Górny Śląsk - jego miejsce w Drugiej Rzeczpospolitej.pdf

(3010 KB) Pobierz
Maria Wanda Wanatowicz
Górny Śląsk - jego miejsce w Drugiej
Rzeczypospolitej
Niepodległość i Pamięć 4/2 (8), 5-28
1997
ARTYKUŁY I MATERIAŁY - cz. I
"Niepodległość t Pamięć"
R. IV, Nr 2(8), 1997
Maria Wanda Wanatowicz
Górny Śląsk - jego miejsce
w Drugiej Rzeczypospolitej
Część podzielonego Górnego Śląska, którą w czerwcu 1922 roku ob­
jęło w posiadanie odrodzone państwo polskie, stanowiła niewielki, lecz
bardzo ważny i pod wieloma względami unikatowy obszar Drugiej Rze­
czypospolitej. O miejscu i roli tej dzielnicy w Polsce międzywojennej
napisano już wiele prac, nie ma jednak nadal syntetycznego opracowa­
nia, bowiem temat jest rozległy i złożony i nie można go sprowadzać
tylko do zagadnień gospodarczych, jakkolwiek te wysuwają się niewąt­
pliwie na pierwsze miejsce. W niniejszych rozważaniach zwrócono uwa­
gę również na inne aspekty określające miejsce Górnego Śląska w pol­
skim organiźmie państwowym w latach 1922 - 19391.
Odzyskana część Górnego Śląska i Śląska Cieszyńskiego wchodziły
w skład województwa śląskiego. Już sam sposób jego tworzenia był
nietypowy. Decyzja o powstaniu tego południowo-zachodniego, kresowe­
go województwa miała bowiem nie tylko charakter administracyjny,
lecz przede wszystkim polityczny. Zapadła w czasie gdy nie znano je ­
szcze jego obszaru. Dnia 15 lipca 1920 roku Sejm Ustawodawczy Rze­
czypospolitej Polskiej postanowił, że z terenów Śląska, które zostaną w
przyszłości włączone do Polski, utworzone będzie odrębne województwo,
mające status autonomiczny. Wówczas na finalnym etapie znajdował
się dopiero spór polsko-czechosłowacki o Śląsk Cieszyński, którego
część objęła Polska 10 sierpnia tego roku. Natomiast sprawa przyna­
leżności państwowej Górnego Śląska, pozostającego nadal w granicach
państwa niemieckiego, nie była jeszcze przesądzona. Tworzenie w takiej
sytuacji województwa stanowiło przejaw wiary społeczeństwa polskiego
w odzyskanie przez Polskę przynajmniej części Górnego Śląska.
1
M.W. Wanatowicz,
Województwo śląskie na tle Drugiej Rzeczypospolitej,
[w:]
Województwo śląskie (1922­
1939). Zarys monograficzny.
Pod red. Franciszka Serafina, Katowice 1996, s. 15-28;
Rola i miejsce Górne­
go Śląska w Drugiej Rzeczypospolitej.
Pod red. Marii Wandy Wanatowicz, Bytom-Katowice 1995.
6
Maria Wanda Wanatowicz
Województwo śląskie jako samodzielna jednostka administracyjna za­
częło funkcjonować dopiero w połowie 1922 roku. Spośród 16 woje­
wództw Polski międzywojennej było najmniejsze. W 1922 roku zajmo­
wało powierzchnię 4216 km2, (z czego na część górnośląską przypada­
ło 3225), co stanowiło 1,1% powierzchni Polski. Według spisu ludności
z 1931 roku zamieszkiwało na jego terenie 1 536 000 osób (w części
górnośląskiej - 1 129 024), tj. 4,4% ludności całego kraju. Było to
najgęściej zaludnione województwo: na 1 km2 przypadało tu 307 osób,
podczas gdy w całej Drugiej Rzeczypospolitej 83 osoby.
Województwo śląskie jako jedyna w Polsce jednostka administracyj­
na utworzone zostało z terenów znajdujących się uprzednio pod pano­
waniem dwóch państw: Niemiec i Austrii. Oba te obszary utraciła Pol­
ska ponadto już w średniowieczu, a więc kilka wieków wcześniej niż
rozbiory przekreśliły jej byt polityczny i spowodowały podział teryto­
rium między trzy różniące się między sobą zaborcze organizmy pań­
stwowe. O wiele dłuższe pozostawanie Śląska poza granicami państwa
polskiego wycisnęło na mieszkańcach tej dzielnicy znacznie głębsze
piętno niż czas rozbiorów na pozostałych ziemiach polskich, co znalaz­
ło wyraz przede wszystkim w strukturze polskojęzycznej ludności
Śląska. Była ona prawie wyłącznie plebejska (chłopska, robotnicza, z
nieliczną grupą drobnomieszczaństwa i inteligencji). Pod tym względem
obie części Śląska (niemiecka i austriacka) byty do siebie podobne.
Różniły się jednak catym dziedzictwem jakie pozostawiła po sobie
Austria i Prusy - państwa stojące na różnym etapie rozwoju społeczno
- gospodarczego, prowadzące odmienną politykę narodowościową, kul­
turalną, itp. Konsekwencją tego stanu rzeczy była nieprzystawalność
rzeczywistości społeczno - politycznej i prawnej obu części wojewódz­
twa. Część górnośląska ciążyła ku Wielkopolsce i Pomorzu a cieszyń­
ska ku obszarowi byłej Galicji. Występujące zróżnicowanie pogłębiał
fakt, że zawarta pomiędzy Polską a Niemcami 15 maja 1922 roku w
Genewie konwencja dotycząca normalizacji stosunków pomiędzy podzie­
lonym obszarem plebiscytowym Górnego Śląska nie dotyczyła części
cieszyńskiej. Na okres 15 lat utrzymywała ona wiele przepisów prawo­
dawstwa niemieckiego, stanowiła znaczną barierę w unifikacji Górnego
Śląska z państwem polskim. Cieszyńska część szybciej integrowała się
z Drugą Rzeczypospolitą dlatego również, że o dwa lata wcześniej weszła
w skład państwa polskiego i w tworzone przez niego struktury admi-
nistracyjno-prawne. Ten fakt, jak również odmienne dziedzictwo zabo­
rów wytworzyły dualizm prawny w ramach jednego województwa nie
spotykany w ramach innych jednostek administracyjnych Polski. Pro­
ces integracji przebiegał tu bowiem dwutorowo: wewnątrz województwa
oraz pomiędzy nim a catym krajem.
Górny Śląsk
-
jego miejsce w Drugiej Rzeczypospolitej
7
Najistotniejszą odrębnością województwa śląskiego, określającą także
miejsce Górnego Śląska w Drugiej Rzeczypospolitej, był jego status auto­
nomiczny. Uprawnienia autonomiczne2 województwa realizował Sejm Śląski,
jednoizbowy lokalny parlament, reprezentujący wszystkich mieszkańców,
złożony z 48 posłów (od 1935 roku z 24). Posiadał szerokie uprawnienia
ustawodawcze w zakresie normalizacji życia publicznego (polityka socjal­
na, kulturalna, szkolnictwo, sądownictwo, lecznictwo, administracja woje­
wódzka, policja) oraz życia gospodarczego (przemysł, rolnictwo, transport,
handel, budownictwo). Jego kompetencji nie podlegały tylko sprawy poli­
tyki zagranicznej, celnej, wojskowej i nieliczne wewnętrzne. Z tytułu au­
tonomii województwo śląskie posiadało własny skarb, iylko część docho­
dów przekazywało do skarbu Rzeczypospolitej, większość wykorzystywało
na własne potrzeby. Rozbudowany samorząd gminny wraz z autonomią
tworzyły na Górnym Śląsku szczególnie korzystne warunki dla rozwoju
gospodarności społeczeństwa w stopniu nie spotykanym w innych dziel­
nicach. Ten stan
rzeczy
był przedmiotem dumy autochtonicznych miesz­
kańców Śląska. W innych dzielnicach Polski stosunek do autonomii ślą­
skiej był zróżnicowany. W większości widziano w niej barierę w procesie
integracji Śląska z państwem polskim. Ten punkt widzenia podzielały
władze centralne, które z powodu autonomii a także obowiązującej kon­
wencji genewskiej uważały, że Polska ma ograniczoną władzę na tym te­
renie. Stąd konstytucja kwietniowa z 1935 roku pozbawiła Sejm Śląski
prawa decydowania o statusie autonomicznym województwa, utrzymując
to prawo wyłącznie dla Sejmu Rzeczypospolitej, z którego ten jednak nie
skorzystał. Do końca okresu międzywojennego autonomia śląska prze­
trwała w swoim nie zmienionym kształcie (poza zmniejszeniem składu
Sejmu Śląskiego, wzorem Sejmu Rzeczypospolitej). Działalność ustawo­
dawcza Sejmu Śląskiego sprawiła, że w województwie śląskim obowiązy­
wało wiele nie istniejących w innych dzielnicach przepisów. Nie wszystkie
wyróżniały ten obszar pozytywnie. Ewenementem stosunków śląskich była
między innymi obowiązująca tu w latach 1925 - 1938 ustawa o celi­
bacie nauczycielek oraz ustawa o zamknięciu rynku pracy dla sił fizy­
cznych z zewnątrz (od 1926 roku objęła górnośląską część wojewódz­
twa a od 1932 roku także cieszyńską). Samo istnienie Sejmu
Śląskiego sprawiało, że życie polityczne Śląska koncentrowało się zna­
cznie mocniej niż w innych dzielnicach na sprawach lokalnych, w za­
kresie których Sejm Śląski był instancją decydującą. Wykorzystywał on
także swoje uprawnienia ustawodawcze dla celów unifikacji struktur
śląskich z ogólnokrajowymi. Wyrażał zgodę na rozciągnięcie na podległy
2
J. Ciągwa,
Wpływ centralnych organów Drugiej Rzeczypospolitej na ustawodawstwo śląskie w latach
1922-1939,
Katowice 1979; H. Rechowicz,
Sejm Śląski 1922-1939,
Katowice 1971.
8
Maria Wanda Wanatowicz
jego kompetencji obszar wielu ustaw ogólnopolskich, a ponadto w swojej
działalności legislacyjnej czerpał wzory wielu rozwiązań z parlamentu ogólno­
polskiego. Duża frekwencja w wyborach do Sejmu i Senatu Rzeczypospolitej
jaka była na Śląsku świadczyła jednak o otwartości na sprawy ogólnonaro­
dowe. Jeszcze dobitniej świadczyła o tym ambicja mieszkańców do odegra­
nia w Polsce roli wzorcowej dzielnicy w zakresie rozwoju cywilizacyjno-go-
spodarczego. Górny Śląsk był obszarem otwartym dla imigracji inteligencji
polskiej, której brak odczuwał silnie. Stąd napłynęło jej na ten teren wiele.
Konfrontacja odmiennej obyczajowości, różnice w stopniu zakorzenie­
nia w kulturze polskiej, różnica pozycji społecznej i inne czynniki
sprawiły, że następstwem tego zjawiska był mocno uchwytny antago­
nizm dzielnicowy. Pod tym względem Górny Śląsk nie stanowił jednak
wyjątku. Konflikty dzielnicowe miały miejsce na całym terenie Polski.
Nie zahamowały one procesów asymilacyjnych, które uzewnętrzniały się
i na Górnym Śląsku. Napływowa inteligencja i tu odegrała rolę pomo­
stu w procesie integracji tej dzielnicy z całym państwem polskim.
Polska otrzymała mniejszą, lecz bogatszą część Górnego Śląska, o
czym świadczył już sam fakt przejęcia około 72% ogółu robotników
przemysłowych. Z 67 kopalń węgla kamiennego przypadło jej 53. Z
ogółu złóż węgla, szacowanych na 80 do 90 miliardów ton otrzymała
9/10. Na terenie Polski znalazły się wszystkie górnośląskie kopalnie
rud żelaza (9), wszystkie huty ołowiu, cynku, srebra i prażalnie blendy
cynkowej, większość: kopalń rud cynku i ołowiu, zakładów koksowni­
czych, fabryk brykietów, wielkich pieców, hut żelaza, odlewni żelaza i
stali, walcowni i stalowni. Z zakładów przemysłowych, nie związanych
z górnictwem i hutnictwem, stronie polskiej przypadła około połowa.
Część górnośląska województwa stanowiła w Polsce międzywojennej
najbardziej uprzemysłowiony obszar, na którym przeważał przemysł
ciężki: górniczo-hutniczy. Przyłączenie tego terenu powiększyło ogrom­
nie potencjał przemysłowy odrodzonego państwa polskiego.
Zdolność produkcyjna okręgu górnośląskiego przewyższała moc wy­
twórczą pozostałych dzielnic kraju. W 1923 roku jego udział w ogólno­
krajowej produkcji poszczególnych wyrobów wynosił: 73,34% węgla ka­
miennego, 78,51% żelaza surowego, 77,09% stali surowej, 87,7% cyn­
ku, 99,7% ołowiu. Dzięki posiadaniu Górnego Śląska Polska z kraju
rolniczego przekształciła się w kraj rolniczo - przemysłowy. Tę jej po­
zycję w Europie określał również bilans handlu zagranicznego, o któ­
rym decydował w bardzo dużym stopniu eksport produktów rolnych,
leśnych i hodowlanych wytwarzanych w innych dzielnicach3.
3
J. Popkiewicz, F. Ryszka,
Przemysł ciężki Górnego Śląska w gospodarce Polski międzywojennej (1922­
1939),
Opole 1959; A.Sulik,
Przemysł,
[w:]
Województwo śląskie...
s, 215-270.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin