Pan Tadeusz
wstęp Pigonia (wyd. 8)
BN I 83
1. Droga do epopei
• Pan Tadeusz niespodziewany w czasach Mickiewicza – poeta słynął dotąd jako twórca dzieł innego typu, badacz historii zainteresowany martyrologią itp.;
• PT z dzisiejszej perspektywy naturalny w tym miejscu biografii twórczej Mickiewicza – „w Polsce (...) panował głód epopei”;);
• Tradycja epopei w Polsce -> Wojna chocimska Krasickiego, Jagiellonida Tomaszewskiego, próby Niemcewicza, Wężyka, Brodzińskiego (plany poematu o Chrobrym) poemat bohaterski o Stefanie Czarnieckim Koźmiana;
• Epopeja świadectwem podźwignięcia się spod rumowisk państwowości – nadzieją na zachowanie tożsamości narodowej;
• Odczuwanie również przez Mickiewicza „głodu epopei” – poeta wychował się na Homerze, Tassie, Wolterze (tego ostatniego tłumaczył i przerabiał). Ugruntował zasady teoretyczne epopei i jej kanony estetyczne (rozprawa Mickiewicza o Jagiellonidzie);
• Szczególny patriotyzm Mickiewicza – wiązany z umiłowaniem piękna pejzażów w Polsce, natury; Mickiewicz. potrafił patrzeć na kraj oczami dziecka („Poeta-epik skojarzyć musi w sobie duszę mędrca z oczami i temperamentem dziecka”) , co przekładało się na bezpośredniość opisów, żywiołowość, dziecięcą uczuciowość, częste porównania do świata rodzinnego. M. traktował Polskę jak rodzica dotkniętego nieszczęściem;
• Patriotyzm rdzenny Mickiewicza – związanie „ze zindywidualizowaną ziemią, powietrzem, zapachem, kolorytem stron rodzinnych” – siła patriotyzmu wzmocniona wygnaniem;
• Znaczenie pamięci plastycznej Mickiewicza (umiejętności zebrania bogactwa wrażeń i wzruszeń przedstawianych w szczegółowy sposób) i pamięci muzycznej (odtworzenie głosów charakterystycznych dla rodzinnych stron[1]);
• Znaczenie zmysłu obserwacji poety;
• Czynniki zewnętrzne kształtujące epopeję u Mickiewicza – program filaretów (postulat zachowania i rozpoznania narodowości, poznania Ojczyzny we wszystkich jej wymiarach – także demo- i etnograficznym) i „podnieta literacka” (wpływ lektury Scotta – różnorodność postaci, „stare, zanikające oryginały dawnego pokolenia”).
2. Narodziny poematu
• Nieznany moment rozpoczęcia pracy nad PT, wg Zaleskiego pomysł sięga 1831r., czasów pobytu w Wielkopolsce;
• Pan Tadeusz rezultatem rozrostu planów – stopniowego rozszerzania się planowanych granic całości. Najwcześniejsze określenie dzieła („poema sielskie”) i korespondencja Mickiewicza dowodzą, że treścią miała być głównie miłość w zakątku nowogródzkim. W pierwotnym planie nie było np. Telimeny, Zosia została ukazana jako dorosła i samodzielna kobieta, ks. Robak funkcjonował jako Żegota (Żegota – tytuł w brulionie I księgi);
• Już w pierwszych redakcjach wyraźne elementy walterskotowskie – spór rodów, przewlekłe konsekwencje dawnej zbrodni, tajemnicza postać główna, miłość jako wątek środkowy (w ujęciu romantycznym, od pierwszego wejrzenia, wiążąca przeznaczone sobie dusze).
• 3. Rozrost wątku dawności
• Kontrasty w kreacji bohaterów – Telimena-zalotnica stoi w opozycji nie tylko do niewinnej Zosi, ale także – jako entuzjastka cudzoziemszczyzny – do całego dworu soplicowego – tradycyjnego, staropolskiego (anachroniczny Sędzia). Postaci kontrastujące z gospodarzem dworu to oprócz Telimeny Hrabia (wojażer, bohater skłonny do przesady) i Tadeusz (rzecznik nowych prądów myślowych);
• Akcja PT osadzona na pograniczu dwóch epok -> tłumaczy kontrasty wśród bohaterów;
• Stosunkowo niewiele informacji politycznych – ustrój administracyjny po rozbiorach się nie zmienił, jedyna dziedzina, w której administracja rosyjska dawała się we znaki to sprawy podatkowe[2]. Mieszkańcy Soplicowa i Dobrzyna nie boją się represji ani urzędników rosyjskich. Ich stosunek do Rosjan jest lekceważący;
• Pogranicze epok = pogranicze obyczajowości, nie form ustrojowych ani zmiany niepodległości w niewolę;
• Uwielbienie starego porządku u Mickiewicza – dobrowolna służba obywateli ojczyźnie, poczucie odpowiedzialności za losy narodu, także sympatia dla szlacheckiej kultury – przywiązanie do staropolskiego stroju, obyczaju, religijności.
•
4. Dawność osądzona
• Grzechy dawnej Polski – uleganie cudzoziemszczyźnie, ale przede wszystkim bezsilność prawa, rozpasanie szlachty (szlachecki anarchizm, starcie Stolnika z Soplicą);
• Ostatni zajazd – podźwięk nie rzewności, ale otuchy i ulgi (nareszcie ostatni!). Mickiewicz uważał zajazd za „najpotężniejszy objaw instynktów zgubnych dla społeczeństwa”; zajazd to „masowa organizacja samowoli”
• PT – epopeja o odradzającym się narodzie – nadzieja w możliwość odrodzenia się Polski zmienia pierwotną sielankę romantyczną w poemat;
• Związek ks. Robaka (kluczowa postać dla odrodzenia) z ks. Piotrem z Dziadów – pokora;
• Soplica postacią kluczową (patrz punkt 5.)– realizuje ideał człowieka świętego, pokornego, a zarazem działającego, zdolnego do poniesienia ofiary, przykład godnego naśladowania nawrócenia;
• Zło w PT – w dużej mierze pycha (duma Stolnika itp.).
5. 5. Istota odrodzenia narodu
• Mickiewicz piewcą odrodzenia narodu (ani entuzjasta przeszłości, ani jej przeciwnik);
• Postać ks. Robaka fundamentem optymizmu dotyczącego odmienienia natury polskiej – wyrazem odzyskanej przez Mickiewicza wiary w naród;
• Elementy życia emigracyjnego w biografii ks. Robaka – bohater przedstawiony jako emisariusz polityczny (uważany w czasach powstawania PT za najbardziej ofiarnego żołnierza niepodległości), osoba niepozorna i bezimienna (początkowo dowiadujemy się tylko, że jest majętny, że łożył na wychowanie Zosi, nic nie zapowiada bohaterskich rysów jego osobowości – ideał „męczeństwa bez chwały”) oddana jednemu celowi (związania z Polską północno-wschodnich obrzeży kraju, rozłączonych z państwem w wyniku zaborów – „cel wielki”), gotowa podjąć wytrwałą, codzienną pracę -> postulat pracy w PT jako opozycja do heroicznych czynów.
• Znak apoteozy ks. Robaka – dostarczenie do jego łoża śmierci listu generała Fiszera o wypowiedzeniu wojny Rosji i proklamowaniu zjednoczenia Polski i Litwy.
6. Kompozycja i rodowód literacki
• Odparcie przez Pigonia dawnych zarzutów dotyczących braku jednostkowego bohatera w PT – nie jest to przypadek; właściwym bohaterem jest masa, zbiorowość, instynkt narodowy;
• Konstrukcja – dwie ostatnie księgi jednolitą całością, rozłączoną tylko ze względów technicznych, stanowią epilog i „koronę nad całością”:). Punkt kulminacyjny – koniec V księgi (kłótnia zamkowa); momentem zwrotnym plan zajazdu. Podział PT na dwie symetryczne części;
• Spór o zamek toczy się do V księgi powoli, potem nabiera szybkiego tempa;
• Spoistość akcji zwarta jak w klasycznej tragedii;
• Oryginalność kompozycji – końcowa scena spowiedzi nasuwa skojarzenia z Giaurem, jednak wprowadza innowacje w zakresie kreacji bohatera (no raczej);
• Związek PT z powieściami W. Scotta – nietypowi bohaterowie, trzy wątki, powolna akcja stopniowo nabiera tempa, współistnienie w dziełach dwóch sfer środowiska, osobny bohater wątku erotycznego i patriotycznego, nastrój – tajemniczość, istotne znaczenie przeczuć i wróżb, rozbudowany „aparat zaciekawienia” czytelnika (patrz następny punkt), końcowa spowiedź bohatera kluczem do tajemnicy dzieła;
• W PT – wyzbycie się czynników zainteresowania intrygą, skierowanie ciekawości czytelnika na treść psychiczną, duchowe podłoże wypadków – główną treścią dzieje duszy Jacka;
• Innowacje Mickiewicza – przeniesienie doświadczeń prozy na poezję, przeplatanie elementów sielankowych, homeryckich i cerwantesowskich) ;
• Brak byronizmu = brak gorzknienia w nienawiści, pesymizmu itp. -> w PT „miłosne przychylenie się do świata”.
7. Centrum polszczyzny
• Miejscem akcji „głęboko schowana wieś”, nie pole wielkich kampanii etc. Wieś nietypowa – dwór Sędziego, dworek Maćka;
• Zaścianek specyficzną formacją etniczno-ekonomiczną (większy kompleks rolny zajęty przez jeden zwykle ród, szlachta wolna od zależności feudalnych, umacniana „spoistością krewniactwa” pada ofiarą prześladowań w XIX wieku);
• Ostoja nowego bytu narodowego – świadomość narodowa, tradycja kultywowana między prostymi ludźmi.
8. Ozdoby kraju lat dziecinnych
• Filomatyzm – kierowanie uwagi na szczegóły rodzinnych stron (postulat poznawania ojczyzny). Mickiewicz lubił słuchać anegdot o dawnych czasach i ludziach;
• Treść PT wzmocniona fizyczną pięknością Litwy „w całej ozdobie”;
• &...
Silveria