2011_04_-_Elpis_-_Wolosiuk.pdf

(598 KB) Pobierz
włodzimierz wołosiuk
SAKRAlnA MuzyKA
BizAntyJSKA i JeJ wPływ
nA StARORuSKą MuzyKę
ceRKiewną
Słowa kluczowe:
liturgia, muzyka, śpiew, prawosławna muzyka liturgiczna
Ustanowiony przez Jezusa Chrystusa Kościół otrzymał wszyst-
kie środki służące uświęceniu i zbawieniu człowieka. Nauka naszego
Zbawiciela i ustanowione przez Niego sakramenty, oprócz swych nad-
przyrodzonych skutków, mają również wpływ na umiłowanie Prawdy,
Dobra i Piękna. To ostatnie objawia się w malarstwie, rzeźbie, poezji
i muzyce. Muzyka, jako jedna z najwspanialszych przejawów ludzkiej
myśli i duchowości od początku swego istnienia była nierozerwalnie
związana ze sferą
sacrum.
We wszystkich niemal religiach i najroz-
maitszych kulturach towarzyszyła różnego rodzaju rytuałom i obrzę-
dom. Muzyka (łac.
musica,
gr.
musice)
to wszelka sztuka i nauka będą-
ca pod opieką muz. W Średniowieczu muzykę określano jako sztukę
piękną, przebiegającą w czasie, której materiałem są dźwięki lub inne
odgłosy (np. szmery) wydawane przez ludzki głos lub różnego rodza-
ju instrumenty posiadające: określoną głośność, czas trwania, sposób
ich wydobycia, brzmiące pojedynczo lub we współbrzmieniu, posia-
dając melodykę, harmonię, rytm – słowem swoistą formę. Rozróż-
niamy muzykę instrumentalną i wokalną, a w niej świecką i religijną.
W ramach muzyki religijnej można mówić o muzyce sakralnej o czym
decyduje rzecz jasna tekst. Znaczne różnice występujące w strukturze
59
30_Elpis_2011.indd 59
2011-11-28 18:56:48
nabożeństwa prawosławnego i Kościoła rzymskokatolickiego, a tym
bardziej w strukturze nabożeństw Kościołów protestanckich warun-
kują i wywołują odmienne poglądy na temat znaczenia elementu mu-
zyki w chrześcijaństwie w ogóle, a w szczególności funkcję muzyki
cerkiewnej jej istoty i doniosłości. Obowiązkiem nas prawosławnych
jest odpowiednie sprecyzowanie naszego prawosławnego poglądu na
temat rozumienia śpiewu cerkiewnego, bowiem w przeciwnym razie
możemy się spotkać z licznymi niewłaściwymi ocenami i zupełnie
niezauważalnie przyjąć tę niewłaściwą ocenę i błędną interpretację.
W Kościele prawosławnym muzyka cerkiewna – to muzyka wokalna,
odtwarzana ludzkim głosem. W połączeniu z tekstem liturgicznym
stanowi śpiew towarzyszący nabożeństwom i jest ich integralną czę-
ścią. Cerkiew nie przyjęła muzyki instrumentalnej do nabożeństw,
gdyż jej nabożeństwo składa się tylko ze słowa poprzez które można
wyrazić konkretne myśli (egzegeza, zwiastowanie, psalmodia
1
, ekfo-
netyka
2
i inne). Muzyka instrumentalna z natury swojej nie jest zdol-
na do przekazywania prawd wiary wiernym zebranym w świątyni
może tylko wyrazić i wywoływać elementy emocjonalne, które przez
różnych ludzi są odbierane subiektywnie a zatem różnie postrzegane
i wyrażane
3
.
Reasumując możemy powiedzieć, iż śpiew cerkiewny (mono-
dyczny i polifoniczny) zawsze służy słowu nie pomniejszając jego roli
i nie odsuwając na drugi plan, co byłoby absolutnie sprzeczne z jego
liturgicznym charakterem.
1
2
3
Psalmodia (łac.
retro tono,
cs.
cztienije na raspiew) –
jest to sposób śpiewnego czytania
tekstów liturgicznych (psalmów i modlitw) zwany również recytacją lub melorecyta-
cją. Zob. E. Bogdanow,
Posobije k cerkownomu cztieniju,
Moskwa 1891, s. 7.
Ekfonetyka – wygłaszanie aklamacji liturgicznej o charakterze doksologicznym
rozpoczynająca lub kończąca nabożeństwo, niekiedy jego poszczególne części cs.
wozgłas.
Muzyka aklamacji została zapisana na przełomie VIII i IX wieku. Por.:
A. Malinowski,
Aklamacje w ceremoniach bizantyjskich,
Bydgoszcz 1985, s. 322-323.
Zagadnienie to szerzej opisuje J. Gardner,
O instrumentalnoj muzykie i o chorowom
polifoniczeskom pienii w prawosławnoj Cerkwi,
Warszawa 1937, s. 9-12.
60
30_Elpis_2011.indd 60
2011-11-28 18:56:48
Ponad tysiącletnia historia słowiańskiego prawosławia dowio-
dła, że poszczególne narody po swojemu kształtowały element mu-
zyczny nabożeństw. Podczas gdy rytuał i teksty liturgiczne są zgod-
ne, to system muzyczny spadkobierców Bizancjum wykazuje znaczne
różnice.
Śpiew bizantyjski z uwagi na swój złożony charakter stanowi
trudny a zarazem interesujący problem badawczy. W historii sakral-
nej kultury muzycznej prawosławia jesteśmy świadkami stałej prze-
miany form śpiewu liturgicznego. Zmiany te każdorazowo są konse-
kwencją zmian rzeczywistości w której żyjemy. Przyjęcie wielogłoso-
wego śpiewu cerkiewnego przez Wschodnich Słowian wcale nie musi
oznaczać odrzucenie prastarych modeli melodycznych w pierwszym
rzędzie greckich a później słowiańskich to jest starobułgarskich i sta-
roruskich.
U podstaw wschodniosłowiańskiego śpiewu liturgicznego leży
muzyka bizantyjska, która jest śpiewem sakralnym Kościołów chrze-
ścijańskich, należących do obrządku wschodniego. Sakralna tradycja
muzyczna obejmująca świat języka greckiego rozwijała się w Bizan-
cjum od czasu, kiedy Konstantynopol stał się stolicą Cesarstwa (330)
– dzisiejszy Istambuł – który w owym czasie był centralnym punktem
chrześcijaństwa prawosławnego „Nowym Rzymem” Wschodu aż do
jego upadku (1453).
Powszechnie uważa się, iż muzyka bizantyjska wywodzi się
z trzech źródeł: „liturgii niebiańskiej” – według wierzenia inspiracja
prawosławnej muzyki pochodzi od aniołów; muzyki synagogalnej,
oraz starogreckiej teorii muzyki.
Według pierwszego źródła, kompozytorzy bizantyjscy działali
w ramach tak zwanej „teologii Wschodu”, która głosiła, że prototypy
melodii liturgicznej były anielskimi pieśniami chwały niesłyszalny-
mi przez zwykłych ludzi. Odbierali je tylko natchnieni hymnogra-
fowie przekazując je następnie wiernym. Kompozytorzy mieli za za-
danie umożliwić słyszenie tej „niesłyszanej melodii” po uprzedniej
61
30_Elpis_2011.indd 61
2011-11-28 18:56:48
modlitwie i prośbie by Bóg objawił ten niebiański wzorzec mającym
czyste serce
4
. Według Aleksandra Schmemanna „Wzór w bizantyj-
skiej hymnografii (jest) rozumiany jako koncepcja «metafizyczna»,
a nie zaś jako obiekt prostej imitacji”
5
. Z kolei ks. Henryk Paprocki
pisze: „Idea oświecenia twórcy wiąże się z bizantyjską koncepcją po-
darowania sztuk pięknych przez niebo ludziom. Zgodnie z Dionizym
Areopagitą «hymny kościelne są kopiami niebiańskich archetypów»
i dlatego powinny naśladować wzory niebiańskie”
6
.
Tak więc melodie te nie należą do śpiewaków lecz do niebiań-
skiej hierarchii. Zadaniem wykonawców jest odtworzenie boskiego
wzorca przekazanego za pomocą muzyczno-sakralnych archety-
pów.
Muzyka bizantyjska ma swoje źródła pochodzące z praktyki
żydowskiej Synagogi. Pierwsi chrześcijanie wywodzili się bowiem
w dużej części z Żydów. Naród żydowski został wybrany na świadków
i głosicieli Objawienia Bożego. Dla chrześcijan historia tego ludu ma
pierwszorzędne znaczenie. Muzyka żydowska spokrewniona z muzy-
ką ludów wschodnich służyła niemal wyłącznie celom liturgicznym.
Śpiew solowy i muzyka instrumentalna przyczyniły się do zwiększe-
nia świętości religijnego ceremoniału w czasie składania ofiar, oraz
publicznych i prywatnych uroczystości (uczty, pogrzeby itp.), co
zresztą jest udokumentowane w źródłowym materiale ikonograficz-
nym (malowidła ścienne i freski o tematyce muzycznej) i literackim
(Księgi Pisma Świętego Starego Testamentu). Przypuszczalnie formuł
melodycznych uczono się na pamięć i przekazywano je drogą tradycji
ustnej bo były one stosunkowo proste. Źródła naukowe potwierdzają
iż Żydzi stosowali w swoim śpiewie synagogalnym „ześlizgujące się”
4
5
6
Por.: S. Torgrimson,
Chorał bizantyjski i jego najważniejsze formy,
Warszawa 2010,
s. 2 (maszynopis).
A. Schmemann,
Introduction to Liturgical Theology”,
Crestwood 1986, cyt. za: S. Tor-
grimson, op. cit.
H. Paprocki,
Teologia muzyki sakralnej,
na stronie internetowej parafii prawosławnej
św. męczennika archimandryty Grzegorza Peradze, http://www.liturgia.cerkiew.pl/
texty – dostęp: 24.10.2006, s. 4.
62
30_Elpis_2011.indd 62
2011-11-28 18:56:49
interwały mniejsze od półtonów, zaś rytm był specyficzny, trudny do
zapisania
7
.
Najpiękniejszy okres rozkwitu synagogalnego śpiewu liturgicz-
nego przypada na okres działalności króla Dawida, który sam był
twórcą śpiewu na cześć Boga, oraz założył przyświątynną szkołę śpie-
wu, gdzie sam osobiście uczył. Król Dawid był autorem przepięknych
w formie i głębokich w treści utworów zebranych w księdze zwanej
„Psałterzem”. Po powrocie Żydów z niewoli babilońskiej wykształto-
wały się stałe formy śpiewu responsorialnego coś na wzór cerkiew-
nych ektenii. Od czasów Syracha praktykowany był już śpiew na po-
szczególne tryby (tony), które początkowo stanowiły tajemnicę ka-
płanów. Praktyka ta przeniknęła do Kościoła chrześcijańskiego (jego
wschodniej części) pod nazwą
Oktoechos
w zachodnim występuje
jako
Modi.
Melodie synagogalne – monodyczne to jest jednogłosowe,
budowane były na recytatywie oraz na melizmatyce, a wykonywali je
profesjonalni śpiewacy
8
.
Starożytnych Greków nazywano narodem artystów. Wśród
ogólnego entuzjazmu dla ocalałych z przeszłości zabytków poezji, ar-
chitektury, rzeźby obudziło się pragnienie, by wskrzesić także mu-
zykę starogrecką i odrodzić ją tak samo jak odrodzono inne dzie-
dziny sztuki greckiej. Lecz ta, na pozór prosta sprawa natrafiła na
wiele trudności, ponieważ znaleziono kilka traktatów teoretycznych
o muzyce, lecz nie wniosły one nic na temat brzmienia muzyki i form
w jakich powstawała i ją uprawiano. System muzyczny Greków opie-
rał się na odmiennych podstawach, aniżeli słowiański. Najbardziej
charakterystyczną cechą naszej muzyki jest harmoniczna wielogłoso-
wość; ludy orientalne zaś uważają ją za hałaśliwą gdzie jedna melodia
przytłacza drugą i stanowi dla niej przeszkodę. Najlepiej znamy ryt-
miczną stronę muzyki greckiej, gdyż wyczerpującym komentarzem
są nie tylko pisma Pitagorasa, Didymosa, Arystoksenesa i innych,
lecz także bogate zabytki poezji helleńskiej, będące miarą muzycznej
7
8
Por.: S. Torgrimson, op. cit., s. 3.
Por.: W. Mietałłow,
Istorija prawosławnogo cerkownogo pienija,
Moskwa 1896, s. 1-2.
63
30_Elpis_2011.indd 63
2011-11-28 18:56:49

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin