„Pasażerka”- powieść, opera i film.
Celem mojej pracy jest ukazanie jak temat obozu koncentracyjnego, z pozoru trudny do zaakceptowania przez odbiorców jakiegokolwiek rodzaju sztuki, może być swoistą „karierą tematu” .[1] „Pasażerka” – tak nazwała swoją powieść Zofia Posmysz, polska pisarka i więźniarka obozów w Auschwitz i Ravensbruck. [2]Autorka w swojej powieści opisuje historię dwóch kobiet, których losy krzyżują się w obozie koncentracyjnym w Auschwitz, a po latach spotykają się na transatlantyku płynącego do Stanów Zjednoczonych. Lisa jest byłą już esesmanką, na kierowniczym stanowisku, która podróżuje wraz ze swoim mężem. Kobieta nagle spostrzega Martę- byłą więźniarkę, którą wybrała sobie na pomocnicę, ale o której myślała że już dawno nie żyje. Lisa wpada w popłoch , wszystkie wspomienia wracają i po raz pierwszy jest zmuszona do opowiedzenia mężowi o swoich młodzieńczych latach spędzonych na służbie w oddziałach SS. [3] Kolejną ważną postacią jest Tadeusz- skrzypek, narzeczony Marty. Parę łączy żywe uczucie, które jest zakazane za obozowymi drutami, a przełożona wykorzystuje ich znajomość do pozyskiwania od Marty informacji na temat innych więźniarek i zmusza ją do bycia uległą oraz do spełniania wszystkich jej rozkazów.
Jeśli chodzi o powstanie powieści, Zofia Posmysz wspomina, że podczas wyjazdu do Francji w 1959 roku, na Placu Zgody w Paryżu, usłyszała głos, który natchnął ją do napisania tej książki. Głos, który usłyszała był podobny do głosu pamiętnej esesmanki z obozu i przyprawił autorkę o refleksję na temat życia w obozie. Autorka zadała sobie pytanie: „co by było gdybym rzeczywiście ją spotkała?” Wynikiem jej przemysleń jest wyżej opisywana książka, wydana w 1962 roku. [4]
Na podstawie opowieści Zofii Posmysz powstały dwa dzieła z którymi wiążą się historie tragiczne, nie mniej jednak ciekawe. Otóż w 1968 roku, kompozytor Mieczysław Wajnberg pisze jedną z kilku swoich oper i nazywa ją tak samo jak nazwała swoją powieść Posmysz, ponieważ kompozytor silnie inspirował się dziełem byłej więźniarki. Jednak mimo to, próby do widowiska zostają przerwane i dzieło kompozytora nie zostaje przedstawione za jego życia. Robi to dopiero w 2010 roku David Pountney na festiwalu w Bregencji. Reżyser tak opisuje swoje początki z dziełem: „Natknąłem się na Pasażerkę, kiedy dostałem list od wydawcy, który właśnie pozyskał do niej prawa- PM music z Hamburga. To była zwykła kartka a4, jedna z tych, które zwykle lądują w koszu. Było na niej napisane, że pozyskaliśmy prawa do opery Mieczysława Wajnberga. Kto?-pomyślałem. Nigdy o nim nie słyszałem. –Przyjaciel Szostakowicza- to brzmi interesująco. Temat- Auschwitz- hmm, być może. Na szczęście nie wyrzuciłem tego do śmieci i zacząłem poszukiwać informacji na temat Wajnberga.” Pountney wspomina również swoje spotkanie z Posmysz i ich rozmowę w Auschwitz Birkenau. Reżyser od razu był przekonany, że operę tę trzeba wystawić w Polsce. [5]Polska premiera dzieła odbyła się 8 października 2010 roku, w Teatrze Wielkim Opery Narodowej w Warszawie.[6] Jacek Marczyński, polski dziennikarz muzyczny w reportażu TVP Kultura, wyraził swoje zadowolenie z tego, że opera została wystawiona dopiero w pierwszej dekadzie XXI stulecia, ponieważ w latach 60 XX wieku były inne mody muzyczne i dopiero wtedy mogliśmy dogłębnie zrozumieć i docenić dzieło. [7] Tak opisuje Michał Bristiger problem moralny byłej esesmanki: „Lisa wręcz z dumą stwierdza swoją niewinność i idealizm intencji - a przecież uczestniczyła w zbiorowo popełnianym, masowym morderstwie. W konsekwencji stawia nas ta opera wobec chrześcijańskiej idei przebaczenia z laicką ideą niemożności przebaczenia.”[8] To właśnie zdanie tłumaczy główny problem poruszany w operze- dzieła, które mierzy się z problemem winy i pamięci.
Pasażerka Wajnberga to jedyna opera o Auschwitz, co jest całkiem zrozumiałe biorąc pod uwagę problem tematu. Więc dlaczego robi to właśnie Wajnberg? Wydaje mi się, ze musimy przyjrzeć się dokładnie sylwietce kompozytora. Nie jest tajemnicą, że był pochodzenia żydowskiego, a jego cała najbliższa rodzina, to znaczy rodzice i siostra zgineli w obozie zagłady w Trawnikach.[9] Osobisty dramat kompozytora skłania go do skomponowania dzieła, które pokaże zwykłym ludziom ogrom tragedii rozgrywającej się za drutami obozów na terenie całej Europy. Na potwierdzenie tych słów muszę przytoczyć tekst z arii Marty z epilogu, które tak wspaniale pokazują cel kompozytora w stworzeniu tej opery i które są zarazem mottem całego dzieła : „Jeśli zgaśnie echo tych słów-zginiemy”. [10]
Akcja opery rozgrywa się na twóch planach- na statku i w retrospekcji – w żeńskim podobozie Auschwitz. Miejsca akcji całkowicie różnią się od siebie: codzienność życia w obozie, a co za tym idzie brudne, wychudzone kobiety w czarno-białych pasiakach, stojące po kostki w błocie, obraz nędznych baraków, a w dali szczyty kominów krematoryjnych, zderzają się z obrazem ekskluzywnego transatlantyku, do którego wsiąść mogą tylko nieliczni- ci, którzy mają finansową sposobność na zakup biletu, ludzie majętni, zadbani, wspaniale ubrani. Jeśli chodzi o aspekt muzyczny opera ta jest przepełniona szybkimi, zmiennymi rytmami, trudnymi do wykonania. Nie ma miejsca w niej na popisowe arie, ale aktor gra uczuciami. Reżyser zauważa, że zawstydzające byłoby stworzenie opery na tematy obozowe w stylu Pucciniego z melodramatycznymi ariami, lamentem, płaczem i przerysowanymi emocjami.[11]
Drugim dziełem opartym na książce „Pasażerka” Zofii Posmysz był film o tym samym tytule, w reżyserii Andrzeja Munka. Warto wspomnieć, że pierwowzorem dla filmu nie była dokładnie powieść, a słuchowisko radiowe nazwane Pasażerka z kabiny 45. Reżyser zainteresował się tematem słuchowiska i poprosił autorkę powieści o udział w tworzeniu scenariusza do filmu.[12] Podstawowa fabuła filmu jest taka sama jak ta ukazana w operze Wajnberga, lecz zmienia się jej perspektywa. Tym razem historia pokazana jest ze strony Lisy, która opowiada nieświadomemu mężowi o swoich przeżyciach w obozie, przed którym ukrywała swoją przeszłość. Opera i film „Pasażerka” mają wiele cech wspólnych. Oprócz wspólnego tematu, zarówno opera jak i film mają dwa plany sceniczne, omawiany wcześniej transatlantyk jak i retrospekcja w obozie Auschwitz Birkenau. Sceny ukazywane na statku są zdjęciami zarysowującymi nam ogólną historię esesmanki. Reżyser swoją uwagę skoncentrował na emocjach ukazanych na twarzy bohaterki granej przez Aleksandrę Śląską.[13] W scenach retrospekcji Munk chciał ukazać codzienność, zawahania nastrojów i poglądów każdej osoby przebywającej w obozie, niezależnie od tego czy jest to więźniarka, czy przełożona.
Przy rozważaniu na temat Pasażerki Munka trzeba będzie się zastanowić nad pobudkami reżysera do stworzenia filmu o tak ciężkiej tematyce. Wydaje mi się, że ważne będzie przytoczenie myśli Jerzego Stefana Stawińskiego. Stawiński był scenarzystą i pisarzem, który podjął współprace z Munkiem przy jego kilku wcześniejszych filmach między innymi: Człowiek na torze, Eroica, czy Zezowate szczęście. Sam otwarcie mówił, że reżyser podjął się pracy nad filmem opierającym się na powieści Posmysz, bo szukał czegoś nowego, sam chciał zmienić w końcu scenarzystę, ponieważ obydwoje byli już znudzeni pracą z sobą nawzajem, a poza tym Munk zrobił to też dla honoru.
Munk zginął w wypadku samochodowym 20 września 1961 roku. Niestety zdołał on nakręcić tylko część plenerową w Auschwitz i kilka scen na statku.[14] Ekipa filmowa postanowiła pokazać światu film, na którym tak bardzo zależało reżyserowi i rzeczywiście im się to udało. Rolę głównego reżysera przejął po Munku Witold Lesiewicz, który nie zdecydował się dokończyć filmu, lecz zrealizować go i scalić te kawałki, które pozostawił po sobie Munk. Premiera odbyła się w 1963 roku, a już rok później film został doceniony licznymi nagrodami.[15]
Paulina Kwiatkowska w swoim tekście Obrazy czasoprzestrzeni w filmie Andrzeja Munka, zwraca uwagę na jeszcze jedną, bardzo ważną rzecz. Fotosy z filmu ukazują nie tylko to, co chciał ukazać reżyser w filmie, ale także jego samego. Co za tym idzie, film ten jest również o tworzeniu filmu, o tym, jak reżyser pracował na planie z aktorami, jak bardzo ważny była dla niego realizacja filmu i o oddaniu mu czci po śmierci.[16]
Jakikolwiek rodzaj sztuki, której tematem są wydarzenia z obozów koncentracyjnych, jest bardzo kontrowersyjny i trudny. Mimo tego, że powinniśmy już być po części obyci z tym tematem dzięki publikacjom wydawanym przez byłych więźniów, w których opisywane są przeżycia autorów, trudno nam- odbiorcom- przyjąć i zrozumieć inną niż powieść formę przekazu tak makabryczych wydarzeń, które działy się wcale nie tak dawno temu w wielu obozach zagłady. Jednym z takich miejsc najbliższym dla nas, Polaków, jest właśnie obóz w Auschwitz. Ludzie, którzy wyszli z tego piekła na ziemi jako żywi, bardzo często opisywali przerażającą codzienność w swoich pamiętnikach, które były wydawane jako powieści. Jedną z takich osób jest wyżej opisywana przeze mnie Zofia Posmysz i jej powieści na tematy obozowe, bo należy zaznaczyć że jest ich wiele między innymi Znam katów z Belsen... (1945), Do wolności, do śmierci, do życia (1996) czy Cierpkie głogi (1966). Chociaż wielu więźniów, którzy przeżyli obóz nigdy nie chciało powracać do tematu Auschwitz, aby nie rozdrapywać starych ran, to są tacy, dla których podobne przeżywanie na kartach powieści swoich obowych dni jest swostym kathasis, bez których ciężko byłoby im wrócić do normalnego życia. Niektórzy, tacy jak Posmysz, chcieli postawić pomnik ofiarom wydarzeń z obozu i dać drugie życie historii, z której my- ludzie, którzy mam nadzieję już nigdy tego nie przeżyją- mamy wynieść cenną lekcję ludzkości.
Wszystkie formy, które przybrała historia opowiadana w Pasażerce Zofii Posmysz są według mnie bardzo interesujące i wiele nas- odbiorców uczą. Zarówno Wajnberg jak i Munk mieli za zadanie przybliżyć nam tragiczne historie rozgrywające się w czasie II wojny światowej w obozie w Auschwit na przykładzie tej jednej, wybranej przez nich historii pasażerki. Ich dzieła na długo pozostaną w pamięci każdej osoby, która zapozna się z ich wytworem, a sposób ukazania problemów jest do tej pory doceniany przez publiczność.
Bibliografia:
Dostępny w internecie: https://www.youtube.com/watch?v=W3b0V6Vz_IM .
12. Bristiger Michał, "Pasażerka" - opera o Auschwitz", Zeszyty Literackie, nr 107, fragment
Dostępny w internecie: http://zeszytyliterackie.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=898&Itemid=0&limit=1&limitstart=1 .
Dostępny w internecie: http://dzieje.pl/aktualnosci/mija-50-lat-od-premiery-filmu-pasazerka-andrzeja-munka .
Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/wiki/Pasa%C5%BCerka .
[1] Kwiatkowska Paulina, Od słowa do obrazu, czyli o powstaniu filmu Pasażerka Andrzeja Munka
[2] Zofia Posmysz, Wikipedia: wolna encyklopedia, [online]19.01.2017.
[3] Posmysz Zofia, Pasażerka, Wyd. Axis Mundi, 2010
[4] Wypowiedź Z.Posmysz w: Orzechowska Eliza, Kuszyńska Katarzyna, Pasażerka - reportaż TVP Kultura cz.1
[5] Ibidem
[6] Pasażerka (opera), Wikipedia: wolna encyklopedia, [online], 4.01.2016.
[7] Orzechowska, op.cit.
[8] Bristiger Michał, "Pasażerka" - opera o Auschwitz", Zeszyty Literackie, nr 107, fragment
[9] Gwizdalanka Danuta, Mieczysław Wajnberg [online], Culture, październik 20014.
[10] Opera obozowa [o Pasażerce M. Weinberga], „Teatr”, 2010, nr 12; skrócona wersja: „Krytyka Muzyczna”, 2010, nr 3
[11] Orzechowska, op.cit.
[12] Mija 50 lat od premiery filmu „Pasażerka” Andrzeja Munka, Dzieje, [online], 19.09.2013
[13] Pasażerka, Film polski [online] 15.09.2016.
[14] Pasażerka, Wikipedia: wolna encyklopedia, [online], 28.10.2015
[15] Pasażerka, op.cit.
[16] Kwiatkowska Paulina, Obrazy czasoprzestrzeni w filmie Pasażerka Andrzeja Munka, „Kwartalnik Filmowy" 2003, nr 43.
Justa_21