Zofia Rejman.docx

Zofia Rejman, Świadomość literacka polskiego Oświecenia

Zmierzch klasycyzmu?

Przedmiotem pracy – oświeceniowe warianty starożytnej teorii sztuki

Klasycyzm – estetyką całościową obejmującą wszystkie dziedziny sztuki; ogólna teoria piękna ściśle związana z filozofią; estetyka związana z etyką (ważne pojęcia piękna, dobra i prawdy); estetyka w perspektywie filozofii moralnej (czy i w jaki sposób sztuka przybliża się do prawdy? Czy czyni człowieka lepszym? Czy ma znaczenie wychowawcze?)

Przypomnienie dwóch fundamentalnych dla doktryny klasycznej koncepcji sztuki:

·         Platon:

-        Sztuka nie jest zdolna do okrycia prawdy, nie ma żadnych wartości poznawczych

-        Sztuka nie czyni człowieka lepszym, ponieważ posługuję się kłamstwem

-        Sztuka nie wychowuje, ponieważ nie odwołuje się do rozumnych władz duszy

-        Sztuka ma wartość, jeśli służy prawdzie (najczęściej jednak służy kłamstwu)

-        Wyznawca obiektywnej teorii piękna, opartej na liczbie i mierze

-        Poeci tkwią w nierzeczywistym świecie zmysłowym

·         Arystoteles

-        Podzielił naukę na trzy rodzaje: takie, które poszukują wiedzy dla niej samej (metafizyka, fizyka, matematyka); nauki praktyczne, które poszukują wiedzy, by przy jej pomocy osiągnąć doskonałość moralną (etyka i polityka); nauki wytwórcze, wśród których znalazła się poetyka jako część szeroko pojętej filozofii moralnej

-        Pojęcia piękna zaczerpnięte z pism filozoficznych

-        Teza o ilościowym charakterze piękna

-        Właściwa proporcja w świecie zmysłowym oznacza dobro, w świecie estetyki – piękno

-        Natura jako rzeczywistość dostępna zmysłom

-        Koncepcja sztuki jako naśladowania natury (sztuka to nie bierne odwzorowanie natury, ale tworzenie jej od nowa, w innym wymiarze)

-        Dokonuje rozróżnienia pomiędzy przedmiotami natury, a przedmiotami sztuki (te drugie nie są, jak u Platona, kopami, ale mają samodzielny status)

-        Wydziela sztuki naśladowcze spośród pozostałych („sztuki bądź uzupełniają przyrodę, bądź też naśladują”)

-        Sztuka jest formą poznania i doskonalenia rzeczywistości

„Dla wypolerowanych narodów Horacy, dla Francuzów – Boileau, a dla Polaków – Dmochowski”

Nowożytna doktryna klasycystyczna ukształtowała się we Francji w połowie XVII wieku (twórcy: Jean Chapelain, Rene Rapin, Nicolas Boileua-Despreaux); ten ostatni w dziele Sztuka poetycka spopularyzował zasady sztuki klasycystycznej w Europie.

Główne cechy klasycyzmu francuskiego (wg Peyre):

-        Racjonalizm pojęty jako umiłowanie rozumu

-        Intelektualizm, który wywieść można z arystotelesowskiej tezy, iż sztuka jest rodzajem poznania

-        Bezosobowość

-        Uniwersalizm (dominowanie rysów trwałych i powszechnych nad ulotnością chwili i konkretnym szczegółem)

-        Natura i prawda (aktualizacja arystotelesowskiej tezy, że natura jest wzorem sztuki)

-        Związek między poezją a prawdą (przywołanie arystotelesowskiej różnicy między prawdą logiczną a prawda artystyczną)

-        „uznawanie pewnych reguł artystycznych” – z zaznaczeniem, że ten punkt wywołał najwięcej sporów (może dlatego nie jest to bliżej wyjaśnione…)

-        Relacje pomiędzy sztuką i moralnością, czyli koncepcje wychowawcze sztuki (ta cecha także zostaje wymieniona bez komentarza)

Autorka książki konstatuje, że cały ten okres można traktować jako etap w rozwoju Wielkiej Teorii (pojęcie to od Tatarkiewicza).

Duża rola Boileau w sporze pomiędzy starożytnikami a nowożytnikami.

Spór ten rozpoczął w 1687 Charles Perrault – stawia on tezę, iż należy zweryfikować ocenę starożytnych pisarzy, wśród których są i tacy, którym uwielbienie się nie należy oraz że można ich porównywać z pisarzami współczesnymi, stosując zasady i reguły poetyki klasycystycznej. Trzy najważniejsze pytania postawione w tym sporze to pytania o: stosunek do starożytności, ideę postępu w sztuce i rolę normy oraz reguły w klasycznym ideale piękna. Dla tej dyskusji ważna była postać Homera (zachwycał i równocześnie raził), którego zestawiono z Wergiliuszem, przyznając wyższość temu drugiemu (spór o Homera początkiem sporu o Grecję, który z nową siłą powróci w dyskusji klasyków z romantykami).

Wszystko już było

Autorka książki tworzy na potrzebę tej pracy „teoretyczny model klasycyzmu”, którego zasadami są:

-        Piękno jest obiektywne (istnieje jeden uniwersalny ideał piękna, odnajdywany w rzeczywistości realnej; piękno jest immanentną cechą rzeczy pięknych, jest realną własnością przedmiotów, niezależną od subiektywnych reakcji)

-        Piękno polega na ładzie, harmonii i mierze (Piękno polega na jedności w wielości – stanowi harmonię różnych elementów; polega na odpowiedniości – decorum – pod nazwą bienseance stało się jednym z podstawowych haseł estetyki XVII wieku; piękno jest w umiarze)

-        Piękno jest oceniane rozumem (rozum się nie myli itd. – gust także jest funkcją rozumu)

-        Poezja jest sztuką

-        Wzorem sztuki jest natura

·         Natura jako zespół uniwersalnych praw rządzących rzeczywistością; celem sztuki odtwarzanie prawidłowości powszechnych i ponadczasowych; naśladuje się nie to, co jest, ale to, co powinno być wg wyznaczonych rozumem prawideł – substancja rzeczy jest zawsze tworem rozumu

·         Natura jako natura ludzka pojmowana w sposób esencjalistyczny (trwałość, niezmienność; w człowieku interesowało to, co typowe)

·         Zasady naśladownictwa:

ü      Przedmiotem sztuki mogą być tylko niektóre elementy natury – wyborem tym rządzi rozum

ü      Konieczność poprawiania błędów natury i potęgowania niektórych jej właściwości

ü      Takie „naśladowanie” natury to tak naprawdę konwencja ludzka – potwierdzeniem dwustopniowość tej koncepcji, objawiająca się w naśladowaniu natury poprzez naśladowanie twórców starożytnych

·         Sztuka ceniona wyżej niż natura (sztuka uwzniośloną naturą); sztuka rozumiana jako umiejętność, działalność nie twórcza, ale odtwórcza i z tego powodu konieczne wydaje się stworzenie szeregu zasad nią rządzących; miarą doskonałości utworu była zgodność z założeniami ogólnymi

-        Sztuka służy użytecznej przyjemności

·         Piękno nie było wartością samoistną – zawsze w ścisłym związku z dobrem, prawdą (w teorii poezji zastąpiona prawdopodobieństwem) i pożytkiem; poezja była rodzajem poznania.

LIST O GUŚCIE, CZYLI SMAKU JÓZEFA SZYMANOWSKIEGO

Opublikowany jako jedna z wypowiedzi pod wspólnym tytułem Listy krytyczne o różnych literatury rodzajach o działach.

Autor listu pochwala w nim idee trybunału, rozsądzającego co jest warte pochwały, a co nagany; byłyby to opinie ważne zarówno dla twórców jak i odbiorców; uważa, że sądy estetyczne mają charakter obiektywny; krytykom potrzebne są narzędzia do oceny dzieła.

Doskonalenie gustu dla Szymanowskiego istotne znaczenie dla kultury narodu; pojęcie gustu umieszcza on w kontekście pojęć estetyki klasycystycznej – dowcip, rozum, rozsądek.

Dla Szymanowskiego gustu jest dyspozycją umysłu

Dla Sz. na dobry smak składają się takie przymioty jak:

-        Czułość (naturalna zdolność do przetwarzania wrażeń zmysłowych w przeżycia emocjonalne)

·         jest wartością wrodzoną, powszechną i niezależną od warunków kulturowych

·         cechuje ona zarówno autora jak i czytelnika, co umożliwia ich porozumienie

·         warunkuje poprawny dobór tematów (sprawiające, że przeżycie estetyczne ma być zawsze przyjemne)

·         jest zdolnością pierwotną w stosunku do delikatności i trafności; nie stanowi jednak samoistnego kryterium

-        Delikatność

·         Wysublimowana czułość, rodząca się z obcowania z literaturą (czułość stanowi niezbędny, wrodzony element gustu, ale musi zostać „utemperowana” przez to, co wyuczone)

·         Pozostaje w ścisłym związku z rozwojem ogólnym kultury narodu

·         Jest sumą dostępnej w danej epoce wiedzy o pięknie i doskonałości

·         Z dwóch ostatnich punktów wyciągnąć można wnioski o doskonaleniu się smaku, a tym samym konstatacje, że żadne dzieło nie może być wzorem niezmiennie obowiązującym

·         Poeta obdarzony delikatnością smaku jest zdolny stworzyć piękne dzieło, czytelnik dostrzec piękno dzieła i je ocenić

·         Poprzez delikatność wyłaniają się rzeczy piękne – dzięki niej odrzucamy rzeczy trywialne i pospolite, a przyjmujemy formy nienudne i przyjemne; nie pozwala nam ona bezkrytyczne, dosłowne naśladowanie; nieobca jest jej estetyka gry autora z czytelnikiem

-        Trafność

·         Dyspozycja umysłu – pozwala odróżnić dobrą sztukę od złej

·         Osiąga się przez porównywanie i hierarchizacje

·         Zakłada posiadanie kultury literackiej i znajomości ludzkiej psychyki

·         Prowadzi do syntezy uczucia i rozumu

U Sz. zasada zgodności z naturą bądź z wzorami antycznymi zostaje zastąpiona przez zasadę zgodności z modelem wyobraźni; w wyobraźni powstaje idealny model piękna, o charakterze indywidualnym, bo jest budowany samodzielnie, lecz zarazem nieoryginalny, bo złożony z lektur, tradycji, schematów i akceptowanych wartości. (w kategorii wyobraźni czerpie Sz. z Pseudo-Longina; jest to kategoria niezwykle ważna dla XVIII w.); rozkosze wyobraźni pośrednie między rozkoszami zmysłów a umysłu; wtórne rozkosze wyobraźni są wywołane przez dzieła sztuki i mają charakter intelektualny.

Przedmiotem naśladowania w poetykach klasycystycznych może być natura, dzieła starożytnych oraz dzieła, które są doskonałym naśladowaniem starożytnych.

Sz. uważa za szkodliwe zbytnie przywiązanie do zbiorów reguł i przepisów – wysuwa postulat pewnej wolności twórców, co nie oznacza, że chce on całkowitego zerwania z regułami (ich przekraczanie musi prowadzić do dodania dziełu piękności).

Dla Sz. narzuca pisarzom pewną dyscyplinę nie wynika ona jednak z przepisów i reguł, ale raczej dotyczy ich osobowości, czy życia psychicznego.

Zdaje się, że rozważania Szymanowskiego dotyczą rzeczywistości kulturowej, a nie przyrody (autorka książki przekonuje o tym, argumentując, że gdyby chciał wspomnieć o przyrodzie to, by wspomniał, zaznacza jednak, że nie ma pewności, bo mogło to wynikać z ograniczenia formą listu).

Geniusz definiowany jest przez dwa pojęcia – nowości i imaginacji.

Oryginalność jest jednym z najważniejszych postulatów Sz., nie oznacza jednak zupełnej wolności; ważna jest harmonia, spójność itp. wszystkie warunkowane przez delikatność.

Cechy dobrej sztuki:

·         Górność

·         Istota rzeczy (te dwie pierwsze z klasycznej teorii sztuki; pozostałe nowe)

·         Szczerość

·         Żartobliwość

·         Czułość

·         Delikatność

Cechy złej sztuki:

·         Wysada – obrona: klasyczne poczucie miary

·         Prostota i szydność – o.: poczucie przystojności

·         Pozór i wytworność (rozumiana jako chęć odejścia za wszelką cenę od opinii ogólnie przyjętych) – o.: rozum powszechny, odkrywający wartości ogólne.

·         Słabość (przesublimowana czułość)

Gust jest właściwością obiektywną i sprawdzalną. Należy ją kształtować przez lektury i kontakty z ludźmi (jak podkreśla Szymanowski szczególnie z kobietami).

Szymanowski a teorie klasyczne:

·         Nie używa takich kategorii jak miara, harmonia, przystojność, stosowność, wybór, naśladowanie, jednak można je wywieść z jego wywodu.

·         Używa kategorii od Pseudo Longinusa – wyobraźnia, geniusz, nowość.

·         W stosunku do klasycznej teorii nowe są kategorie, będące składowymi smaku: czułość, delikatność i trafność.

·         Pojęcie gustu jest wpisane w stary system sztuki klasycznej.

·         Nadrzędna w pięknie jest władza rozumowa, jednak kategorie delikatności i czułości je osłabiają.

Podsumowanie:

·         Piękno jest obiektywne – zasada niekwestionowana, wyrażona w sposób opisowy

·         Piękno polega na harmonii i mierze, ale także nowości, oryginalności i nośności emocjonalnej

·         Piękno jest poznawane i oceniane przez zmysłu, serce i nade wszystko rozum. Kwestionując wyłączność poznania intelektualnego przyznaje mu Szymanowski władzę najwyższą i ostateczną

·         Sztuka jest elitarną i intelektualną zabawą ludzi wykształconych, dla których narzędziem poznania są zmysły, serce i rozum.

·         Wzorem sztuki jest kultura

·         Piękno jest obiektywne; polega na harmonii i mierze, wymaga nowości, oryginalności i nośności emocjonalnej

·         Sztuka ma wartość samodzielną (nie musi być np. dydaktyczna)

O wymowie w prozie i wierszu Franciszka Karpińskiego

Dopuszczalne jest zupełnie równorzędne poznanie zmysłowe, uczuciowe (przez serce) i racjonalne (rozumowe).

Obiektywne piękno, niezależne od odbiorcy nie zajmuje w estetyce Karpińskiego wiele miejsca – do jego oceny wystarczy rozum, a nie każdy rozumny człowiek jest zdolny do tworzenia literatury i do jej prawidłowego odbioru.

Czułe serce – po raz pierwszy w dziejach polskiej świadomości literackiej – kluczowa rola w procesie tworzenia literatury; nie każdy jest nią obdarzony, ale można i należy ją w sobie kształcić.

Czułość serca oznacza zdolność odczuwania litości – cecha różnica nas od zwierząt; ma ona wymiar nie tylko estetyczne ale i etyczny

Czułości można się uczyć w trojaki sposób:

·         Poprzez obcowanie z ludźmi w nią bogatymi

...