językowe mechanizmy tworzenia autorskich neologizmów w utworach z gatunku fantasy.pdf

(294 KB) Pobierz
„Acta Humana” 4 (1/2013)
Mgr
M
arcin
D
ziwisz
UMCS Lublin
Językowe mechanizmy tworzenia autorskich
neologizmów w utworach z gatunku
fantasy
(na przykładzie opowiadań Andrzeja Sapkowskiego)
Neologizmy stanowią nieodłączny element warstwy leksykalnej tekstów
z gatunku literatury
fantasy.
Za pomocą tego typu leksyki pisarze-fantaści kreują
nowy fantastyczny świat, nasycony realiami zupełnie nieprzystającymi do znanej
czytelnikowi rzeczywistości.
Niniejszy artykuł poświęcony zostanie językowym mechanizmom tworze-
nia neologizmów w tekstach z kręgu literatury
fantasy.
Przeanalizujemy, które
z typów słowotwórczych są najbardziej rozpowszechnione w badanych przez nas
utworach, a które nie są przez autora wykorzystywane lub wykorzystywane tylko
w niewielkim stopniu. Kwestią, na którą zwrócimy szczególną uwagę, będzie to,
jakie części mowy najczęściej stanowią podstawę słowotwórczą dla budowanych
przez autora nowotworów językowych. Postaramy się także znaleźć odpowiedź na
pytanie, czy występowanie określonego typu słowotwórczego wiąże się z jakimiś
prawidłowościami, czy jest jedynie dziełem przypadku. Nasze badania prowadzo-
ne będą na dwóch zbiorach opowiadań Andrzeja Sapkowskiego:
Ostatnie życzenie
oraz
Miecz przeznaczenia
1
.
Neologizmy stały się przedmiotem zainteresowań wielu uczonych. W swo-
ich badaniach skupiają się oni na ich strukturze, semantyce czy sposobach
przekładu. Wymienić tu należy takie nazwiska, jak Milena Chomik, Monika
Analizie została poddana leksyka pochodząca z dwóch zbiorów opowiadań Andrzeja
Sapkowskiego:
Miecz przeznaczenia,
Warszawa 1992 oraz
Ostatnie życzenie,
Warszawa 1993.
1
Marcin Dziwisz
Krajewska, Aleksandra Klęczar, Natalia Glinka, Marina Bereżna
2
. Jak pisze
Tatiana Popowa
3
:
Autorskie neologizmy doczekały się w literaturze naukowej wielu licznych określeń,
częstokroć dublujących się nawzajem. Są to: autorskie nowotwory, neologizmy poetyckie,
neologizmy twórcze, neologizmy stylistyczne, indywidualne neologizmy, słowa „samoróbki”,
słowa-meteory, słowa „jednodniowe”, czy egologizmy
4
.
Jak można zauważyć, większość przytoczonych wyżej określeń, odnoszących
się do tej grupy leksyki, świadczy o tym, iż problem jej opisu pojawia się już
na poziomie terminologicznym. Autorka powyższego cytatu rozpatruje ponadto
kwestię okazjonalizmów, rozumiejąc je jako
[…] jednorazową jednostkę leksykalną pozbawioną odtwarzalności, a co za tym idzie,
także ciągłości historycznej swego istnienia. Słowa takie, w przeciwieństwie do neologizmów,
którym można przeciwstawić archaizmy, nie podlegają na gruncie językowym procesowi sta-
rzenia się. Dopiero poprzez wniknięcie do języka, w tym także w ramy jego procesów histo-
rycznych, stworzone słowo staje się neologizmem. Termin okazjonalizm dosyć szeroko wy-
korzystywany jest w lingwistyce, jednakże nie doczekał się on na chwilę obecną powszechnie
przyjętego określenia
5
.
Indywidualna, autorska kreacja nowotworów językowych nabiera szczegól-
nego charakteru w utworach z gatunku literatury fantastycznej. Związane jest to
z faktem, iż za pomocą takiego rodzaju leksyki pisarz nadaje nazwy wszelkiego
rodzaju subiektom fantastycznej rzeczywistości, tj. magicznym przedmiotom, za-
klęciom czy wreszcie fantastycznym istotom.
Nauka o języku wyróżnia kilka rodzajów neologizmów. Jak pisze Olena Se-
liwanowa:
Zob. M. Chomik,
Neofrazeologizmy a odmienność świata przedstawionego w twór-
czości braci Strugackich,
[w:]
Słowo z perspektywy językoznawcy i tłumacza,
red. A. Pstyga,
Gdańsk 2005; A. Klęczar,
Harry Potter i
(rzekomo)
martwe języki, czyli o tłumaczeniu powie-
ści J.K. Rowling na języki klasyczne,
[w:]
Nowy Filomata,
red. J. Korpanty, Kraków 2006;
M. Krajewska, M. Chomik,
Granice przekładalności; czyli o grze słów kilka – na materiale ję-
zyka polskiego i rosyjskiego,
[w:]
Przekładając nieprzekładalne,
red. O. Kubińska, W. Kubiński,
Gdańsk 2004; М.В. Береж�½а,
Переклад зоо�½імів у дитячій літературі жа�½ру фе�½тезі,
[в:]
Віс�½ик Київського Націо�½аль�½ого лі�½гвістич�½ого у�½іверсітету,
Київ 2012; Н .В . Глі�½ка,
А .С . Хмара,
Особливості перекладу термі�½ів та �½еологізмів у творах �½аукової фа�½та-
стики,
[в:]
Науковий віс�½ик Воли�½ського �½аціо�½аль�½ого у�½іверситету іме�½і Лесі Украї�½ки,
Луцьк
2010 .
3
Wszystkie cytaty z literatury przedmiotu zostały przytoczone w przekładzie autora ar-
tykułu.
4
Т.В. Попова,
Русская �½еология и �½еография,
Екатери�½бург 2005, s .
18 .
5
Ibidem .
2
120
Językowe mechanizmy tworzenia autorskich neologizmów w utworach z gatunku
fantasy…
[…] z uwagi na sposób wniknięcia do języka, neologizmy dzielą się na leksykalne (no-
wotwory lub zapożyczenia) oraz semantyczne, obejmujące znane już słowa, które nabrały no-
wego znaczenia. Ponadto wśród tej grupy leksyki wyróżniane są neologizmy ogólnojęzykowe
oraz okazjonalizmy. Okazjonalizmy tworzone są przez autorów w celu wzbogacenia języka
utworu, wzmocnienia jego ekspresji
6
.
Ponadto badaczka wyróżnia następujące sposoby tworzenia tego rodzaju lek-
syki: kreację (stworzenie całkowicie nowych znaków), różnego typu derywacje,
kalkowanie, zapożyczenie, czy wreszcie nadawanie istniejącym leksemom nowych
znaczeń
7
.
Jak można zauważyć, sposobów tworzenia neologizmów jest bardzo dużo. Nas
interesują przede wszystkim mechanizmy słowotwórcze, pozwalające autorowi
na tworzenie tego typu leksyki w obrębie języka polskiego. Na kartach badanych
utworów Andrzeja Sapkowskiego znaleźć możemy co najmniej kilkanaście nazw
fantastycznych stworzeń, będących wykreowanymi przez autora neologizmami.
Pierwszą z nietypowych istot, jaką możemy wskazać, wędrując poprzez stwo-
rzony przez autora fantastyczny świat, jest
szczurołak.
Nazwa tej istoty została
utworzona poprzez połączenie rzeczownika
szczur
z formantem -ołak. Można więc
zauważyć wyraźne podobieństwo do leksemu
wilkołak.
W tym przypadku podstawę
słowotwórczą nowo powstałego wyrazu stanowi rzeczownik. Podobnie sytuacja
przedstawia się w przypadku neologizmu
bobołak .
Jednak trudno tu jednoznacznie
wskazać motywację słowotwórczą. Być może nazwa tego stworzenia związana jest
ze słowem
bobo,
które odsyła do istoty pochodzącej z polskiego folkloru – jednego
z demonów z wierzeń słowiańskich
8
. Dokonana przez Sapkowskiego modyfikacja
formalna zaczerpniętego z wierzeń ludowych leksemu, a także obecność w struk-
turze stworzonego przez niego neologizmu elementu -ł- może, podobnie jak w po-
przednim przykładzie, sugerować podobieństwo do leksemu
wilkołak,
a więc do
istoty człekopodobnej lub zwierzęcia z pewnymi cechami ludzkimi.
Innym bardzo ciekawym neologizmem jest słowo
mimik.
Jak można się do-
myślać, nazwa tego stworzenia została utworzona od słowa
mim
poprzez dodanie
formantu przyrostkowego
–ik
lub od słowa
mimika
poprzez odrzucenie końcówki
-a. W tym przypadku możliwe są dwie podstawy słowotwórcze, będące rzeczow-
nikami. Kolejnym stworzeniem, którego nazwa zostanie poddana analizie, jest
neologizm
topiec.
Leksem ten został utworzony od czasownika
topić się
za pomocą
formantu przyrostkowego
-ec,
który może wskazywać na cechę tej istoty, a więc
to, że może ona kogoś utopić lub też na to, że sama, będąc kiedyś człowiekiem, zo-
stała utopiona. Z drugiej strony użyta przez Andrzeja Sapkowskiego forma
topiec
О.О. Селіва�½ова,
Лі�½гвістич�½а е�½циклопедія,
Полтава 2011, s .
504 .
Ibidem.
8
B.A. Podgórscy,
Wielka Księga Demonów Polskich – leksykon i antologia demonologii
ludowej,
Katowice 2005, s. 54.
6
7
121
Marcin Dziwisz
mogła powstać wskutek derywacji wstecznej rzeczownika
topielec.
Można więc
zauważyć, iż podstawę słowotwórczą stanowić może w tym przypadku zarówno
rzeczownik, jak i czasownik.
Podobny jest kolejny neologizm, a mianowicie
pławun,
którego nazwa, po-
dobnie jak w poprzednim przykładzie, została utworzona od czasownika, w tym
przypadku
pływać,
za pomocą formantu przyrostkowego
-un,
który niesie ze sobą
znaczenie wykonawcy czynności. Możemy tu także zaobserwować oboczność
w obrębie podstawy słowotwórczej, a konkretnie wymianę
y//a.
Kolejnym fan-
tastycznym zwierzęciem wykreowanym przez Sapkowskiego jest
gigaskorpion .
Nazwa tego stworzenia została utworzona poprzez połączenie greckiego przed-
rostka
giga
ze słowem
skorpion.
Powstały w ten sposób neologizm można uznać
za hybrydę językową – wyraz złożony z dwóch członów, z których jeden jest
rodzimy, a drugi zapożyczony z języka obcego
9
. Podstawą słowotwórczą dla tego
neologizmu jest rzeczownik.
Innym neologizmem stworzonym przez Sapkowskiego jest
mglak.
Nazwa tego
stworzenia została utworzona poprzez połączenie rzeczownika
mgła
z forman-
tem -ak, oznaczającym nosiciela cechy. Podstawę słowotwórczą stanowi w tym
przypadku rzeczownik. Następnym fantastycznym zwierzęciem, pojawiającym się
w analizowanych utworach, jest
wijun .
Słowo to zostało utworzone od czasow-
nika
wić się,
który w połączeniu w formantem -un, wskazującym na wykonawcę
czynności, dał wyraz pochodny w postaci neologizmu
wijun.
Z drugiej strony
nazwa danego stworzenia mogła zostać utworzona poprzez dodanie formantu -un
do nazwy realnie istniejącego zwierzęcia, a mianowicie
wija .
Ciekawym neologizmem spotykanym w utworach o przygodach Wiedźmina
jest słowo
błędak.
Nazwa tego stworzenia została utworzona od czasownika
błą-
dzić,
czyli „być w błędzie, mylić się, popełniać błędy, chodzić, jeździć, szukając
określonego celu, mieć mylne pojęcie, zmylić drogę, chodzić bez celu, po omacku,
błąkać się”
10
, za pomocą formantu
-ak.
Jak można zauważyć, w odróżnieniu od
poprzedniego przykładu, podstawę słowotwórczą powstałego neologizmu stanowi
czasownik. Ponadto, analizując jego strukturę, możemy zaobserwować zmiany
fonetyczne w obrębie podstawy słowotwórczej. Wyraźnie widoczna jest w tym
przypadku alternacja
ę//ą .
Kolejnym neologizmem, który warto przeanalizować, jest
przeraza.
Leksem
ten powstał poprzez połączenie czasownika
przerażać
z formantem przyrostko-
wym -za. Podstawą słowotwórczą nowo powstałego wyrazu jest więc czasow-
nik. Bardzo ciekawym stworzeniem, spotykanym w utworach Sapkowskiego jest
żyrytwa.
Nazwa tego zwierzęcia została utworzona, podobnie jak w poprzednim
9
10
S. Sierotwiński,
Słownik terminów literackich,
Wrocław 1986, s. 95.
Mały słownik języka polskiego,
red. S. Skorupka, Warszawa 1969, s. 50.
122
Językowe mechanizmy tworzenia autorskich neologizmów w utworach z gatunku
fantasy…
przykładzie, poprzez połączenie czasownika
żreć
z formantem przyrostkowym
-ytwa, który wskazuje na główną cechę tej istoty, a mianowicie zdolność do po-
żerania swoich ofiar. Ponadto możemy w tym przypadku zaobserwować zmiany
ilościowe w rdzeniu nowo powstałego leksemu, pojawia się w nim element
y .
W tym przypadku podstawą słowotwórczą jest również czasownik.
Następnym neologizmem, który został poddany przez nas analizie, jest nazwa
zjadarka.
Leksem, powstały od czasownika
zjadać
za pomocą formantu przy-
rostkowego -rka, oznacza wykonawcę czynności. Podstawą słowotwórczą, która
posłużyła autorowi do stworzenia opisywanego wyżej neologizmu, jest czasownik.
Kolejnym ciekawym neologizmem jest leksem
pochmurnik.
Jego nazwa utworzo-
na została za pomocą połączenia przymiotnika
pochmurny
z formantem w posta-
ci sufiksu
-ik,
wskazującego na wykonawcę czynności. Podstawę słowotwórczą
w tym przypadku stanowi przymiotnik
pochmurny,
który sam jest derywatem od
wyrazu podstawowego
chmura.
Innymi stworzeniami, spotykanymi na kartach
utworu Sapkowskiego, są
morszczynki.
Nazwa tych istot została utworzona po-
przez dodanie do leksemu
morski
formantu
-ynka(ki),
który wskazuje ma miejsce
przebywania tych stworzeń. Tu z kolei podstawą słowotwórczą jest przymiotnik.
Bardzo ciekawą rasą zamieszkującą stworzoną przez pisarza krainę są
niziołki .
Nazwa tych stworzeń została utworzona poprzez połączenie przymiotnika
niski
z formantem -ołek, wskazującym na ich cechę – niski wzrost. Podstawą słowo-
twórczą w tym przypadku jest również przymiotnik. Interesującym sposobem two-
rzenia autorskich okazjonalizmów, chociaż rzadko spotykanym w badanych przez
nas utworach, jest wprowadzanie do istniejących już słów cech gwarowych. Za
przykład może nam posłużyć leksem
nietopyrz,
gdzie fonem [e] został zastąpiony
fonemem [y], co nadaje całej nazwie wyraźnych cech dialektalnych.
Osobną grupę neologizmów, która w niniejszym artykule zostanie poddana
analizie, stanowią złożenia. W utworach Andrzeja Sapkowskiego spotkać można
kilka przykładów zastosowania tego rodzaju neologizmów.
Pierwszym leksemem, który zaliczyć można do wskazanej grupy neologi-
zmów jest
smokożółw.
Sapkowski tworzy nazwę tego stworzenia poprzez połącze-
nie dwóch rzeczowników:
smok
oraz
żółw
za pomocą formantu łączącego
-o-.
Jak
można zauważyć, mamy tu do czynienia nie z jednym, a z dwoma rdzeniami, a – co
za tym idzie – podstawę słowotwórczą tworzą nie jeden, tylko dwa rzeczowniki.
Ciekawy wydaje się fakt, iż za pomocą mechanizmów słowotwórczych udaje się
autorowi połączyć w jeden wyraz komponenty mające bardzo odległe znaczenia.
Kolejnym zwierzęciem, którego nazwa została wykreowana przez autora
Wiedźmina,
jest
ornitodrakon.
Neologizm ten posiada dwa pochodzące z języka
greckiego komponenty:
ornito,
oznaczający ptaka, oraz
drakon,
oznaczający smo-
ka.
Połączono je za pomocą formantu łączącego
-o-.
Zatem powstały neologizm
można zaklasyfikować jako złożenie. Interesującym zwierzęciem jest
widłogon .
123

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin