Kołodziejczyk S., Obronne rezydencje Lisów w północnej Małopolsce.pdf

(7034 KB) Pobierz
ACTA UNIVERSITATIS
LODZIENSIS
FOLIA ARCHAEOLOGICA 18, 1994
Stanisław Kołodziejski
OBRONNE REZYDENCJE LISÓW W PÓŁNOCNEJ MAŁOPOLSCE
UWAGI DO PROBLEMATYKI BADAŃ
Ożywione w ostatnim dziesięcioleciu badania nad średniowiecznymi roda-
mi możnowładczymi w monarchii Piastów i Jagiellonów przyniosły obfite
plony w postaci licznych artykułów, stanowiących niejako wstępy do pełnych
monografii ważniejszych wspólnot krewniaczych. Szczególne zasługi w roz-
woju studiów genealogicznych, opartych na nowych podstawach metodologi-
cznych, przypisać należy „szkole” prof. Janusza Bieniaka z Torunia. Sądzę, że
nadszedł już czas, by grono archeologów skupione w „szkole” prof. Leszka
Kajzera włączyło się w nurt tych badań, prezentując własne ustalenia oparte na
rezultatach terenowych prac i konfrontowanych z wiadomościami historycz-
nych przekazów.
Dotychczasowe osiągnięcia archeologów były rzadko dostrzegane i spora-
dycznie wykorzystywane przez historyków-mediewistów. Trudno zresztą dzi-
wić się tej sytuacji, skoro do końca lat siedemdziesiątych przedstawiciele naszej
dyscypliny badawczej skupiali uwagę w głównej mierze na inwentaryzowaniu
tzw. grodzisk stożkowatych oraz na rozpoznawaniu ich morfologii. Towarzy-
szące terenowym pracom próby ustalenia funkcji badanych obiektów były
natomiast zbyt słabo osadzone w realiach historycznych okresu średniowiecza.
Dobiegająca kresu dyskusja nad terminologią problematyki i uzgodnienie
przez badaczy poglądów na temat genezy tychże założeń obronno-rezyden-
cjonalnych oraz pełnionych w przeszłości przez nie zadań otwiera perspektywę
podjęcia partnerskiej współpracy z historykami w zakresie studiów nad elitami
społeczeństwa monarchii. Szczególnie owocne wyniki mogą przynieść wspólne
prace badawcze nad wznoszonymi przez możnowładców obronnymi rezyden-
cjami, stanowiącymi wszak istotny element średniowiecznego krajobrazu
kulturowego Polski i odgrywającymi poważną rolę w życiu społeczno-gos-
podarczym feudalnego państwa.
W dalszych uwagach podejmę zatem próbę przedstawienia krótkiej charak-
terystyki ufortyfikowanych siedzib, wzniesionych w północno-zachodniej Ma-
łopolsce przez przedstawicieli rodu Lisów. Będzie to ilustracja rysujących się
perspektyw współdziałania kilku dyscyplin badawczych, szczególnie archeo-
logii i historii, a zarazem prezentaqa wyników dotychczasowych prac tereno-
wych.
Poświęcenie uwagi efektom realizacji wysiłków inwestycyjnych w zakresie
budownictwa obronno-rezydencjonalnego Lisów uzasadnia wysoka pozycja
tego rodu w polityce wewnętrznej monarchii1. Znaczą ją piastowane przez
Lisów najwyższe godności w ówczesnej hierarchii urzędów dworskich i ziems-
kich, co oczywiście nic pozostawało bez wpływu na tworzone i pomnażane
przez nich fortuny, mierzone rozległością dóbr ziemskich. Wśród głównych
majętności rodowych największe znaczenie odgrywał zwarty kompleks posiad-
łości rozciągający się na żyznych i szczególnie dogodnych dla gospodarki
lessach powyżej Miechowa, nad Mierzawą i jej dopływami. Nie budzi zatem
zdziwienia fakt, że w tym rejonie zostały odkryte i wstępnie rozpoznane
pozostałości ufortyfikowanych siedzib, wzniesionych przez Lisów w okresie
średniowiecza.
Niewątpliwie czołową rolę jako gniazdo rodowe odgrywał zamek w Krzelo-
wie. Pozostałością tej budowli jest niewielka wyspa o wymiarach 9 x 10 m,
usytuowana wśród stawów rybnych i wyniesiona nad poziom wody zaledwie
2 m. Zachowano ją dzięki interwencji archeologów w 1954 r., kiedy to
poszerzano obszar stawów i sypano groble. Notatki nadzorującego prace
ziemne zawierają informacje o odsłonięciu drewnianej konstrukcji w formie
poziomo leżących belek, o gruzowisku złożonym z kamieni, cegieł i kafli oraz
0 innych zabytkach noszących cechy stylistyczne i surowcowe wieków XVII
1 XVIII2. Brak natomiast danych na temat morfologii zniszczonego wówczas
obiektu. Niewiele wiemy też o rozległości budowli, zanim jej relikty zostały
zamienione w wysepkę. Szczęśliwie dysponujemy dość szczegółowym inwen-
tarzem z 1699 r. znacznie już zdewastowanego „Fortalitium na kępie, koło
którego woda wokoło, do którego mostów 3 zbutwiałych, reperacyjej po-
1 Spośród nowszych prac szczególnie cenne ustalenia genealogiczne i wiadomości o znaczeniu
rodu zawierają następujące publikacje: J. B i e n i a k ,
Polska elita polityczna X II w.,
[w:]
Społeczeństwo Polski średniowiecznej,
t. IV, red. S. K. K u c z y ń s k i , Warszawa 1990, s. 83 i n.;
F. S i k o r a ,
O rzekomej dominacji politycznej Lisów w Małopolsce w XIII w., czyli kilka uwag
o rodzie Pobogów,
„Studia Historyczne” 1983, R. XXVI, z. 1, s. 3-28; B. Ś l i w i ń s k i ,
Mikołaj
Mściwojowie. Przyczynek do badań nad rodem Lisów,
„Rocznik Gdański” 1979, t. XXXIX,
s. 75-91; i d e m ,
Ród Lisów. Problem pochodzenia wojewody krakowskiego Mikołaja i biskupa
krakowskiego Pełki,
[w:]
Genealogia. Studia nad wspólnotami krewniaczymi i terytorialnymi
w
Polsce średniowiecznej na tle porównawczym,
red. J. H e r t e l i J. W r o n i s z e w s k i , Toruń
1987, s. 33-46. W trakcie pisania niniejszego artykułu korzystałem również z przygotowywanej do
druku przez doc. dr. hab. Błażeja Śliwińskiego monografii Lisów pt.
Ród Lisów
w
średniowieczu,
której maszynopis znajduje się w Pracowni Słownika historyczno-geograficznego województwa
krakowskiego w średniowieczu.
2 Notatka z badań K. Bielenina w Archiwum Muzeum Archeologicznego w Krakowie.
trzebujących 3. Z opisu wynika, że zamek nie pełnił już funkcji rodowej
rezydencji. O błyskawicznym popadaniu budowli w ruinę świadczy treść
kolejnego inwentarza, spisanego w 1718 r. Czytamy tam: „Zamek pusty bez
wszelkiego zaparcia, okien, pieców, drzwi, pował, dachu nic nie było” *.
Natomiast opisy parafii z 1783 r. notują już tylko „na łąkach, przy rzece do
stawu płynącej, jest pagórek nazwany Zamczysko, gdzie jeszcze znać dawne
rudery wokoło obrosłe olszyną” 5.
1 rzytoczone wzmianki świadczą, że budowla zajmowała dość rozległą kępę
wśród mokradeł, a dzisiejsza wysepka jest znikomą pozostałością dawnego
założenia obronno-rezydcnqonalnego.
W celu wyjaśnienia przynajmniej chronologii zameczku podjęto tu
w 1984 r. badania weryfikacyjne. W sondażu o wymiarach 2 x 4 m odsłonięto
i zadokumentowano złożony układ stratygraficzny nawarstwień kulturowych
oraz odkryto zabytki ruchom;;, z których najstarsze pochodzą najpraw-
dopodobniej z początków XIV w.® Nie sądzę, by przyszłe badania wykopalis-
kowe przyniosły wiele istotnych danych przydatnych do rozpoznania morfo-
logii założenia i wyjaśnienia chronologii przemian programu budowlanego
obronnej rezydencji, skoro z jej reliktów pozostało tak niewiele. Tym
ważniejsza rola w procesie badawczym przypada historykom, którzy na
podstawie analizy przekazów pisanych są zdolni wskazać z dużym prawdo-
podobieństwem fundatora zamku, weryfikując jednocześnie przytoczone dalej
wiadomości.
Krzelów jako
castrum
został pierwszy raz wymieniony w znanych mi
źródłach w 1409 r., kiedy to Niemierza z Krzelowa, kanonik krakowski,
ustępuje Prachnie wdowie po Janie z Krzelowa wieś Przedmoszczany, należącą
do zamku Krzelów7. Kolejny raz
castrum
wymienia dokument z 1412 r.8
3
Inwentarze dóbr ziemskich województwa krakowskiego 1576-1700,
oprać. A. K a m i ń s k i ,
A. K i e ł b i e k a, S. P a ń k ó w , Warszawa 1956, nr 108, s. 408-409.
L. К aj zer,
Założenia obronne
w
Krzelowie, Olesznie i Sancygniowie. Wybór podstawowych
danych historycznych i wyniki wstępnej kwerendy archiwalnej,
Łódź 1981, maszynopis w Archiwum
Wydziału Archeologicznego Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Kielcach. Tam tekst
cytowanego inwentarza.
5
Materiały do Słownika historyczno-geograficznego województwa krakowskiego
w
dobie Sejmu
Czteroletniego (1788-1792) (do mapy województwa krakowskiego z tego czasu),
oprać.
K. B u c z e k i in ., Kraków, Warszawa 1931-1960, s. 306.
*
S. K o ł o d z i e j s k i ,
Krzelów, Informator archeologiczny. Badania 1984,
Warszawa 1985
s. 167.
1
Starodawne Prawa Polskiego Pomniki z ksiąg rękopiśmiennych dotąd nieużytych główniej zaś
z ksiąg dawnych sądowych ziemskich i grodzkich ziemi krakowskiej... wyciągnął i wydał
A. Z. H e l c e l , t. II, Kraków 1870, nr 1219.
8
Por.
Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego
и-
średniowieczu,
oprać.
Z. L e s z c z y ń s k a - S k r ę t o w a i F. S i k o r a , red. J. W i ś n i e w s k i , cz. I, z. 1, Wrocław
1980, s. 68 (dalej skrót SHGKr).
W późniejszych przekazach częściej był w użyciu termin
curia.
Możliwe jest
jednak cofnięcie chronologii zamku na podstawie informacji źródłowych
przynajmniej do samych początków wieku XIV, a najprawdopodobniej
powstał już pod koniec XIII w. Mamy tu bowiem do czynienia z przypadkiem
nie tak znowu rzadkim w Małopolsce, że możnowładcy pisali się nie
z miejscowości, lecz z zamku noszącego własną nazwę. Zwrócić należy uwagę,
iż przekazy pisane jeszcze w XV w. wymieniały jako Krzelów tylko zamek
i folwark przy nim leżący. A zatem dokument z 1310 r., wspominający
Mściwoja
de Skrzelow,
poświadcza już istnienie zamku9. Z zapiski z 1312 r.
dowiadujemy się ponadto, że tenże Mściwoj był synem Warcisława
de Chrzelow10.
Tak więc z Krzelowa pisał się już Warcisław, piastujący
następujące urzędy: w latach 1263-1269 cześnika księżnej, następnie sędziego
sandomierskiego, później krakowskiego, w latach 1293-1296 kasztelana kra-
kowskiego, a w 1305 r. dokumenty poświadczają go znowu z godnością
sędziego sandomierskiego11. Tegoż Warcisława jestem skłonny uważać za
fundatora zamku krzelowskiego. Po śmierci jego syna Mściwoja, pełniącego
pod koniec życia urząd wojewody sandomierskiego, zamek odziedziczył wnuk
Mikołaj, a następnie jego synowie kanonik krakowski Niemierza i Pełka.
W następnym pokoleniu przeszedł w ręce Toporczyków poprzez Jagienkę
córkę Pełki z Krzelowa. Później zamek był w posiadaniu Stadnickich, Trepków
aż wreszcie Ossolińskich, kiedy to warowna budowla przestała pełnić funkcję
rezydencji pańskiej.
Aby łatwiej można było śledzić poczynania inwestycyjne w zakresie
budownictwa obronno-rezydencjonalnego rodu Lisów, trzymać się będę linii
rodu zapoczątkowanej przez Mściwoja z Krzelowa wojewodę sandomiers-
kiego, syna Warcisława kasztelana krakowskiego. Otóż Mściwoj miał pięciu
synów. Dwóch z nich zostało duchownymi. Z trzech pozostałych Mikołaj
osiadł na zamku Krzelów, Klemens, pojąwszy za żonę córkę Jakuba ze
Żmigrodu, uzyskał zamek w Żmigrodzie (województwo krośnieńskie). Został
jeszcze Mściwoj, piszący się z Kwiliny, Giebułtowa i Siedliszowic i pełniący
następujące urzędy: w latach 1347-1363 łowczego krakowskiego, starosty
bydgoskiego w latach 1362-1368 oraz podkomorzego krakowskiego w okresie
od 1363 do 1382 r. i w 1384 r.11 Jemu to właśnie skłonny jestem przypisywać
inicjatywę wzniesienia zamku w Koziegłowach na terenie księstwa siewiers-
kiego.
9
Kodeks dyplomatyczny Małopolski,
t. 1, wyd. F.
P i e k o s i ń s k i , Kraków 1876, nr 145.
10
Ibidem,
nr 149.
u
Urzędnicy małopolscy ХП- X V wieku. Spisy,
oprać. J. K u r t y k a , T. N o w a k o w s k i ,
F. S i k o r a , A. S o c h a c k a , P. K. W o j c i e c h o w s k i , B. W y r o z u m s k a , red.
A. G ą s i o r o w s k i , Wrocław 1990, s. 370. Warto tu wspomnieć, że część historyków uważa,
iż te godności piastowały dwie osoby o imieniu Warcisław.
12 Ibidem,
s. 331.
Relikty tej budowli są położone na niskich, podmokłych łąkach, na
północny-zachód od miasta. Jest to owalne wyniesienie otoczone od północy
i wschodu potokiem Sarni Stok. Zamczysko zostało poddane badaniom
wykopaliskowym w latach 1966-1969, kierowanym przez Włodzimierza Błasz-
czyka. Ponowne badania przeprowadziły w 1978 r. Halina Dobrzańska
i Barbara Gołąb. Aczkolwiek prace wykopaliskowe objęły dość znaczną
powierzchnię stanowiska, to jednak publikaq'e omawiające osiągnięte rezultaty
budzą wielki niedosyt informacyjny, a wyniki ostatnich eksploracji nie
doczekały się nawet krótkich wzmianek w literaturze. Trudno zatem szczegóło-
wo scharakteryzować morfologię obiektu, jego wewnętrzną zabudowę13.
Posiłkując się publikacjami W. Błaszczyka, w których prezentował dokonania
badawcze w Koziegłowach, opis odsłoniętego zamczyska można ująć na-
stępująco. Składał się z głównej budowli murowanej na planie prostokąta,
mniejszego budynku w części wschodniej oraz z wieży bramnej na planie
kwadratu, od której biegł mur obwodowy zakreślający prostokąt o wymiarach
50 x 25 m. Budowle te były otoczone trzema pierścieniami wałów o konstruk-
cji przekładkowej i z umocnionymi belkami i płaszczem kamiennym zboczami.
Obiekt opasywały także dwie fosy. Z informacji dotyczących badań wykopalis-
kowych w 1978 r. wynika, że do głównego majdanu przylegał mniejszy człon,
który tu nazwę przygródkiem. Podkreślam ten fakt, gdyż podobny układ
rozwiązania przestrzennego założenia spotkamy w innym zamku Lisów.
Niezbyt jasno rysuje się sprawa chronologii budowli. W publikacjach
najczęściej wymienia się XIV i XV w., nie precyzując bliżej, z którą połową
wieku XIV można by ewentualnie wiązać wzniesienie założenia obron-
no-rezydenqonalnego. Sądzę zatem, że nim podjęte tu będą poważne prace
wykopaliskowe, mające na celu ustalenie pełnej stratygrafii, a co za tym idzie
sprecyzowanie datowania początków i kresu funkcjonowania zamku oraz
poszczególnych budowli wchodzących w jego skład, zdani jesteśmy na
informacje zawarte w źródłach pisanych.
Wieś Koziegłowy pojawia się w dokumentach z lat 1325-1327, natomiast
zamek jest wzmiankowany w 1409 r., kiedy to Krystyn kasztelan sądecki
wystawił
in nostro castro
Koziegłowy akt sprzedaży ziemi sołtysowi w Cyn-
kowie. Tegoż Krystyna wspomina pod 1383 r. Janko z Czarnkowa. W roku
1386 uzyskał godność kasztelana sądeckiego. Źródła poświadczają go na tym
urzędzie do 1417 r., a zmarł prawdopodobnie w 1419 r.14 Charakterystyczne,
że Krystyn pisał się od pierwszych swych wystąpień poświadczonych źródłowo
13 Pełną literaturę na temat badań podaje W. B ł a s z c z y k ,
Będzin przez wieki,
Poznań 1982,
s. 105-106, 752-756 oraz M. A n t o n i e w i c z ,
Znaczenie zamku
tv
Koziegłowach na tle dziejów
pogranicza iląsko-malopolskiego w X IV i X V wieku,
„Rocznik Muzeum Okręgowego w Częs-
tochowie” 1985, Historia, z. 1, s. 30-49.
14 Odpowiednie dokumenty cytuje A n t o n i e w i c z ,
op. cit.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin