik łapczy­wymi chwytami, jakoby już szukając okrągłej namacal- ności...

—              Zresztą gdybym nawet zobaczył — to nie wiem... Za dużnśmy przeszli, żeby nam to dziś wystarczyć mo­gło...

Spostrzegł, że mówi za wiele. Że się si niogo wpatru­ją... Przestał, tym bardziej że domówił się był już prawie do swojej prawdy... Już teraz — tylko ta czarna masa ... Nie robotniki, nie chłopy ani pany... Masa, pot i gniew — na której czele... Nie aparat do trzymania za pysk, tylko dwa słowa: równość, sprawiedliwość...

Towarzystwo oczu z niego nie spuszczało, aż się mie­szać zaczął... Bo z tymi demokratami zagorzałymi nigdy nie wiesz, co ci wypominają... W czymeś zawinił?... Że co?

Że nie od kolebki z nimi... Że „na księdza” się szło?... Że z diakona dopiero zawróciło? ... Że niby potem do mle- czarstw... I w spółkach propaganda za polską rasą by­dła ... Za czerwoną ... Też rewolucja ...

Wszystko mu naraz przeskoczyło przez myśl. Żona,

pięcioro dzieci, pięć pokoi i że się pułkownika w Legio­nach dochrapał, i ta bieda teraz ...

Długi łeb Rybnickiego świecił mu nieruchomo nad nosem.

—              ...