25. Alegoria jako trop i narzędzie hermeneutyki (alegorez).
Pierwsze, formalistyczne definicje alegorii, traktowanej jako figura słowa, odnaleźć można w dziełach retorycznych – anonimowym traktacie Ad Herrenium, dziełach Cycerona i Kwintyliana. W Ad Herrenium alegoria definiowana jest jako „mowa, która co innego słowami, a co innego myślą wskazuje”, podobną definicję proponuje również Cyceron. W tym ujęciu alegoria traktowana jest jako konkretny, zagadkowy sposób mówienia, pozostający w związku z retoryką.
Retoryczne ujecie alegorii ustępuje zdecydowanie przed teorią hermeneutyczną, rozwiniętą w oparciu o żydowską egzegezę Biblii (noematyka). Alegoria w tym ujęciu traktowana jest już jako figura myśli. Pierwotnie wiąże się pojęcie „znaku alegorycznego” jedynie z tekstami świętymi – alegoria ma umożliwiać osobom odpowiednio do tego przygotowanym odnalezienie ukrytych sensów w Piśmie Świętym. Rozwój alegorez biblijnych miał miejsce w szczególności w obrębie szkoły aleksandryjskiej. Twórcami owych objaśnień byli między innymi Filon z Aleksandrii, Orygenes, Euzebiusz z Cezarei, Tertulian, święty Ambroży. W związku z trzema składnikami natury ludzkiej: soma (ciało), psyche (dusza) i pneuma (duch) wyróżniono w Biblii trzy rodzaje sensów: sens dosłowny, sens psychiczny i sens pneumatyczny. W dalszej tradycji przypisano Biblii dodatkowe sensy – moralny, anagogiczny i prowidencjonalistyczny, pozwalający na przeniesienie sensów biblijnych poza Biblię i na użycie alegorii jako mechanizmu objaśniania dziejów świata.
Alegorezy znajdowały ugruntowanie w filozofii tomistycznej. Święty Tomasz wyrażał pogląd, że stworzona przez Boga rzeczywistość ma charakter symboliczny, odsyłający do wyższych porządków. Tak więc również świat jest znakiem, który można odczytać i zinterpretować. Tomizm zajmował także stanowisko wobec twórczości świeckiej. Opisuje ona świat zmyślony, tak więc w warstwie literalnej nie oznacza niczego poza sobą. Pod osłoną znaczenia literalnego kryje się jednak znaczenie prawdziwe – moralne, uniwersalistyczne. Zdaniem świętego Tomasza poezja może mówić o rzeczach prawdziwych, ale nie bezpośrednio. Poza alegorezą Pisma Świętęgo uprawiano więc również alegorezę dzieł świeckich (np. komentarze do Eneidy Serwiusza). Polegała ona również na odczytywaniu sensów ukrytych w dziele poza znaczeniem dosłownym i sensem literalnym.
Hugo od św. Wiktora zaproponował schemat przeprowadzania alegorezy poprzez poczwórne objaśnianie – co do litery, co do sensu (pojawiała się tu także problematyka etymologii, pochodzenia wyrazów), co do alegorii i co do moralności. Co istotne – do sensów ukrytych można było dotrzeć jedynie posiadając gramatyczne i językowe umiejętności.
Alegoria i alegoreza w pewnym sensie dały podstawy hermeneutycznej teorii interpetacji i rozumienia poprzez poszukiwanie ukrytych sensów. Starożytne i średniowieczne teorie alegorii wpłynęły na rozwój teorii literatury – dzięki nim istotniejsze stały się ukryte treści, podczas gdy przedmioty przedstawione traktowane są jedynie jako znak.
Silveria