Oświeceni o literaturze t. I i II
oprac. T. Kostkiewiczowi, Z. Goliński
WSTĘP
Myśl literacka polskiego oświecenia (zarys problemów badawczych)
1.
Trzon antologii stanowią podstawowe traktaty, rozprawy i poematy dydaktyczne, które odegrały największą rolę w kształtowaniu świadomości literackiej epoki.
· Oświeceniowa myśl refleksyjna na temat twórczości słownej miała za sobą bogatą tradycję wcześniejszą (staropolskie traktaty i podręczniki służące głównie celom szkolnym)
· Reforma szkolnictwa zainicjowana przez KEN wywołała zapotrzebowanie na nowe podręczniki z dziedziny poezji i wymowy (F. Karpiński: O wymowie w prozie albo wierszu (1782), oraz traktat G. Piramowicza: Wymowa i poezja dla szkół narodowych (1792) - dzieła różniły się zawartością od wcześniejszych poetyk szkolnych- mniejszy nacisk na znajomość szczegółowych reguł pisania, skupienie uwagi na refleksji o istocie pisania i zadaniach twórczości; F. N. Golański: O wymowie i poezji, I. Krasicki: O rymotwórstwie i rymotwórcach – omówienie dorobku piśmiennictwa europejskiego, F. Kostka Potocki: O wymowie i stylu, F. Dmochowski: sztuka rymotwórcza - wykład doktryny literackiej z zarysowaniem programu rozwoju piśmiennictwa narodowego i elementami krytyki literackiej)
Druga połowa XVIII wieku przynosi nie spotykane u nas wcześniej sposoby formułowania sądów teoretycznoliterackich. Pojawia się w tej funkcji artykuł prasowy; karty ,,Monitora”, a potem i innych czasopism stają się miejscem prezentacji publicystyki literackiej o charakterze programowym, ale i normatywnym.
Miejscem formułowania poglądów na szczegółowe kwestie, np. gatunków literackich i typów twórczości, stały się przedmowy do publikowanych dzieł. Punktem wyjścia rozważań teoretycznych bywały również polemiki literackie, które prowokowały do precyzowania poglądów na różne kwestie. Charakterystyczną formą wypowiedzi o literaturze były też w późnym oświeceniu rozprawy poświęcone poszczególnym gatunkom literackim: bajce, satyrze, sielance.
W ciągu kilkudziesięciu lat zmieniły się sposoby formułowania wiedzy o literaturze oraz cele, jakim miały służyć teksty tę wiedzę utrwalające. U początku tej drogi widzieliśmy jedynie praktyczne podręczniki reguł pisania, u jej końca- rozprawy, artykuły i szkice podejmujące problematykę dyspozycji twórców, swoistości wypowiedzi literackich i ich miejsca w życiu społeczeństwa.
2.
Stosunek treści oświeceniowych manifestacji myśli literackiej do tradycji
· Do autorytetu antycznego odwoływali się polscy autorzy niezależnie od tego w jakim stopniu respektowali idee tamtych czasów (w poł. lat 60. XVIII w. literatura polska wprowadzana była na antyczne tory za sprawą teorii dramatu; potrzeba sformułowania normatywnych zasad postulowanej twórczości; perswazyjność i dydaktyzm literatury, odwołujące się do antycznych zaleceń: docere, instruire, prodesse; spór starożytników z nowożytnikami, poczucie wartości i osiągnięć rodzimej literatury, doskonalenie piśmiennictwa w języku polskim)
· W tej sytuacji antyczna myśl estetycznoliteracka była rzadko przywoływana przez polskich oświeconych jako tradycja całościowa i jednolita, choć właśnie z tej tradycji wywodziło się podstawowe wyposażenie terminologiczne (naśladowanie, natura, fikcja, prawdopodobieństwo, decorum, fabuła, styl, nazwy figur mowy i myśli, zasad tworzenia wypowiedzi, jej kompozycji oraz gatunków)
· Oświeceni w swych traktatach najczęściej przywołują Horacego (List do Pizonów), Cycerona i Kwintyliana, Plutarcha, Liwiusza, Pliniusza i Senekę.
3.
Płaszczyzny obecności antyku w świadomości literackiej polskiego oświecenia:
a) Antyk jako argument w batalii o stylistyczny wzorzec piśmiennictwa, któremu przyświecać miał ideał łaciny złotego wieku (polemiczne traktaty Konarskiego ze stylem późnego baroku napisane przy wsparciu autorytetu Cycerona).
b) Społeczne znaczenie i rola wymowy; teoretycy polscy potępiają styl ciemny i zawikłany, azjański na rzecz przejrzystości i uporządkowania wywodu.
c) Problem powstania twórczości słownej i jej rola w momencie narodzin (idea cywilizacyjnego posłannictwa poezji, której dziełem było wyprowadzenie ludzkości z lat barbarzyństwa i niewiedzy; poezja jako przekazicielka zdobywanej przez ludzkość mądrości).
d) Odniesienia do antyku w kwestiach bardziej szczegółowych np. gatunków literackich, bywają przypadkowe i instrumentalne, brak genealogicznych nawiązań do problemów traktatów antycznych. Antyk staje się punktem odniesienia, szacowną tradycją, ale nie zawsze obowiązującym wzorem. Oświecenie wypracowało w stosunku do antycznej tradycji pewną kompromisowość.
e) Myślenie o akcie twórczym występuje w dwu wariantach: boskiego natchnienia, będącego pobudką wypowiedzi poety oraz wewnętrznej potrzeby wyrażania podziwu człowieka dla Stwórcy i jego dzieła, poetyckość leży w samej naturze człowieka.
Zagadnienia źródeł i pochodzenia poezji rozważane były w powiązaniu z refleksją na temat jej cech istotnych
f) Rozróżniano w oświeceniu styl retoryczny i nieretoryczny (realizujący się w wypowiedziach wierszowanych lub prozatorskich). Nie podejmowano w polskim oświeceniu problemu poezji zintelektualizowanej, poezji myśli, natomiast silniej i częściej dochodzi do głosu przekonanie o emocjonalnych wyznacznikach poezji (czułość jako nieodzowny atrybut twórcy).
g) Kategoria mimesis przechodziła w oświeceniowym rozumieniu metamorfozę: od wymogu wierności naturze do traktowania obiektów mimesis i imitacji jako bodźców wprowadzających poetę w stan twórczej aktywności.
h) Koncepcje natury miały znaczenie dla dokonywanej systematyki gatunków literackich. Ze względu na rolę, jaką w życiu społeczno-kulturowym w XVIII wieku w Polsce pełnił teatr, najwięcej uwagi poświęcano gatunkom dramatycznym. Zagadnienie norm i podziałów gatunkowych staje się również ważne w nurcie klasycyzmu postanisławowskiego.
i) Istotnym składnikiem świadomości literackiej początku XIX wieku stało się zagadnienie ponadgatunkowej systematyki piśmiennictwa. Miało to związek z dążeniem klasycyzmu postanisławowskiego do ściślejszego skodyfikowania poglądów estetycznych oraz z próbami pozadoktrynalnego, obiektywizującego opisu zjawisk literackich i objęcia klasyfikacją odmian twórczości, które przez teorie klasycystyczne były eliminowane z obszarów poezji. Dominuje tendencja do wyodrębniania co najmniej czterech nadrzędnych kategorii, odpowiadających pojęciu rodzaju literackiego i są to: poezja epicka, liryczna, dydaktyczna i dramatyczna.
j) Zadania i cele poezji w drugiej połowie XVIII były głównie dydaktyczno-moralizatorskie (naprawa obyczajów, moralna edukacja, szerzenie cnót obywatelskich). W latach 70. dostrzega się głosy domagające się uznania nadrzędności walorów estetycznych sztuki słowa.
4.
W dyskusjach estetycznych XVIII wieku na plan pierwszy wysunęły się problemy psychologiczne i związane z nimi pojęcia wyobraźni, gustu, geniuszu czy swoiście pojmowanego natchnienia. Na terenie polskim zagadnienia te pojawiły się dość późno.
Kategorię gustu definiowano jako kategorię rozsądku, intelektualną podstawę procesu twórczego i wartościowania. Wartościowanie odnoszone było jednak przede wszystkim do utylitarnych właściwości przedmiotów, smak przedstawiony został jako zdolność dostrzegania tego, co użyteczne.
Pierwszym w Polsce wykładem gustu jako kategorii psychologicznej, związanej z tworzeniem i oceną dzieł sztuki był List o guście Szymanowskiego. Inspirowany rozważaniami Du Bosa i Gerarda analizuje Szymanowski gust jako organ poznawania i oceny przez analogię ze smakiem fizycznym, za jego podstawowe przymioty uznaje czułość, delikatność i trafność.
Dzieje pojęć geniuszu i wyobraźni (imaginacji) są nieco odmienne. Weszły do polskiej myśli literackiej w związku z narastającym zainteresowaniem dla zagadnień władz twórczych i aktu twórczego. Wyobraźni przypisywano funkcje poznawcze jak i kreatywne, rozpatrywano ją zazwyczaj w związku z problematyką naśladowania natury oraz fikcją. Natomiast geniusz był nieodzownym elementem wywodów na temat twórczości, przez Szymanowskiego podporządkowywany był gustowi.
5.
Najważniejsi twórcy – wybór:
Józef Szymanowski (1748- 1801)
Poeta, tłumacz, teoretyk poezji. Pochodził z mazowieckiej rodziny szlacheckiej, związał się z dworem Czartoryskich. Publikował poezje w Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych, przekładał Zadiga Woltera oraz Świątynię Wenery w Knidos Montesquieu. W 1778 był posłem na sejm, był też jednym z pierwszych członków Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Jego utwory rozproszone w czasopismach i rękopisach zebrał i w wydaniu pośmiertnym (1803) opublikował T. Mostowski.
List o guście, czyli smaku
Przedruk wg edycji Mostowskiego Warszawa, 1803.
List pierwszy
- zwrot do (prawdopodobnego) wydawcy G. Piramowicza,
- krytyka istotnym elementem doskonalenia się w pisaniu,
- prezentacja podstaw rozprawy: co to jest gust? W jaki sposób go doskonalić?
- elementy gustu:
czułość (starania o uchwycenie piękna),
delikatność (naśladowanie doskonałych wzorów jednak nie popadanie w banał, poszukiwanie oryginalności),
trafność (stosowność stylu do tematu, pozwala zakwalifikować dzieło do rodzaju oraz
porównywać teksty),
- smak częścią rozumu.
List drugi
- zarysowanie tematu: jak doskonalić smak i co sprzyja jego zepsuciu,
- dzieła, na których doskonalimy swój smak powinny być dobrane uważnie (zagraża nam
pozorne ich piękno, nie można doskonalić go na sztuce niskich lotów), trzeba przyzwyczajać
rozsądek do uwagi przy lekturze dzieł,
- chęć okazania się biegłym w ,,oddalonej starożytności’’ bywa często przyczyną zbytniego przywiązania do niektórych autorów,
- aby doskonalić i oczyszczać smak należy przebywać wśród ludzi obytych ze światem, wśród
których można usłyszeć konstruktywne uwagi na temat własnej twórczości, wymienić się
doświadczeniami,
- poprawianie smaku w całym narodzie jest procesem długotrwałym, lecz nie niemożliwym.
Franciszek Karpiński (1741- 1825)
Poeta, dramatopisarz, pamiętnikarz, tłumacz, teoretyk literatury. Urodzony w drobnoszlacheckiej rodzinie na Pokuciu. Studiował w akademii jezuickiej we Lwowie, a następnie pracował w lwowskim sądownictwie. W 1780 opublikował we Lwowie pierwszy tomik poetycki Zabawki wierszem i przykłady obyczajne, który zwraca uwagę A. K. Czartoryskiego, który powołuje go na swego sekretarza do spraw politycznych. W 1782 roku w Warszawie publikuje drugi swój tomik Zabawek wierszem i prozą, w którym zamieścił rozprawę teoretyczną O wymowie w prozie albo w wierszu, która w treści swej odbiegała od podstawowych założeń estetyki klasycznej. Wydawał również dalsze tomy Zabawek (7 tomów), pojedyncze utwory (m.in. Powrót z Warszawy na wieś, 1784), dramaty (Czynsz, 1789; Bolesław III, 1790), pisma publicystyczne i filozoficzno-historyczne oraz zbiór liryków religijnych (Pieśni nabożne, 1792). W 1800 roku powołany został na członka czynnego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Po napisaniu elegii Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta, będącej wyrazem jego stosunku do upadku państwa, zaprzestał twórczości poetyckiej, zajął się natomiast piśmiennictwem o charakterze moralno-filozoficznym (Rozmowy Platona z uczniami swoimi, 1802) i moralistycznym (Podróż w kraju zaczarowanym, 1802). W 1822 roku ukończył pisanie pamiętników Historia mego wieku i ludzi, z którymi żyłem, będących pierwszą w polskim piśmiennictwie autobiografią zbliżoną do Wyznań J. J. Rousseau.
O wymowie w prozie albo wierszu
Rozprawa powstała w wyniku zainteresowań autora reformą nauczania, zainicjowaną przez KEN oraz pracami nad przygotowaniem podręczników do szkół prowadzonymi przez Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, do którego członków zwraca się Karpiński na wstępie. W konkursie na podręcznik poetyki i retoryki rozprawa Karpińskiego nie otrzymała akceptacji.
Dla Karpińskiego wymowa jest sposobem wypowiadania lub raczej wyrażania indywidualnych myśli i uczuć człowieka. W wywodzie na temat społecznej funkcji wymowy łączy Karpiński popularne od czasów antyku przekonanie, że rozwój wymowy jest związany z wolnością, oraz twierdzenie o wynaturzeniu wymowy w systemach władzy despotycznej.
- ogromna rola mów w czasach antycznych (pozwalała zjednać sobie przychylność tłumu,
perswazja)
- źródła- filary wymowy:
" pojęcie rzeczy (dokładne poznanie tego, o czym się mówi, spojrzenie na rzecz z różnych perspektyw, szukanie jej związków z innymi rzeczami)
" serce czułe (jeżeli nie posiadamy jej wrodzonej, można ją w sobie wypracować np. poprzez przebywanie z ludźmi już posiadającymi ową czułość lub ciężko doświadczonymi przez los)
topos księgi- natury (jeżeli zabraknie nam wyobraźni to inspiracji możemy szukać w naturze, natura jako nigdy nie doczytana księga),
" piękne wzory (przykłady wymowy, których nie można być ślepym naśladowcą, ale traktować je jako inspiracje, pobudki do własnych pomysłów)
- dopuszcza się możliwość tłumaczenia poezji prozatorsko
- zbyt częste odwołania do mitologii uniemożliwiają rozumienie dzieła osobom nie orientującym się biegle w dziedzictwie antycznym
- chrześcijańskie wzorce są również godne wskazania uczniom
- następuje okropnie długi cytat z Iliady (mowa Priama do Hektora, aby ten nie narażał się grekom i nie drażnił Achillesa) pełniący rolę przykładu dobrze zbudowanej mowy
- kolejny przykład tym razem z Eneidy (mowa Eneasza do Dydony po spotkaniu z Andromaką)
- przykład pieśni Armina z Pieśni Selmskich Osjana
Powszechniejsze przepisy wymowy:
· Słowa w języku rodzimym; unikać zapożyczeń, zwłaszcza używanych błędnie.
· Nie należy rozdzielać słów, które w utarty sposób funkcjonują obok siebie; unikać pozornej piękności, przesadnej ozdobności i zawikłania.
· Uwzględnienie w mowie adresata, dostosowanie mowy do odbiorcy, okoliczności i czasu.
· Unikać niepotrzebnego przeciągania, powtarzania, większe wrażenie robią krótkie wyrazy, gdyż mocniej oddziaływają na odbiorcę.
· Do mowy można wprowadzić drugą osobę, jeśli jej słowa będą zwięzłe i konieczne w wywodzie.
· ,,W rzeczy, o której mówić masz, szukaj strony dotkliwej, czym serce słuchających poruszyć możesz.’’ Należy najpierw posłuchać serca, potem przedłożyć to rozumowi i na koniec wspomóc się dowcipem. Człowiek wzruszyć się może przez smutek i radość. Smutek, który pochodzi z litości, staje się melancholią, jest źródłem, z którego mocna wymowa pochodzić będzie.
· Warto włączać słuchaczy do rozmowy, nagłe podejście, czyli niespodziewane zagadnienie słuchających, wielką jest ozdobą wymowy.
· Jeśli wygłaszamy czyjąś pochwałę, nie należy od razu od niej rozpoczynać, trzeba zgrabnie wpleść laudację w tok wypowiedzi, musi się ona łączyć naturalnie z całością. Pisząc pochwały, należy wystrzegać się pochlebstwa, bo ono poniża zarówno piszącego jak i chwalonego. Należy chwalić rzeczy zacniejsze, takiej jak cnota.
· Zakończenie mowy (wiersza) jest najważniejsze, końcówka musi być najmocniejszą stroną mowy, ponieważ pozwala zatuszować błędy, które pojawiły się w trakcie pisania.
· Mowa musi być roztropna i poważna, a więc przedmiotem rozprawy nie mogą być rzeczy niskie i upodlone, mowa ma być pisana bądź wygłaszana w prostym jeżyku, przy zachowaniu porządku mówienia i nakreśleniu wszystkich możliwych okoliczności.
· Nakreślając cha...
Silveria